KOʼENI ia Sala ʼe mafuta ake ʼi te gaue ʼae ʼe ina fai, ʼo sio ki mamaʼo. Pea ʼe gaue fiafia tana kau faifekau. Ko Sala neʼe ko he fafine faʼa gaue. Kotou fakakaukauʼi age muʼa ʼe ina lolotoga fakaholoholo ʼona nima, he kua mamahi. Neʼe lagi ʼe ina tui he mahae ʼo tonatou fale la. Ko te kiliʼi tao ʼae neʼe fai ʼaki te fale la ʼe matolu, kaʼe kua popo ʼuhi he kua fualoa tona laʼaina mo tona ʼuaina. Pea ʼe manatuʼi ai e Sala ia tana maʼuli fehikiʼaki ʼi te toafa. Kua ovi mai te afiafi pea kua palepale to te laʼa. ʼI te uhu neʼe sio ia Sala ki te alu ʼa Apalahamo *. Pea ʼe ina toe sioʼi nei te faʼahi ʼaia pe ʼe kua liliu mai. Pea ʼi tana sio atu ki te ʼata ʼo tona ʼohoana ʼi te kiʼi fuga moʼuga, neʼe malimali leva ia Sala.

Kua hili taʼu e hogofulu ki te taki e Apalahamo ia tona famili ke natou fakalaka ʼi te Vai Tafe ʼo Eufalate, ke kaku ki Kanaane. Neʼe lagolago ia Sala ki tona ʼohoana ʼaki he lotolelei lolotoga tanatou faifagona ki he koga meʼa ʼe mole natou iloʼi. Koteʼuhi neʼe ina iloʼi ko Apalahamo ʼe ʼi ai hona ʼuhiga maʼuhiga ʼi te fakatuʼutuʼu ʼa Sehova ʼae ke tupu mai ia ia he hako ʼe ʼofainaʼi ʼaupito pea mo he puleʼaga. Pea kotea koa te ʼuhiga ʼo Sala ʼi te fakatuʼutuʼu ʼaia? Tafito la he neʼe paʼa pea kua taʼu 75. Neʼe lagi feʼekeʼaki fenei e Sala: ‘ ʼE fakahoko feafeaʼi anai e Sehova ia tana fakapapau kaʼe ko au te ʼohoana ʼo Apalahamo?’ ʼE moʼoni tana hoha pea mo tana fia iloʼi pe ʼe hoko feafeaʼi anai te faʼahi ʼaia.

Pea mo tatou foki ʼi ʼihi temi, ʼe feala ke tou feʼekeʼaki pe ʼe hoko moʼoni koa ʼafeā ia te ʼu fakapapau ʼa te ʼAtua. ʼE faigataʼa hatatou faʼa kataki tafito la mo kapau ʼe tou fakatalitali ki he fakahoko ʼo he fakapapau ʼe tou leleiʼia. Kotea te ako ʼe feala ke tou taʼofi mai te tui ʼa te fafine makehe ʼaia?

Neʼe mole heʼeki faʼa fualoa tanatou mavae mai Esipito.(Senesi 13:1-4) Neʼe natou nonofo ʼi te ʼu moʼuga ʼo te potu esite ʼo Petele, ʼae neʼe fakahigoaʼi e te kau Kanaane ko Lusi. Mai te ʼu potu maʼoluga ʼaia neʼe feala kia Sala ke sio lelei ki te Kele ʼo Te Fakapapau. Neʼe ʼi ai te ʼu kolo ʼo Kanaane pea mo te ʼu ʼala neʼe olo ai te hahaʼi faifolau ki te ʼu fenua mamaʼo. ʼI tana sio ki te potu fenua ʼaia, neʼe mole tatau ia mo tona fenua totonu. Neʼe lahi ake ia Sala ʼi te kolo ko Ulu, ʼi Mesopotamia ko kilometa ʼe 1900 ki ai. Neʼe ina tuku ai te tokolahi ʼo tona famili, mo te ʼu faigamalie faikoloa, mo tona maʼuli fimalie ʼi tona ʼapi ʼae neʼe maʼu ai ia koloa fuli pea mo te vai. Kaʼe kapau ʼe tou fakakaukauʼi age te sio fakaʼofaʼofa ʼa Sala ki te potu esite ʼe hage mai kia tatou ʼe lagi fakahemala ki te ʼu lelei ʼo tona fenua ʼae neʼe tupu ai. Kaʼe neʼe mole koia ʼaia.

