Pamati ha Tagna ni Daniel!

Kapitulo Katorse

Nabag-o an mga Pangirilal-an han Duha nga Hadi

1, 2. (a) Ano an nagtugway kan Antiochus IV nga sumugot ha mga ginpangaro han Roma? (b) Kakan-o nagin probinsya han Roma an Sirya?

AN SIRYAHANON nga hadi nga hi Antiochus IV sinulong ha Ehipto ngan ginkoronahan an iya kalugaringon nga hadi hito. Ha hangyo han Ehiptohanon nga hi Hadi Ptolemy VI, sinugo han Roma hi Embahador Caius Popilius Laenas ngadto ha Ehipto. Dara niya an kasundalohan ngan mga sugo tikang ha Romano nga Senado nga igtubyan ni Antiochus IV an iya pagkahadi ha Ehipto ngan pumalagiw ha nasud. Ha Eleusis, nga hirani ha Alexandria, nagkita an Siryahanon nga hadi ngan an Romano nga embahador. Naghangyo hi Antiochus IV hin panahon basi konsultahon an iya mga magsaragdon, kondi hi Laenas nagguhit hin malidong ha palibot han tinitindogan han hadi ngan nagsiring ha iya nga bumaton antes gumawas ha linya. Tungod kay nahiubos, ginsunod ni Antiochus IV an mga ginpangaro han Roma ngan binalik ha Sirya han 168 A.K.P. Dida hito natapos an pag-asdang han Siryahanon nga hadi ha amihanan ngan han Ehiptohanon nga hadi ha salatanan.

² Tungod kay mayada gamhanan nga bahin ha mga buruhaton han Butnga Sinirangan, an Roma nagpadayon pagdikta ha Sirya. Salit, bisan kon an iba nga kahadian han dinastiya ni Seleucus nagmando ha Sirya han mamatay hi Antiochus IV han 163 A.K.P., waray nira makuha an katungdanan han “hadi ha amihanan.” (Daniel 11:15) Ha kataposan an Sirya nagin probinsya han Roma han 64 A.K.P.

3. Kakan-o ngan paonan-o nagmando an Roma ha Ehipto?

³ An dinastiya ni Ptolemy han Ehipto nagpadayon ha katungdanan han “hadi ha salatanan” sulod hin 130 ka tuig katapos mamatay hi Antiochus IV. (Daniel 11:14) Durante han girra ha Actium, han 31 A.K.P., ginpirde han Romano nga magmarando nga hi Octavian an gintarampo nga puwersa han ultimo nga rayna ni Ptolemy​—hi Cleopatra VII​—ngan han iya Romano nga kerida, hi Mark Antony. Katapos han pag-unay ni Cleopatra han sumunod nga tuig, an Ehipto nagin probinsya liwat han Roma ngan diri na amo an hadi ha salatanan. Han tuig 30 A.K.P., an Roma nagmando ha Sirya ngan ha Ehipto. Sadang laoman ba naton yana nga an iba nga mga pagmando amo na an hadi ha amihanan ngan hadi ha salatanan?

An Bag-o nga Hadi Nagsugo hin “Usa nga Parapanukot”

4. Kay ano nga sadang laoman naton an lain nga magmarando sugad nga hadi ha amihanan?

⁴ Ha katsaringsing han 33 K.P., hi Jesu-Kristo nagsiring ha iya mga disipulo: “Kon kumita kamo han mangil-ad nga pagkabungkag, nga iginyakan ni Daniel nga manaragna, nga natukdaw ha baraan nga lugar; . . . Niyan an mga aadto ha Judea manmalagiw ngadto ha mga kabukiran.” (Mateo 24:​15, 16) Ha pagkotar tikang ha Daniel 11:​31, hi Jesus nagpahamangno ha iya mga sumurunod mahitungod han tidaraon nga ‘mangil-ad nga butang nga nakakabungkag.’ Ini nga tagna nga nag-uupod han hadi ha amihanan iginhatag mga 195 ka tuig katapos mamatay hi Antiochus IV, an ultimo nga hadi han Sirya hito nga katungdanan. Sigurado, usa pa nga magmarando an magpapakita han pangirilal-an han hadi ha amihanan. Hin-o daw la ito?

