¿Ku kʼamik wa Dios tuláakal le religionoʼoboʼ?

LE PROFESOR Alister Hardy teʼ tu libro The Spiritual Nature of Man (U kʼaʼabéetil u natsʼkuba máak tiʼ Dios), ku yaʼalik: «Óoliʼ tuláakal máak ku yilik u kʼaʼabéetil u yantal ichil upʼéel religión». Upʼéel encuesta beetaʼabeʼ, ku yeʼeskeʼ tiʼ cada 100 máakoʼob yaan way Luʼumeʼ 86 utúulal ku yaʼalikoʼob yaan u religionoʼobiʼ.

Le encuestaoʼ tu yeʼesaj xaneʼ yaan 19 religionoʼob jach nuuktakoʼob yéetel yaan 37,000 ku yaʼalikoʼob táan u tsaypachtikoʼob Cristo. Baʼaleʼ ¿ku kʼamik wa Dios tuláakal le religionoʼob jeʼex u tuklaʼal tumen yaʼab máakoʼoboʼ? ¿Maʼalob wa ka k-adorart Dios chéen jeʼex k-kʼáateʼ?

Tiʼ baʼax yaan yil yéetel u adorartaʼal Dioseʼ maʼ unaj k-chaʼik k-nuʼuktaʼal tumen baʼaxoʼob k-tuklik wa tumen baʼaxoʼob ku yaʼalik uláakʼ máakoʼobiʼ. Baʼaxeʼ kʼaʼabéet k-ojéeltik bix u kʼáat Dios ka k-adorarte, utiaʼal lelaʼ kʼaʼabéet k-ilik baʼax ku yaʼalik u Tʼaan, le Bibliaoʼ. ¿Baʼaxten? Tumen Jesucristoeʼ tu yaʼalaj tiʼ Dios: «A tʼaaneʼ, letiʼ u jaajil» (Juan 17:17, LTN). Yéetel apóstol Pabloeʼ tu yaʼalaj: «Tuláakal Kiliʼich Tsʼíibeʼ Jajal Dios tsʼáa tiʼ tuukul utiaʼal ka tsʼíibtaʼak, maʼalob xan utiaʼal kaʼansaj, utiaʼal kʼeyaj, utiaʼal tojkinaj yéetel utiaʼal tsolxikin tiʼ jumpʼéel toj kuxtal» (2 Timoteo 3:16).

Le Bibliaoʼ ku yeʼesikeʼ Dioseʼ maʼ tu kʼamik ka k-adorart chéen jeʼel bixak k-kʼáateʼ. Ichileʼ tsʼíibtaʼan bix le adoración tu kʼamoʼ yéetel bix le maʼ tu kʼamoʼ. K-xokik le baʼaxoʼob tsʼíibtaʼan teʼ Bibliaoʼ yaan u kaʼansiktoʼon baʼax unaj k-beetik yéetel baʼax maʼ unaj k-beetik utiaʼal ka lúubkoʼon utsil tiʼ Dios.

Maʼ unaj k-beetik jeʼex tu beetoʼoboʼ

Jéeoba Dioseʼ tu kʼubaj tiʼ profeta Moisés, u jaats leyoʼob tuʼux ku yaʼalik bix u kʼáat ka adorartaʼak tumen le israelitaʼoboʼ, le leyoʼobaʼ kʼaj óolaʼanoʼob bey Ley mosaica. Ken u beetoʼob kaʼach le israelitaʼob baʼax ku yaʼalik le leyoʼobaʼ ku beetaʼal u bin utsil tiʼob tumen Dios yéetel ku kʼuchul u beetubaʼob u kaajal (Éxodo 19:5, 6). Baʼaleʼ kex tu yeʼesaj u yutsil Dios tiʼobeʼ, le israelitaʼoboʼ xuʼul u adorarkoʼob jeʼex u kʼáateʼ. Yaʼab utéenel tu náachkuntubaʼob tiʼ Jéeoba yéetel káaj u beetkoʼob le baʼaxoʼob suuk u beetik le kaajoʼob yanoʼob naatsʼ tiʼoboʼ.

