¿BAʼAXTEN tin beetaj? Paʼatik in tsikbaltikteʼex. Síijen 29 tiʼ julio tiʼ 1929 yéetel líikʼen tiʼ junpʼéel chan kaaj yaan Bulacán, Filipinas. Teʼ kʼiinoʼoboʼ táan u yilaʼal óotsilil teʼ luʼumiloʼ, le oʼolal maʼ yaʼab baʼax yaantoʼoniʼ. Ka máan wa jaypʼéel añoseʼ káaj le baʼateltáambaloʼ. U soldadoiloʼob Japoneʼ ookoʼob Filipinas, baʼaleʼ tumen náach yaan k-kaajaleʼ maʼ kʼuchoʼobiʼ. Minaʼantoʼon kaʼach radio, televisión mix periódico, le oʼolal k-ojéeltik baʼax ku yúuchul chéen yoʼolal baʼax ku tsikbaltik le máakoʼoboʼ.

In papaeʼ ocho u paalal anchaji, teen u kaʼatúulil. Ocho años yaanten ka tu bisen in abueloʼob kajtal tu yiknaloʼob. Kex catolicoʼon kaʼacheʼ, in abueloeʼ maʼ u pʼeek u xokik le publicacionoʼob ku tsʼaʼabal kaʼach tiʼ tumen u amigoʼob yaanal u religionoʼoboʼ. Juntéenjeakeʼ tu yeʼesajten le folletoʼob ich tagalo ku kʼaabaʼtikoʼob Protección, Seguridad yéetel Descubierta * bey xan junpʼéel Biblia. Jach uts tin wich in xokik le Bibliaoʼ, maases le kanpʼéel Evangelioʼoboʼ. Leloʼ tu yáanten in tsʼíibolt in tsaypachtik Jesús (Juan 10:27).

Tu añoil 1945, lukʼ u soldadoiloʼob Japón tu luʼumil Filipinas. Teʼ kʼiinoʼoboʼ in papá yéetel in maamaeʼ tu yaʼaloʼobten ka suunaken tu yotochoʼob. In abueloeʼ tu yaʼalajten maʼalob ka xiʼiken, ka túun suunajen kajtal tu yiknaloʼob.

Diciembre tiʼ 1945, le maʼ úuch suunaken tin kaajaloʼ, u jaats u j-jaajkunajoʼob Jéeoba tiʼ u kaajil Angateʼ, binoʼob kʼaʼaytajiʼ. Juntúul nojoch máak kʼuch tin wotocheʼ tu tsolajtoʼon baʼax ku yaʼalik le Biblia yoʼolal u «tsʼook kʼiinoʼob[oʼ]» (2 Tim. 3:1-5). Tu invitartoʼon k-xok le Biblia yéetel junpʼéel chan grupo ku muchʼkuba tiʼ junpʼéel kaaj maʼ jach náach yaniliʼ. In taataʼobeʼ maʼ binoʼobiʼ, chéen teen binen. Teʼeloʼ yaan kex veinte máakoʼobiʼ, jujuntúuleʼ ku beetik kʼáatchiʼob tu yoʼolal baʼaxoʼob ku kaʼansik le Bibliaoʼ.

Maʼ tin naʼatik kaʼach baʼax ku yaʼalikoʼob, le oʼolal tin tuklaj in lukʼliʼ. Le jach le nikaʼaj jóokʼoloʼ ka káaj u kʼaayoʼob. Jach jatsʼuts tin wuʼuyil le kʼaayoʼ, le oʼolal pʼáateniʼ. Ka tsʼoʼok u kʼaayoʼobeʼ beetaʼab junpʼéel  oración, ka invitartaʼaboʼon tiʼ junpʼéel muchʼtáambal kun beetil Angat tuláakʼ domingooʼ.

