Hin-o an Naghimo han mga Balaud han Uniberso?

“MAARAM ka ba han mga lagda [balaud] ha kalangitan?” (Job 38:33) Ha pagpakiana kan Job hito, ginbuligan han Dios an iya nagugupong nga surugoon nga hisabtan kon mationan-o la kaguti an hinbabaroan han tawo kon itanding ha waray-tubtoban nga kaaram han Maglalarang. Nauyon ka ba nga labaw gud an kaaram han Dios kay ha tawo?

Damu na an hinbabaroan han tawo mahitungod han mga balaud nga nagkukontrol han uniberso, kondi maaram an kadam-an nga syentista nga damu pa an waray nira hibaroi. Tungod han bag-o nga nadidiskobrehan, pauroutro nga naaaghat an mga syentista nga usisahon utro an mga teoriya kon paonan-o nagios an mga butang ha uniberso. Igo na ba an pagsabot han tawo ha uniberso salit diri na angayan an iginpakiana han Dios kan Job? O an mga nadidiskobrehan ba nagpapamatuod la lugod nga hi Jehova an gintikangan han mga balaud han kalangitan?

An Biblia nagsusulod hin makapainteres nga mga impormasyon nga makakabulig ha pagbaton ha sugad nga mga pakiana. Oo, an Biblia diri libro han syensya. Kondi kon naghihisgot ito mahitungod han uniberso, an ginsisiring hito husto ngan kasagaran nga nadidiskobrehan la han mga tawo paglabay hin mga katuigan.

Paonan-o Ginhulagway ha Naglabay an Uniberso?

Basi magkaada kita ideya, balikon naton an mga panhitabo ha ikaupat ka siglo A.K.P., mga usa ka siglo katapos makompleto an Daan nga Tugon—an Hebreo nga bahin han Biblia. Hito nga panahon, an Griego nga eskolar nga hi Aristotle, nagtututdo ha bantogan nga mga eskolar mahitungod han uniberso. Yana, kinikilala la gihap hiya nga usa han pinakamaimpluwensya nga syentista ha kasaysayan. (Kitaa an  kahon ha pahina 25.) Sumala ha Encyclopædia Britannica, “hi Aristotle an siyahan nga tinuod nga syentista ha kasaysayan. . . . An ngatanan nga syentista may utang nga kaburut-on ha iya.”

Hi Aristotle naghimo hin modelo han uniberso diin an tuna an sentro han uniberso nga ginkukompwesto hin sobra 50 nga maglidong nga kristal nga magkasuon-suon tikang ha guti ngadto ha daku. An mga bitoon aada ha pinakagawas nga kristal ngan an mga planeta ha mga kristal nga mas hirani ha tuna. Labot la han tuna, an tanan maeksister ha kadayonan ngan diri magbabag-o. Ito nga ideya baga hin pataraw-an ha aton yana, kondi nakaimpluwensya ito ha mga syentista ha sulod hin 2,000 ka tuig.

Ano an kaibahan han katutdoan ni Aristotle ha igintututdo han Biblia? Ha paglabay han panahon, ano nga katutdoan an napamatud-an nga tinuod? Tagdon naton an tulo nga pakiana mahitungod han mga balaud nga naggigiya han uniberso. An mga baton hini mabulig basi maparig-on an aton pagtoo ha Awtor han Biblia, an naghimo “han mga lagda ha kalangitan.”—Job 38:33.

1. Diri ba Nagbabag-o an Uniberso?

Nasiring hi Aristotle nga diri magbabag-o an uniberso. An gintataoran han mga bitoon,  sugad han iba nga kristal, diri mahimo gumuti o dumaku.

Ito ba gihap an ginsisiring han Biblia? Diri. Waray ito direkta nga baton. Kondi tigamni an makapainteres nga paghulagway hito: “Amo hiya nga nalingkod ha igbaw han kalinginan han tuna, ngan an mga umurukoy dida sugad-sugad hin mga duron; nga naunat han kalangitan sugad hin usa nga biray [manipis nga gasa], ngan nabitad ha ira sugad hin usa nga salapdag [tolda] nga urukyan.”—Isaias 40:22. *

Ano an napamatud-an nga husto yana, an modelo ni Aristotle o an diskripsyon han Biblia? Ano an nadiskobrehan han moderno nga syensya? Han ika-20 ka siglo, nahipausa an mga syentista ha paghibaro nga nagtitikadaku an uniberso. Ha pagkamatuod, an mga galaksi baga hin madagmit nga nagbuburublag. Pipira la nga syentista, kon may-ada man, an naghunahuna han sugad nga paghaluag han uniberso. Kondi kadam-an han syentista yana an natoo nga ha tinikangan magkahigrani la an mga butang ha uniberso ngan padayon nga nagbuburublag tikang hadto. Salit baga hin nasiring an syensya nga sayop an modelo ni Aristotle.