Tu kʼiiniloʼob le profetaʼob Ezequiel yéetel Jeremíasoʼ (siglo 7 táanil tiʼ Cristo), yaʼab israelitaʼobeʼ xuʼul u beetkoʼob baʼax ku yaʼalik u Ley Dios yéetel joʼopʼ u jach biskubaʼob yéetel u kajnáaliloʼob uláakʼ luʼumoʼob. Úuchik u káajal u beetkoʼob le baʼaloʼob suukaʼan u beetaʼal tumen le uláakʼ kaajoʼoboʼ, le israelitaʼoboʼ káaj u yokskoʼob uláakʼ baʼaloʼob ichil le adoración ku tsʼáaikoʼob tiʼ Jéeobaoʼ. Yaʼab tiʼ letiʼobeʼ joʼopʼ u tuklikoʼob unaj u beetkoʼob «jeʼel bix uláakʼ u múuchʼ kaajiloʼob u yóokʼol kaab ku [adorarkoʼob] cheʼ yéetel tuunich» (Ezequiel 20:32; Jeremías 2:28). Ku yaʼalikoʼob táan u adorarkoʼob Jéeoba Dios, baʼaleʼ ku adorarkoʼob xan «beetbil [diosoʼob]», yéetel ku tóokik u paalaloʼob tiʼ le diosoʼobaʼ (Ezequiel 23:37-39; Jeremías 19:3-5).

Le arqueologoʼoboʼ ku yaʼalikoʼobeʼ le adoración tu beetaj le israelitaʼoboʼ ku kʼaabaʼtik sincretismo religioso, tumen tu adorartoʼob jejeláas diosoʼob. Teʼ kʼiinoʼobaʼ yaʼab máaxoʼobeʼ ku tuklikoʼobeʼ cada máak unaj u tuklik bix ken u adorart Dios. Le oʼolaleʼ ku yaʼalikoʼobeʼ jeʼel bixak ka k-adorart Dioseʼ láayliʼ maʼalobeʼ. Baʼaleʼ ¿jach wa jaaj beyoʼ? ¿Unaj wa k-tuukul jeʼex letiʼoboʼ? Utiaʼal k-núukik le kʼáatchiʼobaʼ koʼox ilik baʼax tu beetaj le israelitaʼob tu adorartoʼob yaʼabach diosoʼoboʼ, yéetel bix biniktiʼob.

 Le bix úuchik u xaʼakʼbesik u adoracionoʼoboʼ

Le israelitaʼoboʼ tu xaʼakʼbesoʼob le adoración ku tsʼáaikoʼob tiʼ Jéeobaoʼ. Teʼ kúuchiloʼob tuʼux ku adoraroʼoboʼ tu beetoʼob altaroʼob, u nuʼukuliloʼob utiaʼal u tóokikoʼob incienso, tu póoloʼob kiliʼich tuunichoʼob yéetel cheʼob utiaʼal u adorarkoʼob Aserá, u diosa le cananeoʼoboʼ, le diosaʼ ku tuklaʼal kaʼacheʼ letiʼ beetik u yantal u yich le luʼumoʼ yéetel u yantal u paalal máak. Tu luʼumil Judaeʼ yaan yaʼab tiʼ le kúuchiloʼobaʼ, 2 Reyes 23:5, 8, ku yaʼalikeʼ «yaan kaʼach tu kaajiloʼob Judá yéetel tu bakʼpach Jerusalén [...] [teʼ xamanoʼ] líikʼbal Geba tak Berseba» teʼ noojoloʼ.

Teʼ kúuchiloʼobaʼ le israelitaʼoboʼ káaj u «tóokikoʼob [incienso] tiʼ Baal, tak xan tiʼ le kʼiinoʼ, tiʼ le lunaoʼ yéetel tiʼ le múuchʼ eekʼoʼoboʼ, yéetel tiʼ tuláakal u eekʼiloʼob kaʼan». Teʼeloʼ u beetmoʼob xan najoʼob utiaʼal le máakoʼob ku núupkʼebanoʼob tu templo Jéeoba yéetel ku tóokik u paalaloʼob utiaʼal u kʼuboʼob tiʼ «Molok» wa Mólek (2 Reyes 23:4-10).

Tu kaajil Jerusalén yéetel Judaeʼ le arqueologoʼoboʼ tsʼoʼok u kaxkoʼob yaʼab mejen imagenoʼob beetaʼan yéetel kʼat, maases teʼ jutul najoʼob tuʼux kajaʼan kaʼach le israelitaʼoboʼ. Óoliʼ tuláakal le baʼaxoʼob kaxtaʼabaʼ u ímagen utúul koʼolel minaʼan u nookʼ yéetel jach nuuktak u yiimoʼob. Le arqueologoʼoboʼ ku yaʼalikoʼobeʼ letiʼe diosa Astarté (Astoret), wa Aserá, yéetel ku yaʼalikoʼobeʼ le imagenoʼobaʼ ku tuklaʼaleʼ «ku yáantik le koʼoleloʼoboʼ utiaʼal ka embarazarnakoʼoboʼ yéetel utiaʼal maʼ u talamtal u síijsik u paalaloʼob».