Anchaj k-xíimbaltik kex kaʼapʼéel legua (ocho kilómetros) utiaʼal k-kʼuchul tu yotoch le familia Cruz, le tuʼux kun beetbil le muchʼtáambaloʼ. Kex cincuenta máakoʼob tu muchʼubaʼobiʼ. Jaʼakʼ in wóol ka tin wilaj tak mejen paalal núukik kʼáatchiʼob tiʼ baʼaloʼob talamtak ku kaʼansik le Bibliaoʼ. Ka tsʼoʼok in bin tiʼ wa jaypʼéel muchʼtáambaloʼobeʼ, sukuʼun Damian Santos, juntúul precursor tsʼoʼok u yantal u jaʼabil yéetel u beetmaj u alcaldeileʼ, tu yaʼalajten ka pʼáatken wenel tu yotoch. Óoliʼ bul áakʼab tsikbalnajoʼon tiʼ le Bibliaoʼ.

Teʼ kʼiinoʼoboʼ séeb úuchik k-tsʼáaik k-óol meyajt Dios le ka t-kanaj le baʼaloʼob maas kʼaʼanaʼantak ku kaʼansik le Bibliaoʼ. Maʼ úuch káajak k-bin muchʼtáambal ka kʼáataʼabtoʼon wa jeʼel k-okjaʼeʼ. Teneʼ tin waʼalaj jeʼel in wokjaʼeʼ, tumen in chʼaʼtukultmaj in beetkinba u palitsil Cristo (Col. 3:24). Kaʼatúul tiʼ toʼoneʼ okjaʼanajoʼon tu kʼiinil 15 tiʼ febrero tiʼ 1946 ichil junpʼéel río yaan naatsʼ teʼeloʼ.

Tumen tsʼoʼok k-okjaʼeʼ t-naʼataj kʼaʼabéet k-kuxtal jeʼex Jesuseʼ yéetel unaj k-kʼaʼaytaj. In taataeʼ maʼ utschaj tu tʼaaniʼ, le oʼolal tu yaʼalajten: «Jach paalech utiaʼal a bin kʼaʼaytaj. Kex tʼuʼubech ichil le jaʼoʼ, maʼ u kʼáat u yaʼal wa tsʼoʼok a suut j-kʼaʼaytajiliʼ». Ka tin tsolajtiʼeʼ Dioseʼ u kʼáat ka k-kʼaʼayt u maʼalob péektsilil u Reino (Mat. 24:14). Ka tsʼoʼokeʼ tin waʼalajtiʼ: «Kʼaʼabéet in tsʼoʼokbesik le promesa in beetmaj tiʼ Diosoʼ». Letiʼe túun ka tu yaʼalaj yaan u káakachjatsʼtik in wookoʼob, jeʼex tin waʼalil tu káajbaloʼ. Junpuliʼ maʼ u kʼáat kaʼach ka kʼaʼaytajnakeniʼ. Lelaʼ letiʼe yáax juntéen ka tin pʼataj tuláakal utiaʼal in meyajtik Dios, jeʼex tsʼoʼok in chʼaʼtuklikoʼ.

Le sukuʼun Cruz yéetel u yatanoʼ tu invitartenoʼob utiaʼal ka máanken kajtal tu yotochoʼob tu kaajil Angat. Letiʼobeʼ tu líiʼsoʼob in wóol ka in beet in precursoril junmúuchʼ yéetel Nora, u x-tʼuupil u paalaloʼob. Ka túun káaj k-beetik k-precursoril 1 tiʼ noviembre tiʼ 1947. Noraeʼ bin kʼaʼaytaj táanxel kaajil, teneʼ pʼáaten Angat.

Óoxpʼéel jaʼab káajak in beetik in precursorileʼ, sukuʼun Earl Stewart, juntúul betelitaeʼ, tu máansaj junpʼéel tsoltʼaan tu kʼíiwikil Angat tu táan maas tiʼ quinientos máakoʼob. Letiʼeʼ ich inglés tu máansaj le tsoltʼaanoʼ, baʼaleʼ ka tsʼoʼokeʼ máanen in tsol ich tagalo u maas kʼaʼanaʼanil. Chéen siete años binen escuela, chéen baʼaleʼ le maestroʼoboʼ suuk u tʼankoʼonoʼob kaʼach ich inglés. Uláakʼ baʼax áanteneʼ letiʼe in xokik le publicacionoʼob ich inglesoʼ, tumen ich tagaloeʼ chéen jujunpʼéel yanoʼobiʼ. Le baʼax tin kanoʼ tu yáanten in sut ich tagalo le tsoltʼaan tu máansaj le sukuʼunoʼob bey xan uláakʼoʼob máansaʼab ich inglesoʼ.

