An “Septuagint”—Mapulsanon Hadto Ngan Yana

USA nga maimpluwensya nga lalaki nga taga-Etiopia an nabiyahe tipauli tikang ha Jerusalem. Samtang nabiyahe ha dalan ha disyerto nga sakay ha iya karuwahe, nagbabasa hiya ha daku nga tingog tikang ha linukot nga basahon han relihiyon. An pagsaysay han mga pulong nga iya nabasa may-ada daku nga epekto ha iya salit nagbag-o an iya kinabuhi tikang hito nga panahon padayon. (Buhat 8:26-38) An lalaki nagbinasa han Isaias 53:7, 8 tikang ha pinakasiyahan nga hubad  han Biblia—an Griego nga Septuagint. Ini nga hubad may-ada importante gud nga bahin ha pagpasarang han mensahe han Biblia ha paglabay han mga siglo salit gintawag ito nga an hubad han Biblia nga nakagbag-o han kalibotan.

Kakan-o ngan ha ano nga mga kahimtang iginsurat an Septuagint? Kay ano nga may-ada panginahanglan para han sugad nga hubad? Mationan-o kamapulsanon ito ha paglabay han mga siglo? Ano, kon may-ada man, an naitututdo han Septuagint ha aton yana nga panahon?

Ginhimo Para ha mga Judio nga Nagyayakan hin Griego

Han 332 A.K.P. han hi Alexander nga Bantogan nagmartsa ngadto ha Ehipto katapos bungkagon an siyudad han Phoenicia nga Tiro, gin-abiabi hiya sugad nga manluluwas. Didto iya gintukod an siyudad han Alexandria, an sentro han pag-aradman ha kadaan nga kalibotan. Tungod kay hingyap niya nga ipasarang an Griego nga kultura ha mga nag-uukoy ha nasakopan nga mga katunaan, igintutdo ni Alexander an komon nga Griego (Koine) ha bug-os han iya daku nga nasasakopan.

Han ikatulo ka siglo A.K.P., an Alexandria nagin urukyan han daku nga populasyon han mga Judio. Damu nga mga Judio nga katapos han pagkabihag ha Babilonya nag-uukoy na ha nagsasarang nga mga kolonya ha gawas han Palestina an binalhin ngadto ha Alexandria. Maaram gud ba ini nga mga Judio han Hebreo nga yinaknan? An Cyclopedia nira McClintock ngan Strong nasiring: “Hinbabaroan gud nga katapos nga bumalik an mga Judio tikang ha pagkabihag ha Babilonya, tungod kay nawara na an daku nga kahibaro mahitungod han kadaan nga Hebreo, an mga pagbasa ha mga libro ni Moises ha mga sinagoga han Palestina iginsasaysay ha ira ha Kaldeanhon nga yinaknan . . . An mga Judio nga taga-Alexandria bangin mas gutiay pa ngani an kahibaro ha Hebreo; an ira hinbabaroan nga yinaknan amo an Griego han Alexandria.” Matin-aw, husto an kahimtang ha Alexandria para ha paghubad han Hebreo nga Kasuratan ngadto ha Griego.

Hi Aristobulus, usa nga Judio nga nabuhi han ikaduha ka siglo A.K.P., nagsurat nga an usa nga bersyon han Hebreo nga balaud iginhubad ngadto ha Griego ngan natapos durante han pagmando ni Ptolemy Philadelphus (285-246 A.K.P.). Magkalainlain an mga ideya mahitungod ha kon ano an iginpapasabot ni Aristobulus ha “balaud.” Naghuhunahuna an iba nga an iya gin-uunabi la amo an Pentateuko, samtang an iba nasiring nga bangin iya ginhuhunahuna an bug-os nga Hebreo nga Kasuratan.

Ha anoman nga kahimtang, sumala ha tradisyon mga 72 nga Judio nga eskolar an nahidabi hiton siyahan nga sinurat nga paghubara han Kasuratan tikang ha Hebreo ngadto ha Griego. Ha urhi, an haros eksakto nga numero nga 70 nagtikang gamiton. Salit, an bersyon gintawag nga Septuagint, nangangahulogan hin “70,” ngan ginsisimbolohan hin LXX, an Romano nga numero para han 70. Han ikatarapos an ikaduha ka siglo A.K.P., an ngatanan nga mga libro han Hebreo nga Kasuratan mababasa na ha Griego. Salit, an ngaran nga Septuagint nagtudlok ha bug-os nga Hebreo nga Kasuratan nga iginhubad ngadto ha Griego.