5. Hin-o an tinindog sugad nga hadi ha amihanan, nga nagkuha han katungdanan hadto ni Antiochus IV?

⁵ An anghel ni Jehova nga Dios nagtagna: “Dida hito matindog dida ha iya lugar [ni Antiochus IV] an usa nga magpapalatas ha kahimayaan han ginhadian hin usa nga parapanukot; kondi ha sulod ha pira ka adlaw hiya paggugunawon, diri ha kasina, diri man ha pag-awayan.” (Daniel 11:20) An usa nga ‘natindog’ hini nga paagi amo an siyahan nga emperador han Roma, hi Octavian, nga kilala sugad nga hi Cesar Agusto.​—Kitaa an “One Honored, the Other Despised,” ha pahina 248 han libro nga Pay Attention to Daniel’s Prophecy!

6. (a) Kakan-o “an usa nga parapanukot” inagi ha ‘mahimayaon nga ginhadian,’ ngan ano an bili hini? (b) Kay ano nga masisiring nga hi Agusto namatay “diri ha kasina o ha pakig-away”? (c) Ano nga pagbag-o an nahitabo ha pangirilal-an han hadi ha amihanan?

⁶ An ‘mahimayaon nga ginhadian’ ni Agusto nag-upod han “mahimayaon nga tuna”​—an Romano nga probinsya han Judea. (Daniel 11:16) Han 2 A.K.P., hi Agusto nagsugo hin “usa nga parapanukot” pinaagi han pagsugo han pagparehistro, o pagsenso, basi hibaroan an ihap  han populasyon para ha pagsukot han buhis ngan pag-api ha militar. Tungod hini nga sugo, hi Jose ngan Maria nagbiyahe ngadto ha Betlehem ha pagparehistro, nga nagresulta ha katawo ni Jesus dida hiton igintagna nga lugar. (Mika 5:2; Mateo 2:​1-12) Han Agosto 14 K.P.​—“ha pipira ka adlaw,” o waray pag-iha katapos han sugo ha pagparehistro​—namatay hi Agusto ha edad nga 76, diri tungod “ha kasina” han usa nga parapamatay diri man ha “pakig-away,” kondi tungod ha sakit. Tinuod nga nabag-o an pangirilal-an han hadi ha amihanan! Ini nga hadi hiton nga panahon nagin Imperyo han Roma pinaagi han iya mga emperador.

‘Tinindog an Usa nga Tinamay’

7, 8. (a) Hin-o an tinindog ha katungdanan ni Agusto sugad nga hadi ha amihanan? (b) Kay ano nga “an dungog han ginhadian” makuri ighatag ha sumunod kan Agusto Cesar?

⁷ Ha pagpadayon ha tagna, an anghel nagsiring: “Ha iya [kan Agusto] lugar matindog an taramayon nga tawo, nga waray nira hatagi han dungog han ginhadian; kondi hiya maabot ha masarig nga panahon, ngan makakakuha han ginhadian pinaagi hin mga pag-ulog-ulog. Ngan an manaraog nga kasundalohan madadaog tikang ha iya atubangan, ngan magugun-ob; oo, sugad man an prinsipe han kauyonan.”​—Daniel 11:​21, 22.

⁸ An “taramayon nga tawo” amo hi Tiberio Cesar, an anak nga lalaki ni Livia, an ikatulo nga asawa ni Agusto. (Kitaa an “One Honored, the Other Despised,” ha pahina 248 han libro nga Pay Attention to Daniel’s Propehcy!) Napungot hi Agusto hini nga hinsundan nga anak nga lalaki tungod han iya maraot nga batasan ngan diri karuyag nga hiya an magin sunod nga Cesar. An “dungog han ginhadian” makuri nga iginhatag ha iya katapos la magkamatay an ngatanan iba nga mga manurunod ha trono. Ginmangnoan ni Agusto hi Tiberio han 4 K.P. ngan ginhimo hiya nga manurunod ha trono. Han mamatay hi Agusto, an 54-anyos nga hi Tiberio​—an taramayon​—‘tinindog,’ nga nagin gamhanan nga emperador han Roma ngan hadi ha amihanan.