Le kʼiin ka tin sutaj le tsoltʼaan tu máansaj sukuʼun Stewartoʼ, letiʼeʼ tu yaʼalaj tiʼ le múuchʼuliloʼ táan u kaxtaʼal juntúul wa kaʼatúul precursoroʼob utiaʼal ka xiʼikoʼob meyaj Betel. Kʼaʼabéet áantajiʼ, tumen le misioneroʼoboʼ yaan u binoʼob teʼ asamblea «Aumento de la Teocracia», kun beetbil 1950 tu kaajil Nueva York (Estados Unidos). Teen juntúul tiʼ le máaxoʼob invitartaʼaboʼ, ka túun kʼaʼabéetchaj in kaʼa pʼatik baʼaxoʼob suukten utiaʼal in bin áantaj Betel.

Káaj in meyaj Betel 19 tiʼ junio tiʼ 1950. U najil Beteleʼ junpʼéel úuchben nojoch naj yéetel yaan nukuch cheʼob tu baʼpach, u terrenoileʼ junpʼéel hectárea (25 mecates). Kex doce u túulal táankelmoʼob ku meyajoʼobiʼ. Jaʼatskabeʼ kin wáantaj teʼ cocinaoʼ. Tsʼoʼoleʼ kex bey las nueveeʼ kin bin planchar teʼ lavanderíaoʼ. Lelaʼ bey in beetik de tardeoʼ. Seguernaj in meyaj Betel tak le ka suunaj le misioneroʼob binoʼob teʼ asamblea internacionaloʼ. Kin jatsik le revistaʼob kun túuxtbil tiʼ correooʼ, kin túuxtik u revista le máaxoʼob kʼáatkoʼ yéetel kin kʼamik le uʼulaboʼoboʼ. Kin beetik jeʼel baʼaxak ka aʼalaʼakteneʼ.

Tu añoil 1952, teen yéetel uláakʼ seis sukuʼunoʼob filipinasiloʼobeʼ invitartaʼaboʼon teʼ xook 20 tiʼ u Escuelail Galaadoʼ. Yaʼab tiʼ le baʼaxoʼob t-ilaj Estados Unidosoʼ jelaʼantak, tumen maʼ k-kʼaj óoloʼobiʼ. U jaajileʼ jach jelaʼan tiʼ le baʼaxoʼob suuk u beetaʼal tin kaajaloʼ.

Kʼaʼabéetchaj k-kanik k-usart nuʼukuloʼob ku meyajoʼob yéetel corriente maʼ k-kʼaj óoloʼob kaʼachiʼ. Tsʼoʼoleʼ jelaʼan xan u climail. Junpʼéel jaʼatskab ka jóokʼen teʼ calleoʼ sak tuláakal. Yáax in wilik le nieveoʼ. Ka tin macheʼ tin wuʼuyaj síis, jach táaj síis.

 Kex beyoʼ jach kiʼimak k-óol, tumen tiaʼanoʼon tu Escuelail Galaadeʼ. Le instructoroʼoboʼ jach maʼalob le baʼax ku meyajtiʼob utiaʼal u kaʼanskoʼonoʼoboʼ. Tu yáantoʼonoʼob k-jóoʼs u yutsil le xook yéetel le xakʼalxook k-beetkoʼ. Le baʼaxoʼob tin kanaj Galaadoʼ tu yáanten in maas maʼalobkíint bix in meyajtik Dios.

Ka tsʼoʼok le xookoʼ túuxtaʼaben bey precursor especialil tu kaajil Bronx, Nueva York. Tu mesil julio tiʼ 1953, béeychaj in bin teʼ asamblea «Sociedad del Nuevo Mundo» beetaʼab naatsʼ teʼeloʼ. Ka tsʼoʼokeʼ suunajen Filipinas utiaʼal in beetik junpʼéel túumben meyaj.

