1. ¿Baʼax tu yojéeltaj Pablo tu yoʼolal le sukuʼunoʼob yaan Corinto, beet u kiʼimaktal u yóoloʼ?

TU JAʼABIL 55 tsʼoʼokok u taal Jesús, le tiaʼan apóstol Pablo tu puertoil u kaajil Troasoʼ maʼ tu xuʼulul u tuukul tu yoʼolal le cristianoʼob yaan Corintooʼ. Chiʼichnak tumen tsʼoʼok u máan kʼiin u yojéelt yaan nukuch talamil ichiloʼob. Jeʼex juntúul taatatsil ku tuukul tu yoʼolal u paalaleʼ, tu tsʼíibtaj junpʼéel carta utiaʼal u tsolnuʼuktikoʼob (1 Cor. 1:11; 4:15). Tu yaʼalaj xan tiʼ Tito, u amigo, ka u xíimbaltoʼob tsʼoʼoleʼ ku yilkubaʼob Troas, utiaʼal u yojéeltik bix yaniloʼob. Beoraaʼ Pabloeʼ táan u páaʼtik u kʼuchul Tito, tumen jach taak u yojéeltik baʼax kun aʼalbiltiʼ. Baʼaleʼ lúub u yóol, tumen maʼ kʼuchiʼ. ¿Baʼax ken u beet Pablo? Tu chʼaʼaj junpʼéel barco ku bin Macedonia. Teʼeloʼ kiʼimakchaj u yóol ka tu yilaj Tito, tsʼoʼoleʼ maas kiʼimakchaj u yóol le ka aʼalaʼabtiʼeʼ, le sukuʼunoʼob yaan Corintooʼ tu kʼamoʼob yéetel kiʼimak óolal le tsolnuʼukoʼob tu tsʼáajoʼ yéetel taak u kaʼa ilkoʼob Pablo (2 Cor. 2:12, 13; 7:5-9).

2. 1) ¿Baʼax tu tsʼíibtaj Pablo tiʼ le corintoiloʼob yoʼolal le fe yéetel le kiʼimak óolaloʼ? 2) ¿Baʼax kʼáatchiʼob ken k-núuke?

² Maʼ úuch tiʼ leloʼ Pabloeʼ tu tsʼíibtaj u kaʼapʼéel carta tiʼ le Corintoiloʼoboʼ, teʼeloʼ tu yaʼalaj: «Maʼ tumen wa táan k-beetikba u yuumil a fejeʼexiʼ, baʼaxeʼ táan k-áantkeʼex utiaʼal ka kiʼimakchajak a wóoleʼex, tumen yoʼolal a fejeʼexeʼ láayliʼ waʼalakbaleʼexeʼ» (2 Cor. 1:24). ¿Baʼax tu yóotaj u yaʼale? ¿Baʼax jeʼel u kanik le ancianoʼob tiʼ le baʼax tu yaʼalaʼ?

3. 1) ¿Baʼax tu yóotaj u yaʼal Pablo le ka tu tsʼíibtaj: «Yoʼolal a fejeʼexeʼ láayliʼ waʼalakbaleʼexeʼ»? 2) Bejlaʼeʼ ¿bix u beetik le ancianoʼob jeʼex tu beetil Pablooʼ?

³ Pabloeʼ tʼaanaj tiʼ kaʼapʼéel baʼal jach kʼaʼabéet utiaʼal k-adorartik Dios: fe yéetel kiʼimak óolal.  Yoʼolal le fejoʼ, tu yaʼalaj: «Maʼ tumen wa táan k-beetikba u yuumil a fejeʼexiʼ, [...] tumen yoʼolal a fejeʼexeʼ láayliʼ waʼalakbaleʼexeʼ». Pabloeʼ u yojel chúukaʼan u yóol le corintoiloʼob u meyajtoʼob Dios chéen tu yoʼolal u fejoʼob, maʼ tu yoʼolal letiʼ wa uláakʼ máakoʼobiʼ. Ku tuklik kaʼacheʼ maʼ tsaaj u controlartaʼal baʼax ku beetik le sukuʼunoʼoboʼ, tumen u yojel taak u beetkoʼob baʼax maʼalob (2 Cor. 2:3). Bejlaʼa xaneʼ le ancianoʼoboʼ ku beetkoʼob jeʼex Pabloeʼ, ku kʼubik u yóoloʼob tiʼ le sukuʼunoʼoboʼ bey xan tiʼ baʼax péeksikoʼob u meyajtoʼob Dios (2 Tes. 3:4). Tu lugar u yaʼalikoʼob jach bix unaj u beetaʼal tuláakal baʼaleʼ, ku nuʼuktikubaʼob yéetel le principioʼob yaan teʼ Bibliaoʼ yéetel ku beetkoʼob baʼax ku yaʼalik u kaajal Jéeoba. Tumen maʼ u yuumiloʼob u fe le sukuʼunoʼoboʼ (1 Ped. 5:2, 3).

