Naoko, le koʼolel t-aʼalaj teʼ yáax xookoʼ, tu yaʼalaj baʼax áant u pʼat le chamaloʼ: «In kanik u jatsʼuts modos Dios yéetel le baʼax u tukultmaj u beetkoʼ le tsʼáaten muukʼ utiaʼal in kʼexik in kuxtaloʼ». Le baʼax tu kanoʼ tiaʼan teʼ Bibliaoʼ. Kex mix juntéen ku chíikpajal le tʼaan chamal teʼ Bibliaoʼ, ken k-xokeʼ ku páajtal k-naʼatik baʼax ku tuklik Dios yoʼolal le tsʼuʼutsʼ chamaloʼ. * Yaʼab máakoʼobeʼ ken u naʼatoʼob leloʼ ku taaktal u pʼatkoʼob le chamaloʼ yéetel uláakʼoʼobeʼ ku kanáantkubaʼob utiaʼal maʼ u káajal u tsʼuʼutsʼoʼob (2 Timoteo 3:16, 17). Koʼox ilik bix u beetik loob le chamaloʼ, tsʼoʼoleʼ k-ilik baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ.

U kʼúutsil le chamaloʼ yaan nicotina tiʼ; leloʼ junpʼéel droga séeb u enviciartik máak. Jeʼel u beetik u yuʼubikuba máak likʼaʼan u yóoleʼ wa jeʼel u lúuʼsik xan u yóoleʼ. Ken u tsʼuʼutsʼ chamal máakeʼ tu séebaʼanil ku bin nicotina tu tsʼoʼomel. Cada ken u jáap u buutsʼileʼ ku chúukpajal junpʼéel u dosis nicotina, le oʼolaleʼ wa sáamsamal ku xupik junpʼéel cajetillaeʼ sáamsamal táan u yoksik 200 dosis nicotina tu wíinklil. Jeʼex k-ilkoʼ jach séeb u suut vicioil le nicotinaoʼ. Ken suukchajak tiʼ máakeʼ ku káajal u yuʼubik jach kʼaʼabéet tiʼ u wíinklil utiaʼal u yuʼubikuba maʼalobil.

Le Bibliaoʼ ku yaʼalik: «¿Maʼ wa a wojleʼexeʼ, wa ku seguer a kʼubkabaʼex bey palitsil tiʼ wa máax utiaʼal a beetkeʼex baʼax u kʼáateʼ, palitsileʼex tiʼ letiʼ[?]» (Romailoʼob 6:16). Wa juntúul máak maʼ tu páajtal u controlarkuba ken u tsʼíibolt u tsʼuʼutsʼik chamaleʼ táan u chaʼik u palitsiltaʼal tumen le kʼaakʼas vicioaʼ. Baʼaleʼ Dios, le máax ku kʼaabaʼtik Jéeobaoʼ, maʼ u kʼáat ka palitsiltaʼakoʼon tumen le baʼaxoʼob kʼaskúuntik k-wíinklil yéetel k-tuukuloʼ (Salmo 83:18, Reina-Valera, 1995; 2 Corintoiloʼob 7:1). Wa juntúul máak ku kʼuchul u yaabilt Jéeoba yéetel ku yeʼesik tsiikil tiʼeʼ yaan u tsʼáaik cuenta kʼaʼabéet u tsʼáaik u maas maʼalobil tiʼ Letiʼ; lelaʼ ku yáantik máak utiaʼal u náachkuntuba tiʼ le kʼaakʼas vicioaʼ.

Olaf, juntúul máak kajaʼan Alemaniaeʼ, 12 jaʼab yaantiʼ ka káaj u tsʼuʼutsʼik chamal; kex tsʼoʼok dieciséis jaʼab káajak u tsʼuʼutsʼeʼ páajchaj u pʼatik. Tu káajbaleʼ tu tuklaj mix baʼal kun úuchul wa ku tsʼuʼutsʼik chéen junpʼéeliʼ, baʼaleʼ ka máan kʼiineʼ jach enviciarnaji. Letiʼeʼ ku yaʼalik: «Juntéenjeak le ka xuʼupten chamaleʼ tin chʼaʼaj le u yalab chamal in pulmoʼ, tin jóoʼsaj le junpʼíit kʼúuts pʼaatal ichiloʼoboʼ, ka tin kotsʼaj tiʼ junxéetʼ periódico utiaʼal in tsʼuʼutsʼik. Bejlaʼeʼ hasta suʼlaken in kʼaʼajse». ¿Bix túun úuchik u pʼatik? Olafeʼ ku yaʼalik: «Le baʼax áantenoʼ letiʼe in tsʼíiboltik  in lúubul utsil tiʼ Jéeobaoʼ. In wojéeltik jach u yaabiltmoʼon yéetel in kanik baʼax u tukultmaj u tsʼáaiktoʼoneʼ tu yáanten in xúumpʼat le vicioaʼ».