Le sukuʼunoʼob nuʼuktik Beteloʼ tu yaʼaloʼobten yaan in xíimbaltik u múuchʼuliloʼob junpʼéel circuito. Bey úuchik u yantalten u páajtalil in maas beetik le baʼax tu beetaj Cristooʼ. Letiʼeʼ tu xíimbaltaj mejen kajtalil yéetel nukuch kaajoʼob náach yaniloʼob utiaʼal u kanáantik u tamanoʼob Jéeoba (1 Ped. 2:21). Le circuito tsʼaʼab in xíimbaltoʼ tiaʼan tu chúumukil Luzón, le isla maas nojoch yaan tu luʼumil Filipinasoʼ. Táakaʼan u kaajiloʼob Bulacán, Nueva Écija, Tarlac yéetel Zambales. Utiaʼal in kʼuchul tiʼ jujunpʼéel kaajoʼobeʼ kin máan tu witsiloʼob le Sierra Madreoʼ. Teʼeloʼ maʼatech u kʼuchul autobusiʼ, le oʼolal kin kʼáatik tiʼ le máakoʼob wa jeʼel u biskenoʼob kex chéen yóokʼol le cheʼob ku biskoʼob teʼ remolqueʼoboʼ. Kex kaʼanaʼantsil le viaje beyaʼ, u suukileʼ ku biskenoʼob.

U maas yaʼabil le múuchʼuliloʼoboʼ túumbentak yéetel mejentak. Le sukuʼunoʼoboʼ jach ku kiʼimaktal u yóoloʼob ken in wáantoʼob u yiloʼob baʼax kʼiin yéetel baʼax hora maas maʼalob ka u beetkoʼob le muchʼtáambaloʼoboʼ yéetel bix maas maʼalob jeʼel u kʼaʼaytajoʼobeʼ.

Ka tsʼoʼokeʼ máansaʼaben tiʼ junpʼéel circuito yaan tu kaajiloʼob Bicol, teʼeloʼ maas yaʼab grupoʼob yaniʼ. Tsʼoʼoleʼ yaan precursor especialoʼob ku kʼaʼaytajoʼob tuʼux mix juntéen úuchuk kʼaʼaytajiʼ. U letrinail junpʼéel naj tuʼux pʼáateneʼ chéen junpʼéel jool kʼatkúuntaʼan kaʼapʼéel tabla utiaʼal u pʼoktal máakiʼ. Le ka waʼalajen yóokʼoloʼobeʼ jakchajoʼob ichil le jooloʼ, ka lúuben xan ichil. Xáanchaj táan in wichkíil utiaʼal ka xiʼiken ukʼul.

Teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ joʼopʼ in tuukul tiʼ Nora. Letiʼeʼ káaj u beetik u precursorail Bulacán. Ka máan kʼiineʼ bin u beet u precursora especialil tu noj kaajil Dumaguete. Ka binen in xíimbalte, tsʼoʼoleʼ joʼopʼ k-paklan túuxtik cartaʼob utiaʼal k-tsikbal. Ka tsʼoʼok k-beel tu añoil 1956. Le yáax semana tsʼoʼokok k-beeloʼ t-xíimbaltaj junpʼéel múuchʼulil yaan tu islail Rapu Rapu. Naʼakoʼon tiʼ witsoʼob yéetel sen xíimbalnajoʼon, baʼaleʼ jach kiʼimak in wóol in múul meyaj yéetel in watan utiaʼal in wáantik le sukuʼunoʼob kajaʼanoʼob náachoʼ.

Óoliʼ kanpʼéel jaʼab káajak k-xíimbaltik le múuchʼuliloʼob ka invitartaʼaboʼon meyaj Beteloʼ. Kʼuchoʼon tu mesil enero tiʼ 1960, tak bejlaʼeʼ way k-meyajeʼ. Yaʼab baʼax tsʼoʼok in kanik ikil in múul meyaj yéetel le sukuʼunoʼob kʼubéentaʼan nukuch meyaj u beetoʼoboʼ. Nora xaneʼ jejeláas meyajoʼob tsʼoʼok u beetik Betel.