4. 1) ¿Baʼax tu yóotaj u yaʼal Pablo le ka tu yaʼalaj: «K-áantkeʼex utiaʼal ka kiʼimakchajak a wóoleʼex»? 2) Jeʼex Pabloeʼ, ¿baʼax taak u beetik le ancianoʼob bejlaʼoʼ?

⁴ Pabloeʼ tu yaʼalaj xan: «Táan k-áantkeʼex utiaʼal ka kiʼimakchajak a wóoleʼex». Le ka tu yaʼalaj lelaʼ táan u tʼaan tiʼ letiʼ yéetel le máaxoʼob ku múul meyaj tu yéeteloʼ. ¿Bix k-ojéeltik? Tumen teʼ cartaoʼ tʼaanaj tiʼ kaʼatúuliʼ. Letiʼeʼ tu yaʼalaj: «Teen yéetel Silvano bey xan Timoteoeʼ t-tsʼáaj a kʼaj óolteʼex Cristo Jesús» (2 Cor. 1:19). Tsʼoʼoleʼ ken u yaʼal Pablo le tʼaan j-áantajoʼoboʼ, táan u tʼaan kaʼach tiʼ le máaxoʼob yéetel ku múul meyajoʼ: Apolos, Aquila, Priscila, Timoteo yéetel Tito (Rom. 16:3, 21; 1 Cor. 3:6-9; 2 Cor. 8:23). Le ka tu yaʼalaj «k-áantkeʼex utiaʼal ka kiʼimakchajak a wóoleʼex», táan u yaʼalik tiʼ le corintoiloʼoboʼ, letiʼ yéetel u yéet meyajoʼobeʼ taak u beetkoʼob tuláakal le ku páajtal utiaʼal u maas kiʼimaktal u yóol le múuchʼuliloʼ. Bejlaʼeʼ le ancianoʼoboʼ láayliʼ taak u beetkoʼob tuláakal le ku páajtal utiaʼal u yáantkoʼob le sukuʼunoʼob u meyajtoʼob Jéeoba «yéetel kiʼimak óolal[oʼ]» (Sal. 100:2; Fili. 1:25).

5. ¿Baʼax ken k-il teʼ xookaʼ, yéetel tiʼ baʼax unaj k-tuukul?

⁵ Maʼ úucheʼ kʼáataʼab tiʼ sukuʼunoʼob u tsʼaamaj u yóoloʼob kʼaʼaytaj tiʼ jejeláas luʼumil: «¿Baʼax tu yaʼalaj wa tu beetaj juntúul anciano tu maas kiʼimakkúuntaj a wóol?». Le táan k-ilik baʼax tu núukoʼoboʼ maʼalob ka k-tukult baʼax jeʼel k-núukik kaʼacheʼ. Maʼalob xan ka k-tukult baʼax jeʼel k-beetik utiaʼal u maas antal kiʼimak óolal teʼ múuchʼuliloʼ. *

6, 7. 1) ¿Bix jeʼel u beetik le ancianoʼob jeʼex Jesús, Pablo yéetel uláakʼ máaxoʼob meyajt Diosoʼ? 2) ¿Baʼaxten ku maas kiʼimaktal u yóol le sukuʼunoʼob ken k-kʼaʼajs u kʼaabaʼoboʼ?