9. Paonan-o hi Tiberio ‘nakakuha han ginhadian pinaagi han pag-ulog-ulog’?

⁹ “Hi Tiberio,” siring han The New Encyclopædia Britannica, “nagmaniobra han Senado ngan waray magtugot hito nga himoon hiya nga emperador ha hirani usa la ka bulan [han mamatay hi Agusto].” Iya ginsumatan an Senado nga waray iba kondi hi Agusto an may kapas ha pagpas-an han pagmando ha Imperyo han Roma ngan ginhangyo an mga senador nga ibalik an republika pinaagi han pagtubyan han sugad nga awtoridad ha usa ka grupo han mga tawo imbes nga ha usa ka tawo. “Tungod kay waray sunda an iya pulong,” siring han historyador nga hi Will Durant, “an Senado nagpakita hin pagtahod ha iya tubtob nga ha kataposan ginkarawat niya an gahum.” Hi Durant nagdugang: “An pagmaniobra ginbuhat hin maopay han duha nga bahin. Gintinguha ni Tiberio an pagmando, o namiling unta hiya hin paagi ha paglikay hito; an Senado nahadlok ngan napungot ha iya, kondi inuyon ha pagtukod-utro han republika nga iginbasar, pariho han kadaan, ha gamhanan-ha-teoriya nga mga asembleya.” Hito nga paagi hi Tiberio ‘nakakuha han ginhadian pinaagi han pag-ulog-ulog.’

10. Paonan-o ‘nabari an mga butkon han baha’?

¹⁰ ‘Mahitungod han mga butkon han baha’​—an puwersa militar han nakapalibot nga mga ginhadian​—an anghel nagsiring: ‘Hira pagbabahaan ngan magugun-ob.’ Han hi Tiberio nagin hadi ha amihanan, an iya umangkon nga hi Germanicus Cesar amo an kumander han Romano nga kasundalohan ha Salog Rino. Han 15 K.P., nanguna hi Germanicus ha iya kasundalohan kontra han Aleman nga bayani nga hi Arminius, nga nagmalampuson. Kondi, an gudtiay nga mga kadaogan nahimo ha daku nga gasto, ngan katapos hito ginpahunong ni Tiberio an mga kampanya ha militar ha Alemanya. Lugod, pinaagi han pag-aghat hin girra sibil, ginpugngan niya nga magkaurosa an Aleman nga mga tribo. Hi Tiberio kasagaran nga nauyon ha depensa han langyaw nga pamalaud ngan nagsentro ha pagparig-on han mga giutan. Naglampos ini nga pamalaud. Hini nga paagi ‘an mga butkon han baha’ napugngan ngan ‘nagun-ob.’

11. Paonan-o ‘nabari an prinsipe han kauyonan’?

¹¹ ‘Nagun-ob’ liwat “an prinsipe han kauyonan” nga ginhimo ni Jehova nga Dios kan Abraham para ha pagbendisyon ha ngatanan nga mga pamilya ha tuna. Hi Jesu-Kristo amo an Binhi ni Abraham nga iginsaad hiton nga kauyonan. (Genesis 22:18; Galasia 3:16) Han Nisan 14, 33 K.P., tinukdaw hi Jesus ha atubangan ni Ponsio Pilato ha palasyo han Romano nga gobernador ha Jerusalem. An Judio nga mga saserdote nag-akusar kan Jesus ha pagtraydor ha emperador. Kondi hi Jesus nagsiring kan Pilato: ‘An akon ginhadian diri bahin hini nga kalibotan. . . . An akon ginhadian diri tikang dinhi.’ Basi diri pagawson han Romano nga gobernador an waray-sala nga hi Jesus, an mga Judio nagsinggit: “Kon imo ini buhian, diri ka sangkay ni Cesar. An ngatanan nga nagpapakahadihadi nagyayakan kontra kan Cesar.” Katapos han pagsagda nga patayon hi Jesus, hira nagsiring: “Waray namon hadi, kondi hi Cesar.” Sumala han balaud ha “krimen kontra han hadi,” nga ginpadaku ni Tiberio nga nag-upod han anoman nga pag-insulto kan Cesar, igintubyan ni Pilato hi Jesus basi ‘gun-ubon,’ o igraysang ha pasakitan nga kahoy.​—Juan 18:36; 19:​12-16; Markos 15:​14-20.