In meyaj Beteleʼ ku yáantken in wil bix u yaʼabtal máaxoʼob meyajtik Jéeoba Filipinas. Le ka yáax taalen maʼ tsʼoʼokok in beeloʼ yaan kex 10,000 j-kʼaʼaytajoʼobiʼ, bejlaʼeʼ yaan maas tiʼ 200,000. Ichiloʼobeʼ táakaʼan tak u cientosil betelitaʼob ku yáantajoʼob utiaʼal le kʼaʼaytajoʼ.

Tumen jach yaʼabchaj le meyajoʼ, t-ilaj kʼaʼabéet k-maas nojochkíintik u najil Betel. Le oʼolal le Cuerpo Gobernanteoʼ tu yaʼalajtoʼon ka k-kaxt junpʼéel terreno utiaʼal k-beetik junpʼéel u najil Betel maas nojoch. Teen yéetel u superintendenteil le imprentaoʼ máanoʼon joonaj joonajil k-kʼáat tiʼ le vecinoʼob wa u kʼáat u konoʼob u terrenoʼoboʼ. Mix máak taak u konik u tiaʼaliʼ. Kʼajaʼanten juntúul máakeʼ tu yaʼalaj: «Le chinosoʼ mix baʼal ku konkoʼob, baʼaxeʼ maan ku beetkoʼob».

Baʼaleʼ junpʼéel kʼiineʼ juntúul vecinoeʼ tu kʼáatajtoʼon wa jeʼel k-manik u terrenoeʼ, tumen táan u bin kajtal Estados Unidos. Tu yoʼolal leloʼ úuch uláakʼ baʼaloʼob maʼalobtak. Uláakʼ juntúul vecinoeʼ tu yóotaj u kon toʼon u terreno yéetel tu yaʼalaj tiʼ u maasil ka u konoʼob xan toʼon u tiaʼaloʼobiʼ. Tak utiaʼal le chino tu yaʼalaj maʼ tu konik u terreno t-manajtiʼoʼ. Chéen ichil junpʼíit tiempoeʼ pʼáat óoxtéen u maas nojchil k-terreno tiʼ le yaantoʼon kaʼachoʼ. Bey úuchik in tsʼáaik cuenta letiʼe baʼax u kʼáat Jéeoba ka úuchkoʼ.

Tu añoil 1950, teen u maas táankelmil le betelitaʼoboʼ. Bejlaʼeʼ teen yéetel in watan u maas chʼijaʼanil. Maʼ tu yaatal in wóol úuchik in tsaypachtik Cristo jeʼel tuʼuxak ka túuxtaʼakeneʼ. Kex tojolchʼintaʼaben tin wotoch tumen in papaeʼ, Jéeobaeʼ tu tsʼáajten junpʼéel nojoch familia ichil u kaajal. Tsʼoʼok in wilik Jéeobaeʼ ku tsʼáaik tuláakal baʼax kʼaʼabéettoʼon, kex jeʼel baʼalak meyajil ka tsʼaʼabak k-beeteʼ. Teen yéetel Noraeʼ jach k-tsʼáaik u graciasil tiʼ Dios yoʼolal tuláakal le baʼaxoʼob maʼalobtak tsʼoʼok u tsʼáaiktoʼonoʼ. Le oʼolal k-aʼalik tiʼ u maasil ka u maas tsʼáa u yóol u meyajtoʼob Jéeoba, utiaʼal ka u yiloʼob bix kun kiʼikiʼtʼantbiloʼob (Mal. 3:10).

Juntéenjeakeʼ Jesuseʼ tu invitartaj Mateo Leví, juntúul máax cobrartik impuestoʼob, utiaʼal ka tsaypachtaʼak. ¿Baʼax túun tu beetaj? Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ «tu pʼataj tuláakal le baʼaloʼoboʼ, ka líikʼeʼ ka joʼopʼ u bin tu paach» (Luc. 5:27, 28). Teneʼ yaʼab u téenel anchaj in pʼatik tuláakal baʼal utiaʼal in tsaypachtik Jesús. Yéetel u jaajil in wóoleʼ kin invitartik tuláakal máak utiaʼal ka u beetoʼob xan beyoʼ, utiaʼal u kʼamkoʼob yaʼab bendicionoʼob.