Ha Book XX han Jewish Antiquities ni Flavius Josephus, usa nga historyador han siyahan nga siglo, iya gin-unabi an kamatay ni “Jakobo, an bugto ni Jesus nga gintawag nga an Kristo.” Damu nga eskolar an natoo nga hi Josephus an nagsurat hini. Kondi an iba nagruruhaduha kon hiya ba an nagsurat han lain nga asoy may kalabotan kan Jesus ha amo gihapon nga sinurat. Ini nga asoy, nga kilala sugad nga Testimonium Flavianum, nasiring:

“Hito nga panahon, may-ada ginngangaranan nga Jesus, usa nga maaramon nga tawo, kon husto man nga tawagon hiya nga tawo, kay nagbubuhat hiya hin urusahon nga mga buhat—ngan damu an nalilipay pagpamati ha iya nga nagtututdo. Iginpahirani niya ha iya an damu nga Judio ngan damu nga Hentil. Hiya [an] Kristo; ngan han ginsentensyahan hiya ni Pilato nga iraysang ha krus tungod han suhestyon han prominente nga kalalakin-an ha butnga naton, an mga nahigugma ha iya ha tinikangan waray bumaya ha iya, kay han ikatulo ka adlaw nagpakita hiya utro ha ira nga buhi, sugad la nga an mga propeta han Dios nagtagna hini ngan han napulo ka yukot nga iba pa nga makaruruyag nga mga butang may kalabotan ha iya; ngan an mga Kristiano, nga ginngaranan hito tungod ha iya, aada pa gihapon tubtob yana.”—Josephus—The Complete Works, iginhubad ni William Whiston.

Tikang han kataposan han ika-16 ka siglo, nagkaada duro nga pagdebate an mga natoo ngan mga nagruruhaduha nga hi Josephus an nagsurat hini. Hi Serge Bardet, usa nga French nga historyador ngan eksperto ha kadaan nga literatura, nangalimbasog pagsulbad hini nga debate nga nagin duro na gud hinin naglabay nga upat ka siglo. An iya nasaliksik iya iginpublikar ha libro nga Le Testimonium Flavianum—Examen historique considérations historiographiques (An Testimonium Flavianum—Pag-aram ha Kasaysayan nga Gintatagad an Kasaysayan).

Hi Josephus diri Kristiano nga awtor. Judio hiya nga historyador; salit an kadak-an han gindidebatehan nakasentro ha pagtawaga kan Jesus nga “an Kristo.” Iginsaysay ni Bardet nga uyon ini ha gramatika han Griego nga yinaknan. Nagsiring liwat hiya nga ha panhunahuna han Judaismo ngan Kristianidad, “diri imposible nga gamiton ni Josephus an pulong nga Christos,” kondi lugod usa ito nga pamatuod nga iniksister hi Jesus. Siring liwat niya nga unta nakita han mga kritiko ito nga detalye.

Posible ba nga ha urhi ito nga sinurat gindugangan han usa nga nagsusubad han estilo han pagsurat ni Josephus? Basado ha ebidensya ha kasaysayan ngan ha mga sinurat, hi Bardet nagsiring nga imposible nga masubad ito kay naiiba gud an estilo ni Josephus.

Salit kay ano nga ginruruhaduhaan ito han mga eskolar? Ha pag-unabi kon ano gud an hinungdan han problema, hi Bardet nagsiring nga “may mga pagruhaduha mahitungod han Testimonium—diri pariho han kadam-an han kadaan nga mga sinurat—tungod la kay may mga pakiana nga iginbangon mahitungod han Testimonium.” Nagsiring liwat hiya nga an mga opinyon nga ginkarawat ha paglabay han mga siglo mas iginbasar ha “sayop nga mga motibo” imbes nga ha lohikal nga pag-usisa hito nga asoy, nga nagpapamatuod gud nga hi Josephus an nagsurat hito.

Diri kita maaram kon an panhunahuna ni Bardet makakapabag-o han opinyon han mga eskolar may kalabotan ha Testimonium Flavianum. Nakakombinse ito kan Pierre Geoltrain, usa nga kilala nga eksperto han Helenistiko nga Judaismo ngan han siyahan nga Kristianidad. Maiha na hiya nga naghuhunahuna nga an Testimonium igindugang la, ngan iya pa ngani ginhimo nga pataraw-an an mga natoo nga hi Josephus an nagsurat hito. Kondi nagbag-o an iya panhunahuna. Siring niya nga an ginsurat ni Bardet an nakapabag-o han iya hunahuna. Salit nagsiring hi Geoltrain nga ‘tikang yana waray bisan hin-o an sadang magruhaduha nga hi Josephus an nagsurat hini nga asoy.’

Syempre, an mga Saksi ni Jehova may mas makakombinse pa gud nga hinungdan nga karawaton nga hi Jesus an Kristo—an mababasa ha Biblia mismo.—2 Tim. 3:16.