An Diktador ‘Nagplano han Iya mga Paagi’

12. (a) Hin-o an nakig-alyansa kan Tiberio? (b) Paonan-o hi Tiberio ‘nagmakusog pinaagi han gutiay nga nasud’?

¹² Nagtatagna pa gihapon mahitungod kan Tiberio, an anghel nagsiring: ‘Tungod han ira pakig-alyansa ha  iya, hiya magbubuhat ha malimbungon ngan matindog ngan magmamakusog pinaagi han gutiay nga nasud.’ (Daniel 11:23) An mga membro han Romano nga Senado sumala ha balaud ‘nakig-alyansa’ kan Tiberio, ngan pormal hiya nga nagdepende ha ira. Kondi malimbong hiya, ha pagkamatuod ‘nagmakusog pinaagi han gutiay nga nasud.’ Iton gutiay nga nasud amo an Romano nga Praetoriano nga Guwardya, nga nagkampo hirani ha mga kuta han Roma. An pagin hirani hito nagtarhog han Senado ngan nakabulig kan Tiberio ha pagpugong han bisan ano nga pag-alsa kontra han iya awtoridad ha butnga han katawohan. Salit, pinaagi han mga 10,000 nga guwardya, nagpabilin hi Tiberio nga gamhanan.

13. Ha ano nga paagi linabaw hi Tiberio ha iya mga kaapoy-apoyan?

¹³ An anghel nagdugang ha pagtagna: “Ha panahon nga masarig hiya makada bisan ngada ha gitatambuki nga mga lugar han lalawigan; ngan hiya magbubuhat hadton waray buhata han iya mga amay, o waray man buhata han mga amay han iya mga amay; iya pag-aatagon dida ha ira an dinakpan, ngan an dinag-an, ngan an manggad; oo, hiya maglalarang han iya mga paagi patok ha mga panalipdanan, bisan para ha usa nga panahon.” (Daniel 11:24) Hi Tiberio labi nga matahapon, ngan ha iya pagmando damu an iginsugo nga mga pagpatay. Kasagaran tungod han impluwensya ni Sejanus, nga kumander han Praetoriano nga Guwardya, an urhi nga bahin han iya pagmando gintigamnan hin kahadlok. Ha kataposan, hi Sejanus mismo gintahapan ngan ginpatay. Ha panarhog ha katawohan, linahos pa hi Tiberio ha iya mga kaapoy-apoyan.

14. (a) Paonan-o ginpasarang ni Tiberio an “dinakpan ngan dinag-an ngan manggad” ha bug-os nga mga probinsya han Roma? (b) Paonan-o ginhunahuna hi Tiberio han namatay hiya?

¹⁴ Kondi, hi Tiberio, nagpasarang han “dinakpan, ngan han dinag-an, ngan han manggad” ha bug-os nga mga probinsya han Roma. Ha iya kamatay, an ngatanan nasakop nga katawohan nagmainuswagon. Diri mabug-at an mga buhis, ngan mahinatagon hiya hadton ha mga lugar nga nagkukuri. Kon an mga sundalo o mga opisyal nagtalumpigos ha bisan hin-o o malimbong ha pagdumara han mga butang, makakalaom hira han panimalos han imperyo. An marig-on nga pagkapot han gahum nagtipig han publiko nga kasigurohan, ngan an maoroopay nga sistema han komunikasyon nakabulig ha komersyo. Ginsiguro ni Tiberio nga an mga buruhaton gindumara nga waray-dinadapigan ngan nagpapadayon ha sulod ngan gawas han Roma. Gin-opay an mga balaud, ngan ginpauswag an mga sistema ha sosiedad ngan moral pinaagi han pagpadamu han mga reporma nga gintikangan ni Agusto Cesar. Kondi, hi Tiberio ‘nagplano han iya mga paagi,’ salit an Romano nga historyador nga hi Tacitus nagsaysay ha iya sugad nga salingkapaw nga tawo, maabtik ha mga panlimbong. Han mamatay hiya han Marso 37 K.P., gintagad hi Tiberio nga usa ka diktador.