Mapulsanon ha Siyahan nga Siglo

An Septuagint gingamit gud han mga Judio nga nagyayakan hin Griego antes ngan durante han panahon ni Jesu-Kristo ngan han iya mga apostol. Damu han mga Judio ngan mga nakumberte nga nagkatirok ha Jerusalem ha adlaw han Pentekostes 33 K.P. an tikang ha distrito han Asia, Ehipto, Libya, Roma, ngan Kreta—mga lugar diin an mga tawo nagyayakan hin Griego. Waray ruhaduha, kustomre nira nga basahon an Septuagint. (Buhat 2:9-11) Salit, ini nga bersyon nagin daku nga impluwensya ha pagpasarang han maopay nga sumat ha siyahan nga siglo.

Pananglitan, han nakikiistorya ha kalalakin-an tikang ha Sirene, Alexandria, Silisia, ngan Asia, hi disipulo Esteban nagsiring: “Hi Jose nagsugo pagtawag kan Jakob nga iya amay, ngan an ngatanan nga iya kaurupdan [tikang ha Kanaan], nga may kapitoan kag lima nga kalag.” (Buhat 6:8-10; 7:12-14) An Hebreo nga teksto ha Genesis kapitulo 46 nasiring nga kapitoan an kadamu han mga kaurupdan ni Jose. Kondi an Septuagint nagamit han numero nga kapitoan kag lima. Matin-aw, nagkotar hi Esteban tikang ha Septuagint.—Genesis 46:20, 26, 27, footnote ha NW.

Samtang nagbibiyahe hi apostol Pablo ha bug-os nga Asia Minor ngan Gresya durante han iya ikaduha ngan ikatulo nga pagbiyahe sugad nga misyonero, nagsangyaw hiya ha damu nga mga  Hentil nga nahadlok ha Dios ngan ha “mga Gresyahanon nga nasingba ha Dios.” (Buhat 13:16, 26; 17:4, NW) Ini nga mga tawo nahadlok ha Dios o nagsingba ha iya tungod kay nakakuha na hira hin pipira nga kahibaro mahitungod ha iya tikang ha Septuagint. Ha pakiistorya hini nga mga tawo nga nagyayakan hin Griego, agsob kotaron o unabihon ni Pablo an mga bahin hito nga hubad.—Genesis 22:18, footnote ha NW; Galasia 3:8.

An Kristiano Griego nga Kasuratan may-ada mga 320 nga direkta nga kotasyon ngan gintampo nga bangin may total nga 890 nga kotasyon ngan mga reperensya tikang ha Hebreo nga Kasuratan. An kadam-an hini basado ha Septuagint. Sugad nga resulta, an mga kotasyon nga ginkuha tikang hito nga hubad ngan diri tikang ha Hebreo nga mga manuskrito nagin bahin han inspirado nga Kristiano Griego nga Kasuratan. Importante gud ini nga kamatuoran! Hi Jesus nagtagna nga an maopay nga sumat han Ginhadian isasangyaw ha bug-os nga inuukyan nga tuna. (Mateo 24:14) Basi matuman ini, tutugotan ni Jehova an iya inspirado nga Pulong nga ighubad ngadto ha magkalainlain nga mga yinaknan nga ginbabasa han mga tawo ha bug-os nga kalibotan.

Mapulsanon Yana

An Septuagint nagpapabilin nga importante yana ngan ginagamit basi makabulig nga hibaroan an mga sayop han mga parakopya nga posible nga nakasulod ha Hebreo nga mga manuskrito nga ginkopya ha urhi nga panahon. Pananglitan, an asoy ha Genesis 4:8, NW, mababasa: “Katapos hito hi Kain nagsiring kan Abel nga iya bugto: [‘Kadto kita didto ha hagna.’] Salit nahinabo nga samtang didto hira ha hagna gindasmagan ni Kain hi Abel nga iya bugto ngan ginpatay hiya.”