Kotou fakatokagaʼi te manatu ʼae neʼe tohi e te apositolo ko Paulo hili taʼu ʼe teitei 2000 ki muli mai. Neʼe talanoa ki te tui ʼa Sala mo Apalahamo, ʼo ina ui fenei: “Kapau neʼe natou manatuʼi tuʼumaʼu te koga meʼa ʼae neʼe natou mavae mai ai, neʼe feala pe ke natou maʼu he faigamalie ke natou toe liliu ki ai.” (Hepeleo 11:8, 11, 15) Neʼe mole fakahemala ia Sala pea mo Apalahamo ki te maʼuli ʼo naua ki muʼa atu. Kana pau la neʼe nā maʼu te manatu ʼaia neʼe feala pe ke nā toe liliu ki tona ʼapi, ʼi Ulu ʼo mole nā maʼu ai te pilivilesio makehe ʼae neʼe foaki age kia naua e Sehova. Pea  ʼe mahino ia ʼe mole manatuʼi anai naua ’e he tahi pea neʼe mole nā kau ʼi te lisi ʼo te ʼu faʼifaʼitakiʼaga lelei ʼo te tui ʼae neʼe malave ki te toko lauʼi miliona hahaʼi.

Neʼe mole sio ia Sala ki muli kaʼe neʼe sio maʼu ki muʼa. Koia, neʼe lagolago tuʼumaʼu pe ki tona ʼohoana lolotoga tanā nonofo ʼi te fenua. Neʼe tokoni ki te fetuʼi ʼo te ʼu fale la pea mo tanā feoloʼaki mo te ʼu faga manu, pea mo te toe fakatuʼu ʼo honatou tahi nofoʼaga ʼi he tahi age ʼu faʼahi. Neʼe ina faʼa katakiʼi te ʼu faigataʼaʼia mo te ʼu fetogi. Neʼe toe fakamanatuʼi e Sehova tana fakapapau kia Apalahamo kaʼe neʼe mole palalau ʼo ʼuhiga mo Sala.—Senesi 13:14-17; 15:5-7.

Koia, neʼe fakatotonu e Sala ke palalau la kia Apalahamo ʼo ʼuhiga mo te fakatuʼutuʼu ʼae kua ina fai. Kotou fakakaukauʼi age muʼa te mamahi ʼae ʼe ha ʼi tona fofoga ʼi tana ui age ʼae: “Koʼeni. Neʼe taʼofi au e Sehova ke mole au maʼu haku fanau.” Pea neʼe ina kole ki tona ʼohoana ke maʼu hana ʼu fanau mo tana fafine faifekau ko Akale. Fakakaukauʼi age muʼa ia te tuʼania ʼa Sala ʼi tana fai te kole ʼaia ki tona ʼohoana. ʼE lagi mata faikehe kia tatou ia ʼaho nei te fai ʼo he faʼahiga kole feia. Kaʼe ʼi te ʼu temi muʼa, neʼe ko he aga mahani te toʼo e he tagata ʼohoana ia he tahi fafine ke maʼu ai hona hakoga. * Koia la ʼae neʼe manatu ai ia Sala ko te fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua ʼae ke maʼu he hakoga ʼo Apalahamo neʼe lagi tonu ke hoko feia. Neʼe ina tali ai ke ina fai ia he toe sakilifisio ʼe faigataʼa. Neʼe kotea te manatu ʼa Apalahamo? Neʼe fakalogo ia Apalahamo kia Sala.—Senesi 16:1-3, MN.

Ko te fakamatala ʼaeni ʼe ha mai ai koa neʼe uga e Sehova ia Sala ke ina fai te sakilifisio ʼaia? Kailoa. Kaʼe ko tana fakatuʼutuʼu neʼe ha ai neʼe ina maʼu ia he ʼu manatu fakatagata. Neʼe manatu ia Sala ko te ʼAtua ʼae ʼe tupu ai te mole maʼu ʼo hana fanau. Koia maʼa ia neʼe mole he tahi age puleʼaki. Ko te puleʼaki ʼae neʼe fai e Sala neʼe fakatupu ʼaki he lotomamahi pea mo he ʼu fihifihia. Kaʼe neʼe ha ai neʼe mole manatu pe kia ia totonu. ʼI he fenua neʼe tahi manatu pe te hahaʼi kia natou totonu kaʼe mole ki ʼihi, neʼe feala ke iloga lelei ai te aga ʼa Sala. Kapau ʼe tou lotolelei ke tou fakamuʼamuʼa ia te ʼu fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua ʼi te ʼu meʼa ʼae ʼe tou loto ki ai pea ʼe tou faʼifaʼitakiʼi ai anai ia te tui ʼa Sala.