15. Ano an kahimtang han Roma ha urhi han siyahan ngan temprano han ikaduha nga siglo K.P.?

¹⁵ An mga sinaliwan kan Tiberio sugad nga hadi ha amihanan nag-upod kan Gaius Cesar (Caligula), Claudius I, Nero, Vespasian, Tito, Domitian, Nerva, Trajan, ngan Hadrian. “Ha kadak-an nga bahin,” siring han The New Encyclopædia Britannica, “an mga sinaliwan kan Agusto nagpadayon han iya administratibo nga mga kahikayan ngan mga programa ha pagtukod, bisan kon menos hin mga pagbag-o ngan labaw nga mga garbo.” An pariho nga reperensya dugang nga nagsaysay: “Ha urhi han siyahan ngan temprano han ikaduha nga siglo an Roma nakada ha pungkay han iya pagkaharangdon ngan populasyon.” Bisan kon an Roma may problema ha mga giutan han imperyo durante hini nga panahon, an  siyahan nga igintagna nga pakig-asdang hito ha hadi ha salatanan nahitabo la ha ikatulo ka siglo K.P.

Binangon Kontra han Hadi ha Salatanan

16, 17. (a) Hin-o an nagin hadi ha amihanan nga gin-unabi ha Daniel 11:25? (b) Hin-o an inukopar ha katungdanan han hadi ha salatanan, ngan paonan-o ini nahitabo?

¹⁶ An anghel han Dios nagpadayon ha pagtagna, nasiring: “Iya [an hadi ha amihanan] pabubukalon an iya gahum ngan an iya kusog patok han hadi ha salatanan pinaagi han daku nga panon han kasundalohan; ngan an hadi ha salatanan makikig-away ha pag-awayan pinaagi han kapin hin kadaku ngan makusog nga panon han kasundalohan; ngan an hadi ha salatanan makikig-away ha pag-awayan pinaagi han kapin hin kadaku ngan makusog nga panon han kasundalohan; kondi diri hiya [an hadi ha amihanan] matindog; kay hira magmumugna hin mga paagi patok ha iya. Oo, hira nga makaon han iya magopay nga mga magrasa maggugunaw ha iya, ngan an iya kasundalohan maghuhuot; ngan damu an matutumba nga patay.”​—Daniel 11:​25, 26.

¹⁷ Mga 300 ka tuig katapos himoon ni Octavian an Ehipto nga probinsya han Roma, an Romano nga hi Emperador Aurelian amo an nagin hadi ha amihanan. Samtang hi Rayna Septimia Zenobia han Palmyra nga kolonya han Roma nagin hadi ha salatanan. * (Kitaa an “Zenobia​—The Warrior Queen of Palmyra,” ha pahina 252 han libro nga Pay Attention to Daniel’s Prophecy!) An kasundalohan han Palmyra nag-okupar ha Ehipto han 269 K.P. ha pasangil nga himoon ito nga marig-on para han Roma. Karuyag ni Zenobia nga himoon an Palmyra nga importante nga siyudad ha sinirangan ngan karuyag magmando ha este nga mga probinsya han Roma. Tungod kay nahadlok ha ambisyon ni Zenobia, ginpagios ni Aurelian “an iya gahum ngan an iya kusog” ha pagsulong kan Zenobia.