¿Bix u yilik kaʼach le israelitaʼob le kúuchiloʼob túux ku adorarkoʼob yaanal diosoʼoboʼ? Le profesor Ephraim Stern, ku meyaj teʼ Universidad Hebreaoʼ, tu yaʼaleʼ yaʼab tiʼ le kúuchiloʼobaʼ «kʼubaʼanoʼob tiʼ Yavé [wa Jéeoba]», yéetel bey u yeʼesik le tsʼíiboʼob kaxtaʼaboʼob tumen le arqueologoʼoboʼ. Upʼéel tiʼ le baʼaxoʼob tsʼíibtaʼanoʼoboʼ ku yaʼalik: «Teneʼ kin kiʼikiʼtʼantkech [tu kʼaabaʼ] Yavé u diosil Samaria yéetel tu yoʼolal aserá», yéetel tiʼ uláakʼeʼ ku yaʼalik: «Kin kiʼikiʼtʼantkech [tu kʼaabaʼ] Yavé u Diosil Temán yéetel tu yoʼolal aserá».

Le baʼaxoʼob tsʼoʼok k-aʼalikaʼ ku yeʼesik bix úuchik u jach xaʼakʼbesik le israelitaʼob u adoracionoʼob yéetel le baʼaloʼob kʼaastak ku beetaʼal tumen uláakʼ kaajoʼoboʼ. Yoʼolal lelaʼ le israelitaʼoboʼ jach kʼaschaj bix u kuxtaloʼob yéetel tu náachkuntubaʼob tiʼ Jéeoba. Baʼaleʼ ¿bix úuchik u yilik Dios le adoración tu tsʼáaj le israelitaʼob tiʼ uláakʼ diosoʼoboʼ?

Le bix tu yilil Dios le baʼax tu beetoʼoboʼ

Dioseʼ jach tsʼíikilnaj yoʼolal le baʼax tu beetaj le israelitaʼoboʼ yéetel tu yaʼalaj baʼax kun úuchultiʼob. Letiʼeʼ tu yaʼalaj tiʼ profeta Ezequiel ka u yaʼaltiʼob: «Tuláakal le kúuchiloʼob tuʼux kajnáaleʼexoʼ bíin xiixkúuntaʼak u kaajiloʼob bíin xiixkúuntaʼak xan u múultuniloʼob u [adorartaʼal] le beetbil [diosoʼoboʼ]. U múultuniloʼob u [adoraroʼobeʼ], bíin pʼáatakoʼob láaj xiixil, u beetbil  [diosoʼobeʼ] bíin kaʼakachaʼakoʼob; u múultuniloʼob u [adoraroʼob] tuʼux ku tóokikoʼob [inciensoeʼ] bíin láaj jeʼenek; tuláakal baʼax a beetmajeʼexeʼ bíin saʼatak» (Ezequiel 6:6). Jeʼex túun k-ilkoʼ Jéeobaeʼ jach upuliʼ maʼ utschaj tu tʼaan le bix úuchik u adorartaʼaloʼ.

Jéeoba Dioseʼ tu yaʼalaj bix kun xuʼulsbil tiʼ le israelitaʼoboʼ: «Bíin in kaʼaj in tʼaan [...] Nabucodonosor u [reyil] Babilonia, utiaʼal ka taakoʼob u baʼateltoʼob le múuchʼ kaajoʼoboʼ, u kajnáaliloʼob yéetel tuláakal le kaajoʼob yaan tu bakʼpachoʼ. Bíin in láaj xuʼulse [...] Tuláakal le luʼumaʼ yaan u xiixkuntaʼal» (Jeremías 25:9-11). Le baʼax aʼalaʼabaʼ béeychaj tu jaʼabil 607 táanil tiʼ Cristo, le ka xuʼulsaʼab tiʼ u kaajil Jerusalén yéetel tiʼ u temploiloʼ.

Ka tʼaanaj tiʼ le baʼax úuchoʼ le profesor Stern, le máax tiʼ tsʼoʼok k-yáax tʼaaneʼ, tu yaʼaleʼ le baʼaxoʼob tsʼoʼok u kaxtaʼaloʼ «ku yeʼesik jach jaaj béeychaj le baʼax ku yaʼalik 2 Reyes 25:8 yéetel 2 Crónicas 36:18, 19, [le tekstoʼobaʼ] ku tsolikoʼob bix úuchik u xuʼulsaʼal, u tóokaʼal, u niʼikil u najiloʼob yéetel u baʼpakʼiloʼob. [...] Le baʼaxoʼob kaxtaʼab tumen le arqueologoʼob yoʼolal le baʼax úuch tiʼ Jerusalenoʼ [...] jach maʼalob u yeʼeskoʼob le baʼax úuchoʼ».