Kumusta man an diskripsyon han Biblia? Diri makuri handurawon hi propeta Isaias nga samtang nagkikinita ha kalangitan nga puno hin bitoon maghunahuna nga pariho ito hin tolda nga ginbitad ha kawanangan. * Bangin nahunahuna liwat niya an kaparihoan han Milky Way ha “manipis nga gasa.”

An mga pulong ni Isaias nag-aaghat ha aton nga maghimo hin paghulagway ha aton  hunahuna. Bangin maghanduraw kita hin tolda ha panahon han Biblia—posible nga gutiay nga linukot nga matiskig nga tela nga ginbibitad antes itaod ha poste basi magin urukyan. Ha pariho nga paagi, mahimo kita maghanduraw hin usa nga parabaligya nga nakuha hin manipis nga gasa ngan ginbibitad ito ha kustomer basi ipakita. Ha ano man nga kahimtang, an usa nga butang nga gutiay kon bitaron nagigin daku ha aton pagkita.

Syempre, diri kita nasiring nga an paghulagway han Biblia han tolda ngan han manipis nga gasa nagsasaysay han paghaluag han uniberso. Kondi, diri ba urusahon nga an diskripsyon han Biblia ha uniberso uyon gud ha moderno nga syensya? Hi Isaias nabuhi sobra tulo ka siglo antes kan Aristotle ngan yinukot ka tuig antes napamatud-an ini han syensya. Pero an paghulagway hinin ordinaryo nga Hebreo nga propeta diri kinahanglan irebisa sugad han modelo han intelihente nga hi Aristotle.

2. Kay Ano nga Diri Nahuhulog an mga Butang ha Kalangitan?

Para kan Aristotle, puno gud an uniberso. Hiya natoo nga an tuna ngan an atmospera hito ginkukompwesto hin upat nga elemento—tuna, tubig, hangin, ngan kalayo. An uniberso puno hin maglidong nga kristal nga ginkukompwesto hin diri nadadaot nga substance nga iya gintawag nga ether. An mga butang ha kalangitan nakataod hiton diri nakikita nga maglidong nga kristal. Ha maiha nga panahon, damu nga syentista an nauyon kan Aristotle kay baga hin haom ito ha lohikal nga konklusyon: An usa nga butang kinahanglan may ginbubutangan o ginkakab-itan, kay kon waray mahuhulog ito.

Kondi, ano an ginsisiring han Biblia? Nagsusulod ito han mga pulong han matinumanon nga hi Job nga nagsiring mahitungod kan Jehova: “Iya . . . binitay an tuna ha waray binibitayan.” (Job 26:7) Posible nga ito nga ideya gintaw-an ni Aristotle.

Han ika-17 siglo K.P., mga 3,000 ka tuig katapos han panahon ni Job, gintotoohan han kadam-an an teoriya nga an uniberso puno hin usa nga klase hin likido, diri han mga kristal nga maglidong. Kondi antes matapos ito nga siglo, hi Sir Isaac Newton nagpresentar hin naiiba gud nga ideya. Hiya nagsiring nga an grabidad an nagtitipig han mga butang ha uniberso. Hirani na niya madiskobrehan nga an tuna ngan an iba nga butang ha uniberso ‘nabitay ha waray binibitayan.’

An teoriya ni Newton mahitungod han grabidad ginkontra gud. Diri makatoo an damu nga syentista nga an mga bitoon ngan iba nga butang ha uniberso diri nakataod ha usa nga butang nga solido. Posible ba nga an daku hinduro nga tuna ngan an iba nga butang ha kalangitan nalutaw la ha kawanangan? Para ha iba supernatural ito. Tikang ha panahon ni Aristotle, natoo an kadam-an nga syentista nga an uniberso puno hin solido nga butang.

Syempre, waray ideya hi Job mahitungod han diri nakikita nga pwersa nga nagtitipig han tuna  ha paglibot hito ha adlaw. Kondi, kay ano nga nakasiring hiya nga an tuna ‘nabitay ha waray binibitayan’?

Dugang pa, kon an tuna nabitay ha waray binibitayan, usa pa nga pakiana an nabangon: Ano an naggigiya hito ngan han iba nga butang ha uniberso nga sumubay ha husto nga aragian hito? Tigamni an makapainteres nga ginsiring han Dios kan Job: “Makagbugkos ka ba han urapong han mga Pleyades, o makagbak-ad han mga bakos han Orion?” (Job 38:31) Kada gab-i nakita ni Job nga diri nagbabag-o an pwesto han pamilyar nga mga bitoon. Matin-aw, waray daku nga pagbag-o ha pwesto han mga bitoon tikang pa han iya panahon. Kondi kay ano nga diri ito nagbabag-o? Ano an nagtitipig hito ngan han iba pa nga butang ha kalangitan ha hinmumutangan hito? Sigurado nga nahipausa gud hito hi Job!