⁶ Yaʼab sukuʼunoʼob tu yaʼaloʼobeʼ ku maas kiʼimaktal u yóoloʼob ken chʼaʼabakoʼob en cuenta tumen le ancianoʼoboʼ. Junpʼéel bix jeʼel u beetik le ancianoʼoboʼ letiʼe u beetkoʼob jeʼex David, Elihú yéetel Jesusoʼ (xokaʼak 2 Samuel 9:6; Job 33:1 yéetel Lucas 19:5). Letiʼobeʼ tu tʼanoʼob máak tu kʼaabaʼ. Pablo xaneʼ tu yilaj u kʼaʼajsik yéetel u tʼanik le sukuʼunoʼob tu kʼaabaʼoboʼ. Tu tsʼoʼokbal le carta tu túuxtaj tiʼ le sukuʼunoʼob yaan Romaoʼ, tu túuxtaj saludos tiʼ maas tiʼ veinticinco sukuʼunoʼob yéetel kiikoʼob, yéetel tu yaʼalaj u kʼaabaʼob. Juntéeneʼ tu tsʼíibtaj: «Saludarteʼex Pérsida, le máax k-yaabiltmoʼ» (Rom. 16:3-15).

⁷ Yaan ancianoʼobeʼ talam u kʼaʼajsikoʼob u kʼaabaʼ le sukuʼunoʼob yaan tu  múuchʼuliloʼoboʼ. Baʼaleʼ ken u yil u kʼaʼajskoʼobeʼ, bey ku yaʼalikoʼob tiʼ cada juntúuleʼ: «Jach kʼaʼabéetech way múuchʼulileʼ» (Éxo. 33:17). Le ancianoʼoboʼ ku yáantajoʼob utiaʼal u kiʼimaktal u yóol le sukuʼunoʼob ken u chʼaʼchiʼitoʼob u kʼaabaʼob utiaʼal u comentaroʼob tu Xookil U Pʼíich Tulumil Kanan wa tiʼ uláakʼ muchʼtáambal (ket yéetel Juan 10:3).

8. Pabloeʼ ¿bix tu beetil jeʼex Jéeoba yéetel Jesús?

⁸ Uláakʼ bix jeʼel k-maas kiʼimakkúuntik u yóol le sukuʼunoʼoboʼ letiʼe ka k-beet jeʼex Pabloeʼ. Tiʼ u kaʼapʼéel carta tu tsʼíibtaj tiʼ le Corintoiloʼoboʼ, tu yaʼalaj: «Jach yaan baʼax oʼolal in nojbaʼalkúuntkinba ta woʼolaleʼex» (2 Cor. 7:4). Lelaʼ maʼ xaaneʼ jach tu kiʼimakkúuntaj u yóol le sukuʼunoʼob yaan Corintooʼ. Óoliʼ bey xan tu yaʼalil tiʼ uláakʼ múuchʼuliloʼoboʼ (Rom. 1:8; Fili. 1:3-5; 1 Tes. 1:8). Le ka tu chʼaʼchiʼitaj u kʼaabaʼ Pérsida tiʼ le carta tu túuxtaj tiʼ le múuchʼulil yaan Romaoʼ, tu yaʼalaj: «Yaʼab baʼaloʼob maʼalobtak u beetmaj le táan u meyajtik Yuumtsiloʼ» (Rom. 16:12). Maʼ xaaneʼ jach kiʼimakchaj u yóol Pérsida. Ka tu yaʼalaj Pablo le baʼax maʼalob ku beetik u maasiloʼ, tu beetaj jeʼex Jéeoba yéetel Jesuseʼ (xokaʼak Marcos 1:9-11 yéetel Juan 1:47; Apo. 2:2, 13, 19).

9. ¿Baʼaxten ku maas yantal kiʼimak óolal teʼ múuchʼulil ken k-paklan líiʼs k-óoloʼ?