18. Ano an resulta han away ni Emperador Aurelian, an hadi ha amihanan, ngan ni Rayna Zenobia, an hadi ha salatanan?

¹⁸ Sugad nga pagmando nga ginpangunahan ni Zenobia, an hadi ha salatanan ‘nangisog’ ha pakig-away kontra han hadi ha amihanan “ha kapin hin kadaku ngan makusog nga panon han kasundalohan” ha panguna han duha nga heneral, hi Zabdas ngan hi Zabbai. Kondi ginsakop ni Aurelian an Ehipto ngan gintikangan an ekspedisyon ngadto ha Asia Minor ngan Sirya. Napirde hi Zenobia ha Emesa (Homs yana), diin pinalagiw hiya ngadto ha Palmyra. Han ginsulong ni Aurelian ito nga siyudad, maisugon nga gindepensahan ito ni Zenobia kondi waray maglampos. Hiya ngan an iya anak nga lalaki pinalagiw ngadto ha Persia, nga hindakpan didto han mga Romano ha Salog Euprates. Igintubyan han mga taga-Palmyra an ira siyudad han 272 K.P. Waray pataya ni Aurelian hi Zenobia, ginhimo hiya nga siyahan nga kiritaon ha iya prosesyon han kadaogan ha Roma han 274 K.P. Iya ginasto an nahibilin han iya kinabuhi sugad nga Romano nga matrona.

19. Paonan-o napukan hi Aurelian ‘tungod han mga plano kontra ha iya’?

¹⁹ Hi Aurelian mismo ‘waray tumindog tungod han mga plano patok ha iya.’ Han 275 K.P., gintikangan niya an ekspedisyon kontra han mga Persiahanon. Samtang naghuhulat hiya ha Thrace para han higayon ha pagtabok ha sapa ngadto ha Asia Minor, adton ‘kinaon han iya pagkaon’ nagplano kontra ha iya ngan nagpahinabo han iya “kapukan.” Iya sisirotan an iya sekretaryo nga hi Eros tungod han panlimbong. Kondi, hi Eros, nagpalsipikar han listahan han mga ngaran han mga opisyal nga papatayon. Han makita ini nga listahan napagios an mga opisyal nga magplano hin malimbong nga pagpatay kan Aurelian ngan ginpatay hiya.

20. Paonan-o an “panon han kasundalohan” han hadi ha amihanan ‘gingunaw’?

²⁰ An karera han hadi ha amihanan waray matapos ha kamatayon ni Emperador Aurelian. Sumunod an iba Romano nga mga magmarando. Ha usa ka panahon, mayada usa nga emperador ha weste ngan usa ha este. Ilarom hini nga kalalakin-an an “panon han kasundalohan” han hadi ha amihanan ‘gingunaw,’ o ‘ginpasarang,’ * ngan damu an ‘napukan nga namatay’ tungod han mga pagsulong han mga tribo nga Aleman tikang ha amihanan. Ginsulong han mga Goth an mga giutan han Roma han ikaupat ka siglo K.P. Sunodsunod nga nagpadayon an mga pagsulong. Han 476 K.P., an Aleman nga lider nga hi Odoacer nagtangtang han ultimo nga emperador nga nagmando tikang ha Roma. Ha tinikangan han ikaunom ka siglo, nabungkag an Imperyo han Roma ha weste, ngan an Aleman nga kahadian nagmando ha Britanya, Gaul, Italya, Aprika del Norte, ngan Espanya. An este nga bahin han imperyo nagpadayon tubtob ha ika-15 ka siglo.

Nabahin an Daku nga Imperyo

21, 22. Ano nga mga pagbag-o an ginpahinabo ni Constantino ha ikaupat nga siglo K.P.?

²¹ Tungod kay waray ihatag an diri-kinahanglanon nga mga detalye mahitungod han kabungkag han Imperyo han Roma, nga nagpadayon ha mga siglo, an anghel ni Jehova nagpadayon ha pagtagna han dugang nga mga  buhat han hadi ha amihanan ngan han hadi ha salatanan. Kondi, an halipot nga pagrepaso han pipira nga mga hitabo ha Imperyo han Roma mabulig ha aton nga makilala an duha magkaribal nga hadi ha urhi nga mga panahon.