Kon tinuod nga may maglidong ha uniberso diin nakataod an mga bitoon, diri na pagkikinahanglanon an sugad nga mga “bugkos” o bond. Kondi yinukot ka tuig pa antes hibaroan han syensya an mahitungod hiton diri nakikita nga bond nga nagtitipig han mga butang ha kalangitan ha ira pwesto. Hi Isaac Newton ngan ha urhi hi Albert Einstein nagin bantogan tungod han ira mga nadiskobrehan may kalabotan hito. Syempre, diri maaram hi Job han pwersa nga ginagamit han Dios ha pagbugkos han mga butang ha kalangitan. Kondi paglabay hin yinukot ka tuig, an giniyahan nga mga pulong ha libro han Job napamatud-an nga tinuod kay han mga ideya han intelihente nga hi Aristotle. Syempre tungod kay an naghimo han balaud han uniberso la an may sugad nga kaaram!

3. Magpapabilin o Madadaot?

Hi Aristotle natoo nga daku an kaibahan han tuna ngan han langit. Nagsiring hiya nga an tuna mahimo magbag-o, madunot, ngan madaot, kondi an ether nga amo an component han mga bitoon diri magbabag-o ngan magpapabilin ha kadayonan. An uniberso nga ginkukompwesto han kristal nga maglidong ngan an mga butang ha kalangitan nga nakataod dida hito diri gud magbabag-o, madadaot, o mawawara.

Ito ba an igintututdo han Biblia? An Salmo 102:25-27 nasiring: “Han siyapa imo gintukod an tuna; ngan an mga langit amo an buhat han imo mga kamot. Magkakawawara hira, kondi hi ikaw magpapadayon; oo, hira ngatanan magkakadadaan sugad hin panapton; sugad hin kurigmos, imo hira pagliliwanan, ngan magkaliliwat hira: kondi ikaw amo la gihapon, ngan an imo mga tuig waray kataposan.”

Tigamni nga ini nga salmista nga bangin nagsurat duha ka siglo antes han panahon ni Aristotle waray mag-unabi hin kaibahan han tuna ngan han kalangitan, nga sugad hin an tuna nadadaot pero an mga bitoon diri. Lugod, gin-unabi niya an kaibahan han langit ngan han tuna ha Dios, an makagarahum nga Espiritu nga naglarang hito. * Iginpapasabot hini nga salmo nga mahimo madaot an mga bitoon pariho han mga butang dinhi ha tuna. Ano man liwat an nadiskobrehan han moderno nga syensya?

Ginpapamatud-an han geology nga husto an ginsisiring han Biblia ngan ni Aristotle nga an tuna nadadaot. Ha pagkamatuod, an mga bato ha tuna padayon nga nadadaot tungod han erosion ngan nasasaliwanan tungod ha pagbuto han bulkan ngan pagkiwa han tuna.

Kumusta man an mga bitoon? Madadaot ba ito sugad han siring han Biblia, o magpapabilin sugad han igintutdo ni Aristotle? Nagtikang magruhaduha an mga syentista ha Europa ha igintutdo ni Aristotle han ha siyahan nga higayon han ika-16 ka siglo K.P. nakakita hira hin supernova, o pagbuto hin bitoon. Tikang hito, naobserbaran han mga syentista nga an mga  bitoon posible bumuto, hinay-hinay nga maparong, o basta na la mawara. Naobserbaran liwat nira nga may bag-o nga mga bitoon nga napuporma tikang ha binuto nga mga bitoon. Salit, angayan an diskripsyon han Biblia nga pariho ito hin panapton nga nadadaan ngan ginliliwanan. * Makatirigamnan gud nga an naisurat han salmista haom ha nadiskobrehan han moderno nga syensya!

Kondi bangin magpakiana ka: ‘Igintututdo ba han Biblia nga maabot an panahon nga an tuna o an uniberso madadaot ngan kinahanglan liwanan?’ Diri, nagsasaad an Biblia nga magpapabilin ito ha kadayonan. (Salmo 104:5; 119:90) Pero magpapabilin ito diri tungod kay diri ito nadadaot, kondi tungod kay an Dios nga naglarang hito nagsaad ha pagsustinir hito. (Salmo 148:4-6) Waray hiya magsiring kon paonan-o niya ito hihimoon, kondi diri ba makatadunganon an paghunahuna nga an Usa nga naglarang han uniberso may gahum ha pagsustinir hito? Pareho ito hin eksperto nga panday nga pulido nga nagtukod hin balay para ha iya pamilya, diri ba makatadunganon liwat an paghunahuna nga iya ito mimintinaron?