Mole faʼa fualoa ki ai pea faitama ia Akale kia Apalahamo. Neʼe manatu ia Akale kua maʼuhiga age ia ia Sala ʼuhi ko tana kua faitama, ʼo kamata ai leva tana fehiʼa ki tona fafine pule. Neʼe fakatupu lotomamahi kia Sala ʼae neʼe paʼa. ʼAki te fakagafua e Apalahamo pea mo te lagolago ʼa Sehova neʼe leaʼi ai e Sala ia Akale. Neʼe tupu te tama ʼa Akale pea neʼe higoa ko Isemaele, pea neʼe hili ni taʼu ki ai. (Senesi 16:4-9, 16) ʼI  te hoko atu ʼo te hisitolia neʼe ha leva he logo mai ia Sehova, neʼe ko te taʼu 89 ʼaia ʼo Sala kaʼe taʼu 99 tona ʼohoana. Neʼe ko he toe logo fakaofoofo ia.

Neʼe toe fakapapau age e Sehova ki tona kaumeʼa ko Apalahamo ʼe ina fakahahaʼi anai tona hakoga. Pea neʼe fetogi ai e te ʼAtua ia tona higoa. Talu mai neʼe higoa ko Apalamo. Kaʼe neʼe fetogi e Sehova ko Apalahamo, ʼae ko tona fakaʼuhiga “Tamai ʼa ni puleaga kaugamalie.” Pea ko te hoki fakaha ʼae ʼe Sehova kia Sala ia tana kua kau ki tana fakatuʼutuʼu. Neʼe ina fetogi tona higoa ʼae ko Salai, ko tona fakaʼuhiga “Fakatupu ke” ʼaki ia Sala te higoa ʼae ʼe tou iloʼi lelei fuli. Kotea te fakaʼuhiga ʼo te higoa Sala? “Fineʼaliki.” Neʼe fakamahino fenei e Sehova pe ʼe koʼe neʼe ina filifili te higoa ʼaeni ki te fafine ʼofaina ʼaia: “E au tapuaki anai kia ia, pea e liliu anai ia ia ko te fae a ni puleaga; e tupu anai maia ia ni hau o ni hahai.”—Senesi 17:5, 15, 16.

Ko te fuakava ʼa Sehova ʼae ke haʼu te hakoga ʼae ʼe ina tapuakinaʼi te ʼu puleʼaga fuli, ʼe hoko moʼoni anai ʼaki te tama ʼa Sala. Ko te higoa ʼae neʼe filifili e te ʼAtua maʼa te kiʼi toe ko Isaake, ko tona fakaʼuhiga “Kata.” ʼI te hoki iloʼi ʼae ʼe Apalahamo ia te fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua ke tapuakina ia Sala ʼaki hana maʼu he kiʼi toe neʼe to ifo ki lalo mo kata. (Senesi 17:17) Neʼe punamaʼuli pea mo fiafia lahi. (Loma 4:19, 20) Kaʼe neʼe feafeaʼi kia Sala?

Hili he kiʼi temi ki ai, neʼe ʼomai he ʼu tagata matapule, ʼe toko tolu ki te fale la ʼo Apalahamo. Neʼe ko te lolotoga vevela ʼaupito ʼaia ʼo te ʼaho. Kaʼe ko te taumatuʼa vaivavai ʼaia neʼe nā foimo fakatalitali ia natou. Neʼe ui fenei e Apalahamo kia Sala: “Vave, o too ni fua falaoa e tolu, pea ke haga o natu, o fai ni foi keke.” ʼI te ʼu temi ʼaia neʼe ko he toe gaue lahi ia te tali kaiga. Pea neʼe mole tuku e Apalahamo ke fai tokotahi pe ʼe tona ʼohoana ia te ʼu gaue. Neʼe alu atu aipe ʼo matehi he pipi kei mui mo teuteuʼi he meʼa kai pea mo he meʼa inu. (Senesi 18:1-8) Ko te ʼu “tagata” ʼaia neʼe ko he ʼu ʼaselo ʼa te ʼAtua. Neʼe manatu ia te apositolo ko Paulo ki te aluʼaga ʼaia ʼi tana tohi ʼae: “ ʼAua naʼa kotou galoʼi te tali kaiga, he ʼe ko ʼihi, ʼi tanatou fai te faʼahi ʼaia neʼe natou fakaʼapi te ʼu ʼaselo kaʼe neʼe mole natou iloʼi.” (Hepeleo 13:2) ʼE feala koa ke tou mulimuli ki te faʼifaʼitaki lelei ʼo te tali kaiga ʼa Apalahamo pea mo Sala?