¿Baʼax ku kaʼansiktoʼon?

Ku kaʼansiktoʼoneʼ Jéeobaeʼ maʼ utstutʼaan ka k-xaʼakʼbes le adoración k-tsʼáaiktiʼ yéetel le kaʼansajoʼob maʼ teʼ Biblia u taaloʼoboʼ mix yéetel le baʼaloʼob chéen suukaʼan u beetaʼaloʼoboʼ. Apóstol Pabloeʼ jach kaambalnaj tiʼ le baʼax úuchaʼ, tumen letiʼeʼ desde tu chichnileʼ kaʼansaʼab jeʼex utúul fariseoeʼ. ¿Baʼax tu beetaj le ka tu yojéeltaj Jesuseʼ, letiʼe Mesías aʼalaʼan kun taaloʼ? Tu pʼataj tuláakal le baʼaxoʼob kaʼansaʼabtiʼ tu chichniloʼ ka joʼopʼ u tsaypachtik Cristo. Letiʼeʼ tu yaʼalaj: «Tuláakal le baʼaloʼob jach yaan u tojol in tiaʼal kaʼachoʼ, bejelaʼeʼ kin wilik mix baʼal u tojoloʼobeʼ tu yoʼolal Cristo» (Filiposiloʼob 3:5-7).

Úuchik u bin kʼaʼaytaj yaʼab tuʼuxoʼobeʼ, Pabloeʼ u yojel kaʼach baʼax ku creertaʼal yéetel baʼax suuk u beetaʼal tiʼ kaajoʼob. Le oʼolal béeychaj u tsʼíibtik tiʼ u disipuloʼob Cristo yanoʼob Corintooʼ: «¿Bix jeʼel u páajtal u bisikuba le sáasiloʼ yéetel le éekʼjochʼeʼeniloʼ? ¿Bix jeʼel u páajtal u yantal keet tuukul tiʼ Cristo yéetel [tiʼ] Satanaseʼ? ¿Wa bix jeʼel u páajtal u múuchʼ yantal juntúul j-oksaj óol yéetel juntúul minaʼan oksaj óol tiʼeʼ? ¿Jeʼel wa u páajtal u yantal baʼal u yil u templo Jajal Dios yéetel le beetbil [diosoʼoboʼ]? [...] Le oʼolaleʼ [Jéeobaeʼ] ku yaʼalik: Jóokʼeneʼex ichiloʼob yéetel tselabaʼexiʼ; maʼ a machikeʼex baʼal kʼaas, bey túunoʼ teneʼ jeʼel in kʼamikeʼexeʼ» (2 Corintoiloʼob 6:14-17).

Beora tsʼoʼok k-naʼatik u kʼáat Dios ka k-adorart jeʼex utstutʼaaneʼ, maʼalob ka k-tukle: «¿Máakalmáak le religión ku kʼamaʼal tumen Diosoʼ? ¿Bix jeʼel in natsʼkimba tu yiknaleʼ? ¿Bix jeʼel in adorartik jeʼex u kʼáateʼ?».

U j-jaajkunajoʼob Jéeobaeʼ jach jeʼel u yáantkechoʼob a kaxt u núukil le kʼáatchiʼobaʼ bey xan le uláakʼ kʼáatchiʼob yaan yil yéetel le Bibliaoʼ. K-invitarkech ka a xíimbalt le u Najil Reino yaan teʼ tuʼux kajaʼanechoʼ wa ka tsʼíibnakech tiʼ le máaxoʼob jóoʼsik le revista utiaʼal a kʼáatik ka kaʼansaʼakech yéetel le Bibliaoʼ; lelaʼ minaʼan a boʼotik yéetel jeʼel a bin xíimbaltbil teʼ hora yéetel le tuʼux ken a waʼaleʼ.

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 28]

U KÚUCHIL TUʼUX KU ADORARTAʼAL KAʼACH YAʼAB DIOSOʼOB TU KAAJIL TEL ARAD (ISRAEL)

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 28]

U IMAGENILOʼOB ASTORET KAXTAʼABOʼOB TU ÚUCHBEN NAJILOʼOB JUDEA

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 28]

Garo Nalbandian

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 28]

Foto © Israel Museum (Jerusalén); tsʼaʼabaʼan tumen Israel Antiquities Authority