Hin-o an Sadang Kumarawat han Himaya Ngan Kadungganan?

Mahibabaroan naton an baton hito pinaagi ha pagpamalandong han pipira nga balaud han kalangitan. Kon ginhuhunahuna naton kon hin-o an nagbubutang han diri maihap nga mga bitoon ha waray-tubtoban nga kawanangan, kon hin-o an nagtitipig hito pinaagi han grabidad, ngan kon hin-o an nagsusustinir hito ha waray-kataposan nga sikolo, diri ba kita naabat hin daku nga pagdayaw ha naglarang hito?

Bangin naaghat kita nga dayawon an maglalarang sugad han mababasa ha Isaias 40:26: “Alsaha ha hitaas an iyo mga mata, ngan kitaa kon hin-o an naghimo hini, nga nagpakita han ira panon ha kadam-an; iya hira ngatanan pinanawag ha ngaran.” An mga bitoon iginpariho ha panon nga ginkukompwesto hin indibiduwal nga mga sundalo. Kon waray instruksyon tikang ha kumander, ito nga panon magkakasaramok. Ha pariho nga paagi, kon waray balaud tikang kan Jehova, an mga planeta, mga bitoon, ngan mga galaksi magkakasaramok. Pero diri sugad hito an nahitatabo. An panon han binilyon nga bitoon sugad hin may Kumander nga diri la naghahatag hin instruksyon ha iya mga sundalo kondi maaram liwat han mga ngaran, hinmumutangan, ngan kahimtang hito.

An mga balaud han uniberso naghahatag ha aton hin gutiay nga ideya han waray tubtoban nga kaaram hito nga Kumander. May-ada pa ba iba nga makakaghimo hito nga mga balaud ngan husto nga makakaggiya ha kalalakin-an ha pagsurat hito mga ginatos ngan yinukot nga katuigan antes hibaroan ito han syensya? Oo, angay gud hi Jehova kumarawat han ‘himaya ngan dungog.’—Pahayag 4:11.

[Mga footnote]

[Kahon/Mga Retrato ha pahina 24, 25]

Daku nga Impluwensya

 “Hi Aristotle an pinakabantogan nga eskolar ngan syentista ha kadaan nga panahon,” siring han libro nga The 100—A Ranking of the Most Influential Persons in History. Diri urusahon kon kay ano nga ito an diskripsyon hinin intelektuwal nga tawo. Hi Aristotle (384-322 A.K.P.) estudyante han bantogan nga eskolar nga hi Plato, ngan ha urhi nagin magturutdo han prinsipe nga nagin hi Alejandro nga Bantogan. Sumala ha kadaan nga rekord, lakip han iya mga sinurat an 170 nga libro, ngan 47 hito an mababasa pa yana. Damu an iya ginsurat mahitungod ha astronomy, biology, chemistry, zoology, physics, geology, ngan psychology. An pipira han mga detalye nga iya iginsurat mahitungod han buhi nga mga linarang maiha na niya nga gin-adman antes pa maobserbaran ngan maadman han iba. An The 100 nagsiring: “Daku gud an impluwensya ni Aristotle ha ngatanan nga bahin han kahibaro han mga taga-Weste ha urhi.” Kondi ito nagdugang: “Duro gud an pagdayaw kan Aristotle, ngani ha pag-ikatarapos han edad medya gin-idolo na hiya.”

[[Ginkuhaan han mga Retrato]

Royal Astronomical Society / Photo Researchers, Inc.

Tikang ha libro nga A General History for Colleges and High Schools, 1900

[Retrato ha pahina 26, 27]

An grabidad an nagtitipig han mga butang ha kalangitan

[[Ginkuhaan han Retrato]

NASA ngan an The Hubble Heritage Team (AURA/STScl)

[Retrato ha pahina 26, 27]

Pundok han mga bitoon nga Pleyades

[Retrato ha pahina 28]

An iba nga bitoon nabuto

[[Ginkuhaan han Retrato]

ESA/Hubble

[Retrato ha pahina 28]

Napuporma an bag-o nga mga bitoon tikang ha binuto nga mga bitoon

[[Ginkuhaan han Retrato]

J. Hester ngan P. Scowen (AZ State Univ.), NASA

[[Ginkuhaan han Retrato ha pahina 24]

© Peter Arnold, Inc./Alamy