ʼI te toe fakamanatuʼi age e te tahi ʼo te ʼu ʼaselo kia Apalahamo ia te fakapapau ʼa te ʼAtua, ʼae ʼe maʼu anai e Sala ia hana tama, neʼe nofo ia Sala ʼi te fale la ʼo fakalogo te faipalalau. Ko te manatu ʼae ʼe ina maʼu anai hana tama kaʼe kua finematuʼa, neʼe punamaʼuli ai pea neʼe mole kei ina lava taʼofi tona fia kata ʼo ina ui fenei ai: “Kua au finematua osi, pe kei au mau anai ni holi? Pea kua toe matua foki toku aliki.” Koia neʼe fakatonutonuʼi ai e te ʼaselo ia Sala ʼaki te fehuʼi ʼaeni: “Pe e i ai he mea pe e tahi ae e faigataa [kia Sehova]?” Neʼe mataku ia Sala pea neʼe tonu foki tana tuʼania. Neʼe ui ai e Sala: “Nee mole au kata.” Kaʼe neʼe ui fenei age e te ʼaselo: “E mooni nee ke kata.”—Senesi 18:9-15.

Neʼe ha koa ʼi te kata ʼa Sala neʼe mole tui? Kailoa. ʼE ui fenei ʼi te Tohi-Tapu: “ ʼAki tana tui, neʼe foaki age kia Sala te malohi ʼae ke ina fuafatuʼi he hakoga, kaʼe neʼe kua finematuʼa, he neʼe tui ʼe agatonu ia Ia ʼae neʼe ina fai te fakapapau.” (Hepeleo 11:11) Neʼe iloʼi e Sala ia Sehova, pea neʼe ina toe iloʼi ʼe feala ke ina fakahoko ʼana fakapapau fuli. Ko ai ia tatou ʼe mole ʼaoga ki ai he tui ʼe malohi ohage ko te tui ʼa Sala? ʼE tonu ke tou ako ke tou iloʼi lelei ia te ʼAtua ʼo te Tohi-Tapu. Ka tou fai feia ʼe tou mahino ai anai ki te tui malohi ʼa Sala. Ko Sehova ʼe agatonu pea ʼe ina fakahoko ʼana fakapapau fuli, pea ʼi ʼihi temi ʼe feala ke ina fakahoko ʼi hona faʼahiga aluʼaga ʼe tou punamaʼuli ai peʼe tou kokolo ai.

ʼI tona taʼu 90, kua fiafia lahi ia Sala heʼe kua hoko te faʼahi ʼae neʼe fakaʼamu ki ai talu mai fualoa. Neʼe maʼu tana fanau ki tona ʼohoana ʼofaina, ʼae ʼe kua taʼu teau nei. Neʼe fakahigoaʼi e Apalahamo te kiʼi toe ko Isaake peʼe “Kata” ohage ko tona ui age e te ʼAtua. Tou fakakaukauʼi age muʼa ia te malimali ʼa Sala kaʼe neʼe kei gaʼegaʼe, ʼi tana ui ʼae: “Neʼe au kata ʼuhi ko te  ʼAtua, pea ko ʼae ʼe logo anai ki ai ʼe kata anai kia au.” (Senesi 21:6, MN) Ko te meʼa ʼofa fakamilakulo ʼaia ʼa Sehova neʼe fiafia ai ʼo kaku ki tona mate. Kaʼe ko te aluʼaga ʼaia neʼe ina toe maʼu ai foki he tahi ʼu maʼua ʼe lalahi age.

ʼI te taʼu nima ʼo Isaake neʼe fai e te famili ia he kaitahi ʼo ʼuhiga mo te vavae ʼo te tamasiʼi. Kaʼe neʼe ia ai te kiʼi fihifihia. Neʼe tokagaʼi e Sala neʼe mole lelei ia te aga ʼa Isemaele. Ko Isemaele neʼe kua taʼu 19 pea neʼe ina vai ia Isaake. Neʼe mole ko he kiʼi fakakinakina feia pe. Ki muli age neʼe palalau ia te apositolo ko Paulo ki te agakovi ʼa Isemaele. Neʼe mahino ia Sala ki te tupuʼaga ʼo te gaohi koviʼi e Isemaele ia Isaake: neʼe ko he aluʼaga fakatupu tuʼutamaki ki te maʼuli ʼo tana tama. Neʼe iloʼi lelei e Sala ko Isaake neʼe mole ko hana kiʼi tama pe kaʼe neʼe ʼi ai tona tuʼulaga maʼuhiga ʼi te fakatuʼutuʼu ʼa Sehova. Koia, ʼaki he lotomalohi neʼe palalau fakahagatonu ia Sala kia Apalahamo. Neʼe ina kole age ke ina kapu ia Akale mo Isemaele.—Senesi 21:8-10; Kalate 4:22, 23, 29.