An nakabraket nga mga pulong nga “kadto kita didto ha hagna” diri mabibilngan ha Hebreo nga mga manuskrito nga pinetsahan tikang ha ikanapulo ka siglo K.P. Kondi, kaupod ito ha mas maiha na nga mga manuskrito han Septuagint ngan ha pipira han iba nga mas bag-o nga mga reperensya. An Hebreo nga mga manuskrito may-ada han pulong nga kasagaran nga nagpapakita nga may kasunod nga iginyayakan, kondi waray sumunod nga mga pulong. Ano an posible nga nahitabo? An Genesis 4:8 nagsusulod hin duha magkasunod nga grupo hin mga pulong nga nagtatapos ha mga pulong nga “(didto) ha hagna.” An Cyclopedia nira McClintock ngan Strong nasiring: “Bangin nalipat an mga mata han Hebreo nga parakopya [hito mismo nga] pulong . . . nga nagtatapos hiton duha nga grupo han mga pulong.” Salit bangin nalaktawan han parasurat an una nga paggamit han mga pulong nga nagtatapos ha ekspresyon nga “didto ha hagna.” Matin-aw, an Septuagint, sugad man an iba nga mas daan nga naeksister pa nga mga manuskrito, mahimo magin mapulsanon ha pagkilala han mga sayop ha urhi nga mga kopya han Hebreo nga teksto.

Ha luyo nga bahin, an mga kopya han Septuagint may-ada liwat mga sayop, ngan usahay ginagamit an Hebreo nga teksto ha pagtadong han Griego. Salit, an pagtanding han Hebreo nga mga manuskrito ha Griego ngan ha mga hubad ha iba nga yinaknan nagriresulta ha pakabiling hin mga sayop ha hubad sugad man hin mga sayop han mga parakopya ngan nagpapasarig ha aton han husto nga paghubara han Pulong han Dios.

An kompleto nga mga kopya han Septuagint nga naeksister yana may petsa nga tikang pa gud han ikaupat ka siglo K.P. Ito nga mga manuskrito ngan urhi nga mga kopya diri nagsusulod han ngaran han Dios, nga Jehova, nga ginrepresentaran ha Hebreo han Tetragrammaton (YHWH). Gingamit hini nga mga kopya an Griego nga mga pulong para han “Dios” ngan “Ginoo” diin man makita an Tetragrammaton ha Hebreo nga teksto. Kondi, may nadiskobrehan ha Palestina mga 50 ka tuig na an naglabay nga nagpatin-aw hini. Usa nga grupo nga nag-uusisa han mga lungib hirani ha baybayon ha weste han Dagat nga Patay an nakadiskobre hin mga bahin tikang ha kadaan nga linukot nga basahon nga anit han 12 nga propeta (Hosea ngadto ha Malakias) nga iginsurat ha Griego. Ini nga mga sinurat ginpetsahan pa butnga han 50 A.K.P. ngan 50 K.P. Hinin nauna nga mga bahin, an Tetragrammaton waray masaliwani han Griego nga mga pulong para han “Dios” ngan “Ginoo.” Salit, ginparig-on an paggamit han ngaran han Dios ha siyahan nga bersyon han Septuagint nga Kasuratan.

Han 1971 gintugotan an pagpublikar han mga bahin han kadaan nga linukot nga basahon nga papiro (Fouad 266 papyri). Ano an iginpapakita hini nga mga bahin han Septuagint, nga ginpetsahan pa han ikaduha o siyahan nga siglo A.K.P.? Gintipigan liwat dida hito an ngaran han Dios. Ini  nga siyahan nga mga bahin han Septuagint nagtatagana hin marig-on nga ebidensya nga hi Jesus ngan an iya siyahan-siglo nga mga disipulo maaram ngan nagamit han ngaran han Dios.

Yana nga panahon, an Biblia amo an gidadamui-an-hubad nga libro ha kasaysayan. Sobra 90 porsyento han pamilya han tawo an makakabasa bisan la han bahin hito ha ira kalugaringon nga yinaknan. Labi nga mapasalamaton kita para han husto ngan moderno-an-yinaknan nga hubad, an New World Translation of the Holy Scriptures, nga magagamit yana ha bug-os o ha bahin ha sobra 40 nga yinaknan. An New World Translation of the Holy Scriptures—With References nagsusulod hin ginatos nga footnote nga nag-uunabi ha Septuagint ngan ha iba nga kadaan nga mga manuskrito. Oo, an Septuagint padayon nga nakakapainteres ngan birilhon ha mga estudyante han Biblia ha aton panahon.

[Retrato ha pahina 26]

An disipulo nga hi Felipe nagsaysay hin usa nga teksto nga ginbasa tikang ha “Septuagint”

[Mga Retrato ha pahina 29]

Hi apostol Pablo agsob nga nagkotar tikang ha “Septuagint”