Junpʼéel libroeʼ ku yaʼalik: «Tsʼoʼok u yilaʼaleʼ le tsʼuʼutsʼ chamaloʼ ku kʼaskúuntik óoliʼ tuláakal u wíinklil máak, ku beetik u kʼojaʼantal yéetel u kíimil» (The Tobacco Atlas). Jach ojéelaʼaneʼ le chamaloʼ ku tsaʼaysik cáncer yéetel uláakʼ kʼojaʼaniloʼob (maʼ pakʼbeʼenoʼobiʼ) tu pulmones yéetel tu puksiʼikʼal máak. Baʼaleʼ jeʼex u yaʼalik le OMSoʼ, u tsʼuʼutsʼaʼal chamaleʼ ku tsaʼaysik xan tuberculosis yéetel uláakʼ pakʼbeʼen kʼojaʼaniloʼob tiʼ máak.

Teʼ Bibliaoʼ Jéeobaeʼ ku yeʼesikeʼ unaj k-kanáantik k-kuxtal, k-wíinklil yéetel k-tuukul. Jesús, u Paal Dioseʼ, bey tu yaʼalilaʼ: «Kʼaʼabéet a yaabiltik Jéeoba yéetel tuláakal a puksiʼikʼal, tuláakal a kuxtal yéetel tuláakal a tuukul» (Mateo 22:37). Jeʼex k-ilkoʼ Dioseʼ u kʼáat ka k-kanáant k-kuxtal yéetel k-wíinklil. Wa k-maas kaanbal tiʼ Dios yéetel tiʼ le baʼaxoʼob u yaʼalmaj u beetkoʼ, yaan k-ilik bukaʼaj baʼaloʼob maʼalobtak u beetmaj t-oʼolal. Leloʼ yaan u péeksikoʼon náachtal tiʼ le baʼaxoʼob jeʼel u kʼaskúuntik k-wíinkliloʼ.

Jayavanth, juntúul doctor tiʼ u luʼumil Indiaeʼ, treintiocho jaʼab tu tsʼuʼutsʼaj chamal. Letiʼeʼ ku yaʼalik: «In xokmaj bix u kʼastal u wíinklil máak ken u tsʼuʼutsʼ chamal. In wojel kaʼach maʼ maʼalobiʼ. Tiʼ le kʼojaʼanoʼob ku taaloʼob kaʼach tin wiknaloʼ kin waʼaliktiʼob ka xuʼuluk u tsʼuʼutsʼkoʼob chamal. Teneʼ tin wóotaj in pʼat kex cinco wa seis u téenel, baʼaleʼ maʼ páajchajiʼ». ¿Bix úuchik u pʼatik? «Úuchik in xokik le Bibliaoʼ tu séebaʼanil xuʼul in tsʼuʼutsʼ —ku yaʼalik—. Taakchaj in lúubul utsil tiʼ Jéeoba, le oʼolal tin pʼataj le chamaloʼ.»

Le buutsʼ ku jóokʼol tiʼ le chamal yéetel le ku jóokʼol tu chiʼ le máax tsʼuʼutsʼikoʼ junpʼéel veneno. Wa juntúul máak maʼ tu tsʼuʼutsʼ chamal baʼaleʼ ku yúutsʼbentik u buutsʼileʼ jeʼel u tsaʼayal cáncer wa uláakʼ kʼojaʼanil tiʼeʼ. Tu yoʼolal lelaʼ cada jaʼabeʼ 600,000 máakoʼob ku kíimloʼob, maases koʼoleloʼob yéetel mejen paalaloʼob. Le OMSoʼ ku yaʼalik: «Tak  chéen juntéen ka úutsʼbentaʼak u buutsʼil le chamal ku tsʼuʼutsʼaʼal tumen yaanaloʼ jach sajbeʼetsil».