⁹ Bejlaʼa xaneʼ le ancianoʼoboʼ ku yilkoʼob u kʼaʼanaʼanil u yaʼalikoʼob tiʼ le sukuʼunoʼob le baʼax maʼalob ku beetkoʼoboʼ (Pro. 3:27; 15:23). Ken u beetoʼobeʼ bey ka u yaʼaloʼobeʼ: «Tin wilaj le baʼax maʼalob ta beetoʼ tumen kin chʼaʼikech en cuenta». U jaajileʼ kʼaʼabéet u líiʼsaʼal u yóol le sukuʼunoʼob tumen le ancianoʼoboʼ. Le baʼax tu yaʼalaj juntúul kiik yaan kex 55 jaʼaboʼob tiʼeʼ ku yeʼesik bix u tuukul yaʼab máak: «Teʼ tuʼux ku yúuchul meyajoʼ maʼ suuk u líiʼsaʼal u yóol máakiʼ. Minaʼan yaabilajiʼ yéetel chéen ketlan meyaj ku yúuchul. Le oʼolal jach ku kiʼimaktal in wóol ken u yaʼalten juntúul anciano maʼalob le baʼax kin beetik teʼ múuchʼuliloʼ. ¡Jach ku líikʼil in wóol! Kin wilik bey junpʼéel bix u yeʼesikten u yaabilaj in Taata yaan teʼ kaʼanoʼ». Maʼ úucheʼ juntúul ancianoeʼ tu yaʼalaj baʼax maʼalob ku beetik juntúul taatatsil táan u líiʼsik kaʼatúul u paalal chéen tu juunal. ¿Baʼax úuchi? Le taatatsiloʼ ku yaʼalik: «Le baʼax tu yaʼaloʼ jach tu líiʼsaj in wóol». Jeʼex k-ilkoʼ le baʼax ku yaʼalik le ancianoʼoboʼ ku líiʼsik u yóol le sukuʼunoʼoboʼ yéetel ku maas kiʼimakkúuntik u yóoloʼob. Lelaʼ ku tsʼáaik u muukʼil tiʼob utiaʼal u seguer u binoʼob tu bejil le kuxtaloʼ (Isa. 40:31).

10, 11. 1) ¿Bix jeʼel u beetik le ancianoʼob jeʼex tu beetil Nehemíasoʼ? 2) ¿Baʼax unaj u beetik le ancianoʼob «utiaʼal ka [u tsʼáaʼob] junpʼéel siibal ku taal tiʼ Dios» ken xiʼikoʼob u xíimbaltoʼob le sukuʼunoʼoboʼ?

¹⁰ ¿Bix uláakʼ jeʼel u yeʼesik le ancianoʼob ku chʼaʼikoʼob en cuenta le sukuʼunoʼob utiaʼal u maas kiʼimaktal u yóoloʼoboʼ? Letiʼe u líiʼskoʼob u yóoloʼob ken kʼaʼabéetchajkoʼ (xokaʼak Hechos 20:28). Ken u beetoʼobeʼ ku yeʼeskoʼob táan u beetkoʼob jeʼex le ancianoʼob anchaj úuchjeakoʼ. Koʼox ilik baʼax tu beetaj Nehemías ka tu yilaj tsʼoʼok u pʼáatal maʼ jach muʼukʼaʼan u fe jujuntúul judíoʼobiʼ. Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ waʼalajeʼ ka tu líiʼsaj u yóoloʼob (Neh. 4:14). Le ancianoʼob teʼ kʼiinoʼobaʼ láayliʼ bey ku waʼataloʼobeʼ, tumen yáax táanil letiʼob ku yilik u líiʼskoʼob u yóol le sukuʼunoʼoboʼ. Le oʼolal wa ku páajtaleʼ ku bin u yiloʼob tu yotochoʼob «utiaʼal ka [u tsʼáaʼob] junpʼéel siibal ku taal tiʼ Dios» (Rom. 1:11).  ¿Baʼax unaj u beetik le ancianoʼob utiaʼal u yáantkoʼob le sukuʼunoʼob ken xiʼikoʼob u xíimbaltoʼoboʼ?

¹¹ Táanileʼ unaj u jóoʼskoʼob tiempo utiaʼal u tuukuloʼob tiʼ le máax ken u xíimbaltoʼoboʼ. Maʼalob ka u tukloʼob: «¿Baʼax talamil táan u aktáantik? ¿Baʼax jeʼel k-aʼalik utiaʼal k-líiʼsik u yóoleʼ? ¿Baʼax tekstoʼob jeʼel u yáantikeʼ? ¿Yaan wa máax ku yaʼalik le Biblia tu aktáantaj junpʼéel talamil jeʼex le ku aktáantikoʼ?». Wa ku tuukul le ancianoʼob tiʼ le kʼáatchiʼob beyaʼ jach jeʼel u yáantkoʼob le sukuʼunoʼoboʼ. Ken xiʼikoʼob u xíimbaltoʼobeʼ ku chaʼikoʼob u yaʼalikoʼob bix u yuʼubikubaʼob yéetel ku jach chʼenxikintikoʼob (Sant. 1:19). Juntúul kiikeʼ tu yaʼalaj: «Jach ku kiʼimaktal u yóol máak ken chʼenxikintaʼak tumen juntúul anciano» (Luc. 8:18).