²² Han ikaupat ka siglo, iginhatag han Romano nga hi Emperador Constantino an pagkilala han Estado ha apostata nga Kristianidad. Nagpatawag pa ngani hiya ngan personal nga gindumara an usa nga konsilyo han iglesia ha Nicaea, Asia Minor, han 325 K.P. Ha urhi, iginbalhin ni Constantino an urukyan han emperador tikang ha Roma ngadto ha Byzantium, o Constantinople, ginhimo ito nga siyudad nga iya bag-o nga kapital. An Imperyo han Roma nagpadayon ilarom han pagmando han usa nga emperador tubtob ha kamatay ni Emperador Theodosius I, han Enero 17, 395 K.P.

23. (a) Ano nga pagkabahin an nahitabo ha Imperyo han Roma han mamatay hi Theodosius? (b) Kakan-o natapos an Este nga Imperyo? (c) Hin-o an nagmando ha Ehipto han 1517?

²³ Ha kamatay ni Theodosius, an Imperyo han Roma ginbahin ha iya mga anak nga lalaki. Kinarawat ni Honorius an weste nga bahin, ngan ni Arcadius an este, upod an Constantinople sugad nga iya kapital. An Britanya, Gaul, Italya, Espanya, ngan Aprika del Norte kaupod han mga probinsya han weste nga bahin. An Masedonia, Thrace, Asia Minor, Sirya, ngan Ehipto amo an mga probinsya han este nga bahin. Han 642 K.P., an kapital han Ehipto, an Alexandria, nahulog ha mga Saracen (mga Arabiano), ngan an Ehipto nagin probinsya han mga caliph. Han Enero 1449, hi Constantino XI nagin an kataposan nga emperador han este. An Ottoman nga mga Turko ha panguna ni Sultan Mehmed II nagsakop han Constantinople han Mayo 29, 1453, nga nagtapos han Imperyo han Roma ha Este. Han tuig 1517 an Ehipto nahimo nga probinsya han Turkey. Kondi, inabot an panahon, ini nga tuna han kadaan nga hadi ha salatanan ginsakop han lain nga imperyo tikang ha weste nga bahin.

24, 25. (a) Sumala ha pipira nga mga historyador, ano an nagin tigaman han tinikangan han Baraan nga Imperyo han Roma? (b) Ano ha kataposan an nahitabo ha titulo nga “emperador” han Baraan nga Imperyo han Roma?

²⁴ Ha weste nga bahin han Imperyo han Roma binangon an Katoliko nga obispo han Roma, nga hi Papa Leo I, nga nagin bantogan tungod ha pagpirit nga ipatuman an awtoridad han papa han ikalima ka siglo K.P. Inabot an panahon, ginkoronahan han papa an emperador han weste nga bahin. Nahitabo ini ha Roma ha adlaw han Pasko han 800 K.P., han ginkoronahan ni Papa Leo III an Frankish nga hi Hadi Carlos (Carlomagno) nga emperador han bag-o nga Imperyo han Roma ha Weste. Ini nga koronasyon nagpabalik han pagmando han mga emperador ha Roma ngan, sumala ha pipira nga mga historyador, nagin tinikangan han Baraan nga Imperyo han Roma. Tikang hadto iniksister an Este nga Imperyo ngan an Baraan nga Imperyo han Roma ha weste, an duha nag-aangkon nga Kristiano.

²⁵ Ha paglabay han panahon, an mga sinaliwan kan Carlomagno napamatud-an nga diri-epektibo nga mga magmarando. May panahon nga pinabay-an pa ngani an katungdanan han emperador. Samtang an kadak-an han norte ngan sentro nga Italya nasakop ni Hadi Otto I han Alemanya. Iginproklama niya an iya kalugaringon nga hadi han Italya. Han Pebrero 2, 962 K.P., ginkoronahan ni Papa Juan XII hi Otto I nga emperador han Baraan nga Imperyo han Roma. An kapital hito aadto ha Alemanya, ngan Aleman an mga emperador, ngan an kadam-an nga mga sakop hito. Paglabay hin lima ka siglo an Austriano nga balay han Hapsburg nagkaada titulo nga “emperador” ngan nagpadayon ito ha kadak-an han nahibilin nga mga tuig han Baraan nga Imperyo han Roma.

