¿A wojel wa?
¿Baʼaxten aʼalaʼab tiʼ Nínive «u kaajil kíimsaj wíinik»?
Níniveeʼ u capitalil u luʼumil Asiria. Junpʼéel kaaj tuʼux yaan nukuch palacioʼob, temploʼob, kóokoch bejoʼob yéetel yaʼab tulumoʼob. Profeta Nahumeʼ tu yaʼaleʼ «u kaajil kíimsaj wíinik» (Nahúm 3:1).
Le dibujoʼob beetaʼan tu pakʼil u palacio Senaquerib teʼ Níniveoʼ ku yeʼesik jach kʼasaʼan le asirioʼob jeʼex tu yaʼalil le profetaoʼ. Tiʼ junpʼéel dibujoeʼ ku yilaʼal juntúul máak lúuʼsaʼan luʼum táan u kóotspaytaʼal u yaakʼ tumen juntúul soldado. Tiʼ uláakʼeʼ ku chíikpajal máakoʼob jupaʼan gancho tu niʼob wa tu chiʼob utiaʼal u kóolaʼaloʼob bisbil yéetel suum. Tu kaal le máaxoʼob ku chuʼukloʼob teʼ baʼateʼeloʼ ku chʼuykíintaʼal u pool le rey ku meyajtikoʼob kaʼachoʼ.
Archibal Henry Sayce, máax investigartik bix kuxlik kaʼach le asirioʼoboʼ, ku tsolik le kʼaakʼas baʼaloʼob ku beetkoʼob ken u ganartoʼob junpʼéel kaaj: «Jeʼel tuʼuxak ka máankoʼobeʼ u pool máakoʼob ku pʼatkoʼob niktaliʼ; le xiʼipalal yéetel x-chúupalaloʼ ku tóokaʼaloʼob wa ku beetaʼaltiʼob baʼaloʼob maas kʼaastak; le xiiboʼoboʼ ku chʼiʼikiloʼob tiʼ cheʼ yéetel ku chʼuykíintaʼaloʼob kaʼanal, ku tsʼíilaʼaloʼob, ku chʼóopkintaʼaloʼob, ku kúulxotʼtaʼal u kʼaboʼob, u yookoʼob, u xiknoʼob wa u niʼob».
¿Baʼaxten le judíoʼoboʼ ku tsʼáaikoʼob junpʼéel pretil yóokʼol u yotochoʼob?
Dioseʼ tu yaʼalaj tiʼ le judíoʼoboʼ: «Le máax ichileʼex ku beetik junpʼéel túumben pakʼil najeʼ, u najmal u tsʼáaik u kʼáasab pakʼil [wa pretil] yóokʼol le najoʼ; beyoʼ bíin u kanáant maʼ u siʼipil kíimil mix máak tu yotoch wa yaan máax ku lúubul tu najil» (Deuteronomio 22:8). Le pretiloʼ jach maʼalob tumen yaʼab u meyajtiʼob u techoil u yotochoʼob.
Óoliʼ tuláakal le israelitaʼoboʼ táax u techoil u yotochoʼob. Le oʼolal jach maʼalob utiaʼal u kʼíichoʼob ken jóokʼok le kʼiinoʼ, utiaʼal u chʼaʼikoʼob síis wa utiaʼal uláakʼ baʼaloʼob. Utiaʼal yáaxkʼiineʼ jach maʼalob utiaʼal u naʼakal máak weenliʼ (1 Samuel 9:26). Yóokʼol le najoʼ le j-kolnáaloʼ ku jaykʼíintik janalbeʼen neekʼoʼob utiaʼal u juchʼe wa ku naʼaksik higo wa uva utiaʼal u tikinkúunte (Josué 2:6).
Tu yóokʼol le najoʼ tiʼ xan ku naʼakal máak utiaʼal adorar (Nehemías 8:16-18; Jeremías 19:13). Jeʼex apóstol Pedroeʼ naʼak yóoʼ naj utiaʼal u payalchiʼ jach chúumuk kʼiin (Baʼaxoʼob 10:9-16). Wa yaan u boʼoyil pakʼal uva wa junkúul cheʼ teʼeloʼ jach maʼalob wal utiaʼal u jeʼelel máakeʼ.
Junpʼéel libroeʼ ku yaʼalikeʼ u escalerail u naʼakal máak yóoʼ najeʼ beetaʼan kaʼach «paachil tiʼ le najoʼ baʼaleʼ ichil u táankabil» (The Land and the Book). Le oʼolaleʼ jeʼel u páajtal u yéemel máak kex maʼ u máan ichil le najoʼ. Míin le oʼolal le ka tʼaanaj Jesús tiʼ u xuʼulsaʼal Jerusaleneʼ tu yaʼalaj: «Le máax yaan yóoʼ najeʼ maʼ u yéemel u jóoʼs le baʼaxoʼob yaan ichil u yotochoʼ» (Mateo 24:17).