12. ¿Máaxoʼob kʼaʼabéet u líiʼsaʼal u yóoloʼob teʼ múuchʼuliloʼ, yéetel baʼaxten?

¹² ¿Máax jach maʼalob ka xíimbaltaʼak? Pabloeʼ tu yaʼalaj tiʼ le ancianoʼoboʼ: «kanáanteʼex [tuláakal] le tamanoʼoboʼ». U jaajileʼ tuláakal le yanoʼob teʼ múuchʼulil kʼaʼabéet u líiʼsaʼal u yóoloʼoboʼ, tak le precursoroʼob yéetel le máaxoʼob úuch joʼopʼok u kʼaʼaytajoʼoboʼ. ¿Baʼaxten kʼaʼabéet u yáantaʼaloʼob tumen le ancianoʼob kex u tsʼaamaj u yóol u meyajtoʼob Diosoʼ? Tumen jeʼel xan u yuʼubikoʼob bey táan u peʼechʼloʼob tumen u talamiloʼob le kʼasaʼan yóokʼol kaabaʼ. Junpʼéel baʼax úuch tiʼ Davideʼ ku yeʼesik baʼaxten tak le máaxoʼob chúukaʼan u yóol u meyajtoʼob Diosoʼ yaan kʼiineʼ kʼaʼabéet u yáantaʼaloʼob.

13. 1) ¿Baʼax tu yilaj Isbi-benot le oʼolal tu yóotaj u kíims David? 2) ¿Baʼaxten páajchaj Abisai u salvartik David teʼ súutukil kʼaʼabéetoʼ?

¹³ Le maʼ úuch yéeyaʼak David utiaʼal u beetik u reyil tu kaajil Israeleʼ, baʼatelnaj yéetel Goliat, juntúul refaím u chʼiʼibal jach táaj kaʼanal baakel máakoʼob. Davideʼ tu yeʼesaj maʼ saajkiʼ ka tu kíimsaj (1 Sam. 17:4, 48-51; 1 Cró. 20:5, 8).  Ka máan yaʼab jaʼaboʼob, le táan u baʼateʼel tu contra le filisteoʼoboʼ, Davideʼ kaʼa baʼatelnaj yéetel juntúul máak jach kaʼanal tiʼ u chʼiʼibal refaím. U kʼaabaʼeʼ Isbi-benot (2 Sam. 21:16). Baʼaleʼ teʼ kʼiinoʼ óolak kíimsaʼak. ¿Baʼaxten? Maʼ tumen sajakchajiʼ, baʼaxeʼ tumen pʼáat maʼ jach yaan u muukʼiʼ. Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ le ka tu yilaj Isbi-benot tsʼoʼok u kaʼanal Davideʼ tu yilaj jach u súutukil u kíimsik. Baʼaleʼ le jach nukaʼaj kíimsbiloʼ, Abisai, u hijo Zeruyáeʼ, «taal utiaʼal u yáantik David, ka tu kíimsaj le filisteooʼ» (2 Sam. 21:15-17). ¡Jach óolak kíimsaʼak David! Abisaieʼ mantatsʼ tu chʼaʼaj en cuenta David, le oʼolal páajchaj u salvartik jach teʼ súutukil nukaʼaj kíimsbiloʼ. Davideʼ jach tu tsʼáaj u diosboʼotikil tiʼ. ¿Baʼax k-kanik tiʼ lelaʼ?

14. 1) ¿Baʼax áantkoʼon k-aktáant nukuch talamiloʼob bey jeʼex Goliateʼ? 2) ¿Bix jeʼel u yáantkoʼon le ancianoʼob utiaʼal u kaʼa kiʼimaktal k-óoleʼ? Aʼal junpʼéel baʼax uchaʼan.

