Ko Sosefo neʼe ko te tamai tauhi ʼa Sesu. Neʼe ko te tagata tufuga neʼe maʼuli ʼi Nasaleti. Kaʼe ko ai te tamai ʼa Sosefo? ʼE ha mai ʼi te hologa ʼo Sesu ʼae ʼe tohi ʼi te Evaselio ʼa Mateo, ko te tamai ʼa Sosefo ko Sakopo. Kaʼe ia Luka ʼe ui ai ko Sosefo neʼe ko te “foha o Eli.” He koʼe ʼe mole tatau te ʼu fakamatala ʼaia ʼe lua?—Luka 3:23; Mateo 1:16.

ʼE ui fenei ʼi te Evaselio ʼo Mateo: “Ko Sakopo nee tupu ai ia Sosefo.” (Vakaʼi te kiʼi nota.) Ko te kupu Fakakeleka ʼae neʼe fakaʼaogaʼi ʼi te vaega ʼaia, ʼe fakaha ai ko Sakopo ko te tamai moʼoni ʼa Sosefo. Ko Mateo neʼe ina fia tohi te hologa ʼo Sosefo, ʼae neʼe hifo mai ai te hau ko Tavite. Koia, neʼe feala ai kia Sesu ke ina maʼu te tuʼulaga hau, koteʼuhi neʼe ko ia te foha ʼo Sosefo.

Kaʼe ʼe ui ia Luka ko Sosefo ko te “foha o Eli.” Ko te kupu ʼae “foha o” ʼe toe fakaʼuhiga ki he tahi ʼe ʼohoana mo te ʼofafine ʼo he tahi. ʼE tou toe maʼu foki he faʼifaʼitaki feia ia Luka 3:27. ʼE ui ai ko Salatiele neʼe ko te “foha o Neli.” Kaʼe ʼe ui ʼi te Tohi-Tapu ko Salatiele ko te foha moʼoni ʼo Sekoniasi. (1 Koloniko 3:17; Mateo 1:12) Ko Salatiele neʼe lagi ʼohoana mo te ʼofafine ʼo Neli, ʼo liliu ai ko tona foha. ʼO toe feia pe ko Sosefo neʼe ko te “foha” ʼo Eli, koteʼuhi neʼe ʼohoana ia mo te ʼofafine ʼo Eli ʼae neʼe higoa ko Malia. Koia, neʼe tohi e Luka te hologa ʼo Sesu, “i te fai ki te kakano,” koteʼuhi ko tana faʼe moʼoni ko Malia. (Loma 1:3) ʼE tou maʼu ʼi te Tohi-Tapu te ʼu hologa ʼe lua ʼo Sesu pea ʼe fakaʼaogaʼi te ʼu hologa ʼaia ʼe lua.

ʼI te temi muʼa, ʼi te ʼu fenua Alape, neʼe fakaʼaogaʼi te fuluʼi akeno, mo te ʼu fuluʼi tao pea mo te fuluʼi kamelo moʼo fai ʼaki he ʼu kie. Neʼe ko te filo ʼae neʼe maʼu lahi ʼi te temi ʼaia. Koia ʼae ʼe talanoa tuʼumaʼu ai ʼi te Tohi-Tapu ki te ʼu ovi, mo te tele ʼo te ʼu fuluʼi akeno pea mo te ʼu mutuʼi meʼa ʼae neʼe fai ʼaki te filo. (1 Samuele 25:2; 2 Hau 3:4; Sopo 31:20) Neʼe toe fakaʼaogaʼi mo te kie lino, ʼae neʼe maʼu ʼi Esipito mo Iselaele. (Senesi 41:42; Sosue 2:⁠6) Neʼe mole gaueʼi e te kau Iselaele ia te vavae, kaʼe ʼe fakaha ʼi te Tohi-Tapu, neʼe fakaʼaogaʼi ʼi te fenua ko Pelesi. (Esitele 1:⁠6) Ko te kie silika neʼe totogi kovi pea neʼe lagi ʼaumai e te kau faikoloa feʼoloʼaki mai te ʼu fenua Asia.​​—Apokalipisi 18:​11, 12.

ʼI te tohi (Fakapilitania) Jésus et son époque, ʼe ui fenei ai: “ ʼI te heʼeki gaueʼi ʼo te filo, ʼe feala pe ke kehekehe tona lanu, mai te lanu hina ki te huʼa vaisi.” Pea tahi, neʼe pena tuʼumaʼu ia te filo. Ko te pena lanu kula fio huʼa lotuma neʼe totogi kovi ʼaupito, koteʼuhi neʼe toʼo mai ʼi he ʼu foʼi figota, te ʼu fuʼu ʼakau, mo te ʼu aka, mo te ʼu lau ʼakau pea mo te ʼu kiʼi manu moʼo fai te ʼu pena lanu kula, legalega, ʼuʼui pea mo te lanu ʼuli.