Nagin Matin-aw Utro kon Hin-o an Duha nga Hadi

26. (a) Ano an masisiring mahitungod han kataposan han Baraan nga Imperyo han Roma? (b) Hin-o an nagin hadi ha amihanan?

²⁶ Hi Napoléon I nagbuhat hin makamaratay nga hampak ha Baraan nga Imperyo han Roma han nagdumiri hiya ha pagkilala han pag-eksister hito katapos han iya mga kadaogan ha Alemanya han tuig 1805. Tungod kay waray makadepensa ha korona, binayaan ni Emperador Francis II an pagka-emperador ha Roma han Agosto 6, 1806, ngan pinalagiw ngadto ha gobyerno han iya nasud sugad nga emperador han Austria. Katapos hin 1,006 ka  tuig, an Baraan nga Imperyo han Roma​—nga gintukod ni Leo III, usa nga Romano Katoliko nga papa, ngan ni Carlomagno, usa nga Frankish nga hadi​—natapos. Han 1870, an Roma nagin kapital han ginhadian han Italya nga bulag ha Batikano. Ha sumunod nga tuig, nagtikang an Aleman nga imperyo ngan hi Wilhelm I an tinawag nga cesar, o kaiser. Salit an moderno nga hadi ha amihanan​—an Alemanya​—nahingada ha panan-awon han kalibotan.

27. (a) Paonan-o nasakop ngan protektado han Britanya an Ehipto? (b) Hin-o an nagin hadi ha salatanan?

²⁷ Kondi ano an pangirilal-an han moderno nga hadi ha salatanan? Ipinapakita han kasaysayan nga an Gran Britanya nagin gamhanan sugad nga imperyo han ika-17 ka siglo. Tungod kay karuyag nga madaot an Britaniko nga mga ruta ha negosyo, ginsakop ni Napoléon I an Ehipto han 1798. Nagkaada girra, ngan an Britaniko-Ottoman nga alyansa nagpuwersa ha mga Franses nga pumalagiw tikang ha Ehipto, nga nakilala sugad nga hadi ha salatanan ha tinikangan han away. Durante han sumunod nga siglo, nagin makusog an impluwensya han Britanya ha Ehipto. Katapos han 1882, an Ehipto ha tinuod usa ka sakop han Britanya. Han binuto an Girra ha Kalibotan I han 1914, an Ehipto nasakop han Turkey ngan ginmandoan han khedive, o viceroy. Kondi, katapos dumapig an Turkey ha Alemanya hiton nga girra, ginkuha han Britanya ha katungdanan an khedive ngan igindeklara an Ehipto nga ilarom han gahum ngan protektado han Britanya. Hinayhinay nga naporma an duok nga alyansa, an Britanya ngan Estados Unidos han Amerika nagin Anglo-Amerikano nga Gahum ha Kalibotan. Magkaupod, nagin hadi hira ha salatanan.

[Mga footnote]

ANO AN IMO NAHISABTAN?

• Hin-o nga emperador ha Roma an siyahan nga tinindog sugad nga hadi ha amihanan, ngan kakan-o hiya nagsugo hin “usa nga parapanukot”?

• Hin-o an nagkuha han katungdanan han hadi ha amihanan katapos ni Agusto, ngan paonan-o ‘nabari an prinsipe han kauyonan’?

• Ano an resulta han away ni Aurelian sugad nga hadi ha amihanan ngan ni Zenobia sugad nga hadi ha salatanan?

• Ano an nahitabo ha Imperyo han Roma, ngan ano nga mga gahum an nag-okupar han mga katungdanan han duha nga hadi ha kataposan han ika-19 ka siglo?

[Mga Pakiana]

[Tsart ha pahina 27]

MGA HADI HA DANIEL 11:20-26

An Hadi An Hadi

ha Amihanan ha Salatanan

Daniel 11:20 Agusto

Daniel 11:21-24 Tiberio

Daniel 11:25,26 Aurelian Rayna Zenobia

An igintagna nga Imperyo han Alemanya Britanya, nga

sinundan han

kabungkagan han Anglo-Amerikano

Imperyo han Roma nga Gahum ha

dinangat ha kaporma han Kalibotan