Neʼe kotea te tali ʼa Apalahamo? ʼE ui fenei ʼi te Tohi-Tapu: “Nee mamahi osi te palalau aia kia Apalahamo.” Neʼe ʼofa mamahi ia Apalahamo kia Isemaele koteʼuhi ko tona foha foki. Koia neʼe tokagaʼi e Sehova ia te ʼu faʼahi ʼaia pea neʼe tokoni ki ai. Neʼe ui fenei e te ʼAtua kia Apalahamo: “Aua naʼa ke ita ki te meʼa ʼae ʼe ui e Sala ʼo ʼuhiga mo te tama pea mo tau fafine faifekau. Fakalogo kia ia, he ko te hako e haʼu anai mai ia Isaake.” Neʼe fakapapauʼi e Sehova kia Apalahamo ʼe tokaga anai kia Akale mo tana tama. Koia, neʼe mulimuli pe ia Apalahamo ki te tonu ʼaia.—Senesi 21:11-14, MN.

Ko Sala te ʼohoana ʼo Apalahamo neʼe ko he tokoni maʼuhiga kia ia. Neʼe mole ui age pe e Sala te meʼa ʼae ʼe fia logo ki ai ia Apalahamo. Ka iloʼi e Sala ʼe ʼi ai anai he fihifihia ʼo ʼuhiga mo tona famili pea mo tonatou ka haʼu, neʼe palalau fakahagatonu ki tona ʼohoana. Pea ko tana aga fakahagatonu ʼaia, neʼe mole ko he aga heʼe fakaʼapaʼapa ia. Maʼia mo te apositolo ko Petelo ʼae neʼe ko he tagata ʼohoana, neʼe ina ui fenei ko Sala neʼe ko he faʼifaʼitaki lelei ʼo he fafine neʼe fakaʼapaʼapa ki tona ʼohoana. (1 Kolonito 9:5; 1 Petelo 3:5, 6) ’I tona fakahagatonu, kana neʼe mole talanoa la ia Sala ki te fihifihi ʼaia, neʼe mole ko he fakaʼapaʼapa ia kia Apalahamo. Koteʼuhi ko tona nunuʼa ʼe kovi anai kia Apalahamo mo tona famili katoa. Koia, ko te ʼu palalau fakahagatonu ʼae neʼe fai e Sala, neʼe ha ai tona ʼofa.

Tokolahi ʼe natou leleiʼia ʼaupito te faʼifaʼitaki ʼo Sala. ʼE natou ako mai ai pe ʼe feafeaʼi hanatou palalau fakahagatonu ʼaki he aga fakaʼapaʼapa ki ʼonatou ʼohoana. Ko ʼihi fafine e natou fakaʼamu ke tokoni age ia Sehova ohage ko tana fai kia Sala. Pea ʼe toe feala ke natou ako mai ai ia te tui malohi mo te ʼofa pea mo te faʼa kataki ʼa Sala.

Logo la neʼe fakahigoaʼi e Sehova ia te fafine ʼofaina ʼaia ko he “Fineʼaliki” kaʼe neʼe mole fakaʼamu ia ke fakaʼapaʼapaʼi ia ia ohage ko he fafine ʼaliki. Koia, i te mate ʼa Sala ʼi tona taʼu 127, neʼe mole fakapunamaʼuli te fai ʼae ʼe Apalahamo “te putu o Sala, pea nee tagi leva la ia kia ia.” * (Senesi 23:1, 2) Neʼe ina manatuʼi tuʼumaʼu pe ia te fineʼaliki ʼofaina ʼa ia. Pea ʼe toe feia pe mo Sehova. ʼE ina fakatuʼutuʼu ke ina fakatuʼuake ia Sala ʼi he palatiso ʼi te kele. ʼE maʼu anai e Sala ia he ʼamanaki heʼe gata taulekaleka ʼo feia mo natou fuli ʼae ʼe natou faʼifaʼitakiʼi tana tui.