¹⁴ Kex yaʼab baʼaxoʼob ku kʼatik t-beel Satanás yéetel le máaxoʼob yaan tu tséeloʼ, toʼon k-meyajtik Jéeobaeʼ láayliʼ k-kʼaʼaytaj tiʼ tuláakal yóokʼol kaabeʼ. Yaan tiʼ toʼoneʼ yaan baʼaxoʼob nuuktak tsʼoʼok k-muʼyajtik bey jeʼex Goliateʼ. Baʼaleʼ tumen k-kʼubmaj k-óol tiʼ Jéeobaeʼ k-jóokʼol táanil. Kex beyoʼ yaan kʼiineʼ le baʼaxoʼob k-muʼyajtik teʼ yóokʼol kaabaʼ ku kaʼanskoʼon yéetel ku lúuʼsik k-óol. Ken k-uʼuyba beyoʼ jeʼel u beetiktoʼon loob le talamiloʼob maʼ tu lúuʼsikoʼon kaʼachoʼ. Teʼ súutukiloʼob beyaʼ jach jeʼel u yáantaj juntúul anciano utiaʼal u kaʼa kiʼimaktal k-óoleʼ. Juntúul precursora yaan 65 jaʼaboʼob tiʼeʼ, ku yaʼalik: «Maʼ úucheʼ maʼ maʼalob in wuʼuyikinbaiʼ yéetel kin kaʼanal ken jóokʼken kʼaʼaytaj. Juntúul ancianoeʼ tu yilaj minaʼan in wóoleʼ ka tu kʼáatajten baʼax ku yúuchulten. Ka tsikbalnaj tin wéeteleʼ tu yeʼesajten junpʼéel teksto jach tu líiʼsaj in wóol. Tin beetaj le baʼax tu yaʼaloʼ ka binten utsil. Jach kin tsʼáaik u diosboʼotikil tumen tu yilaj baʼax ku yúuchulten yéetel tu yáanten. Junpʼéel nojoch utsil u yantal ancianoʼob u yaabiltmoʼon yéetel ku yáantkoʼonoʼob teʼ súutukil maas kʼaʼabéet, jeʼex tu beetil Abisaieʼ.

15, 16. 1) ¿Baʼaxten jach yaabiltaʼab Pablo tumen le sukuʼunoʼoboʼ? 2) ¿Baʼaxten k-yaabiltmaj le ancianoʼob teʼ múuchʼuliloʼ?

¹⁵ U kanáantaʼal le múuchʼuliloʼ junpʼéel nojoch meyaj. Yaan kʼiineʼ le ancianoʼoboʼ maʼatech u weenloʼob, tumen táan u payalchiʼob tu yoʼolal le múuchʼuliloʼ wa tumen táan u yáantkoʼob le sukuʼunoʼob utiaʼal u maas meyajtikoʼob Diosoʼ (2 Cor. 11:27, 28). Kex beyoʼ u tsʼaamaj u yóol u beet u meyajoʼob yéetel kiʼimak óolal. Jeʼex Pablo le ka tu tsʼíibtaj tiʼ le sukuʼunoʼob yaan kaʼach Corintooʼ: «Yéetel kiʼimak óolal ken in xup ta woʼolaleʼex le baʼaxoʼob yaantenoʼ yéetel yaan xan in jach xupkinba ta woʼolaleʼex» (2 Cor. 12:15). Tumen jach u yaabiltmaj le sukuʼunoʼoboʼ tu xupuba tu yoʼolaloʼob (xokaʼak 2 Corintios 2:4; Fili. 2:17; 1 Tes. 2:8). Le oʼolal sen yaabiltaʼabi (Hch. 20:31-38).

¹⁶ Toʼon xan táan k-meyajtik Dios bejlaʼeʼ k-yaabiltmaj le ancianoʼoboʼ, le oʼolal ichil k-payalchiʼobeʼ k-tsʼáaik u nib óolalil tiʼ Jéeoba úuchik u tsʼáaikoʼob. Le áantaj ku tsʼáaik le sukuʼunoʼobaʼ ku maas kiʼimakkúuntik k-óol yéetel ken u xíimbaltoʼonoʼobeʼ ku líiʼskoʼob k-óol. Tsʼoʼoleʼ k-tsʼáaik u diosboʼotikil ikil u yilkoʼob baʼax kʼaʼabéettoʼon yéetel u yáantkoʼonoʼob teʼ súutukil lubaʼan k-óol tu yoʼolal le talamiloʼob yaan teʼ yóokʼol kaabaʼ. U jaajileʼ ‹táan u yáantkoʼonoʼob utiaʼal ka kiʼimakchajak k-óol›.