Jesuseʼ tu yaʼaleʼ yáax baʼax unaj k-beetkeʼ k-yaabiltik Dios, baʼaleʼ tu yaʼalaj xaneʼ unaj k-yaabiltik k-éet máakil: k-láakʼtsiloʼob, k-amigoʼob yéetel u maasil. Tu yaʼalaj: «Kʼaʼabéet a yaabiltik a wéet máakil jeʼel bix a yaabiltikabaeʼ» (Mateo 22:39). Wa k-beetik junpʼéel baʼal ku loobiltik u maasileʼ maʼ táan k-beetik le baʼax tu yaʼalaj Jesusoʼ. Le Bibliaoʼ ku yaʼalik bix jeʼel k-eʼesik yaabilajeʼ: «Cada juntúul máakeʼ maʼ u seguer u kaxtik chéen u yutsil, baʼaxeʼ u yutsil u yéet máakil» (1 Corintoiloʼob 10:24).

Armen, juntúul máak kajaʼan Armeniaeʼ, ku yaʼalik: «In láakʼtsiloʼobeʼ tu kʼáat óoltoʼob ten ka in pʼat le chamaloʼ tumen táan kaʼach u beetik kʼaas tiʼob. Baʼaleʼ teneʼ maʼ in kʼáat kaʼach in wuʼuy tʼaaniʼ». Tsʼoʼoleʼ Armeneʼ ku yaʼalik baʼax beet u kʼexpajal u tuukul: «Le baʼax tin kanaj teʼ Biblia yéetel le yaabilaj kin wuʼuyik yoʼolal Diosoʼ, le áanten in pʼat le chamaloʼ. Tu yáanten xan in wileʼ maʼ chéen tiʼ teen kin beetik kʼaasiʼ, baʼaxeʼ tak tiʼ u maasil».

Le Bibliaoʼ tu yáantaj Olaf, Jayavanth yéetel Armen. Letiʼobeʼ béeychaj u pʼatkoʼob le chamaloʼ. Maʼ chéen tumen tu yiloʼob ku beetik loobiʼ, baʼaxeʼ tumen káaj u yaabiltikoʼob Jéeoba yéetel taakchaj u beetkoʼob baʼax uts tu tʼaan. Tu naʼatoʼob baʼax ku yaʼalik 1 Juan 5:3 yoʼolal le yaabilajoʼ: «Lelaʼ letiʼe baʼax u kʼáat u yaʼal u yaabiltaʼal Diosaʼ: ka k-tsʼoʼokbes le baʼaxoʼob ku yaʼalikoʼ; tsʼoʼoleʼ le baʼaxoʼob ku yaʼalikoʼ maʼ talam u tsʼoʼokbesaʼaloʼobiʼ». U jaajileʼ maʼ chéen chʼaʼabil u beetaʼal jujunpʼéel baʼaxoʼob ku yaʼalik le Bibliaoʼ, baʼaleʼ wa k-yaabiltmaj Jéeoba Dioseʼ maʼ kun talamtaltoʼon.

Jéeobaeʼ táan u kaʼansik u millonesil máakoʼob tiʼ tuláakal yóokʼol kaab utiaʼal ka u pʼatoʼob le chamaloʼ (1 Timoteo 2:3, 4). Maʼ tun xáantaleʼ u Reino Dios yaan teʼ kaʼanoʼ —junpʼéel gobierno nuʼuktaʼan tumen Jesucristoeʼ— yaan u xuʼulsik le máaxoʼob ku ayikʼalkúuntkubaʼob yéetel le chamal ku sen maʼanaltiʼoboʼ. Jéeobaeʼ yaan u xuʼulsik le vicio táan u kíimsik wíinikoʼ; tiʼ máax uʼuyik tʼaaneʼ yaan u tsʼáaik toj óolal yéetel junpʼéel tuukul maʼ kʼaschajaʼaniʼ (Isaías 33:24; Apocalipsis 19:11, 15).

Wa talam a wilik a pʼatik le chamaloʼ, maʼ u lúubul a wóol. Wa ka yaabiltik Jéeoba Dios yéetel ka wilik le chamal jeʼex u yilik letiʼoʼ, yaan xan u béeytal a pʼatik. U j-jaajkunajoʼob Jéeobaeʼ jeʼel u kiʼimaktal u yóol u yáantkechoʼob yéetel u kaʼansikechoʼob a beet baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ. Wa teech a kʼáateʼ Jéeobaeʼ jeʼel u tsʼáaiktech u muukʼil yéetel u páajtalil utiaʼal a pʼatik le chamaloʼ (Filiposiloʼob 4:13).