HI Jesu-Kristo diri riko o prominente. Waray ngani hiya gintatag-iya nga balay. Pero an iya katutdoan nakakaimpluwensya ha minilyon. Kondi nag-eksister gud ba hiya? Ano an siring han mga eksperto yana nga panahon ngan han naglabay?

• Hi Michael Grant, usa nga historyador ngan eksperto ha kadaan nga klasikal nga sibilisasyon, nagsiring: “Kon aton ginkakarawat an Bag-o nga Tugon ha pariho nga paagi nga aton ginkakarawat an mga asoy han kasaysayan, diri naton pagruruhaduhaan an pag-eksister ni Jesus sugad la nga diri naton ginruruhaduhaan an pag-eksister han iba nga pagano nga mga tawo ha kasaysayan.”

• Hi Rudolf Bultmann, usa nga propesor ha pag-aram han Bag-o nga Tugon, nagsiring: “An pagruhaduha kon nag-eksister gud ba hi Jesus waray basihan, ngan salit diri na kinahanglan pamatud-an nga sayop. Waray normal nga tawo an mahimo magruhaduha nga hi Jesus an organisador han makasaysayan nga grupo nga ginrirepresentaran han gidadaani nga komunidad [han mga Kristiano] ha Palestina.”

• Hi Will Durant, usa nga historyador, parasurat, ngan pilosopo, nagsurat: “Usa gud nga milagro nga labaw kaurusahon kay han bisan ano nga nakarekord ha Mga Ebanghelyo nga an pipira nga simple nga kalalakin-an [an mga parasurat han Ebanghelyo] makaimbento ha usa nga henerasyon hin personalidad nga sobra kamaimpluwensya ngan kamakaruruyag, nga may moralidad nga sobra kahitaas, ngan may bisyon ha tawhanon nga pagminagburugto nga makapadasig gud.”

• Hi Albert Einstein, Aleman nga Judio ngan pisisista, nagsiring: “Judio ako, pero naimpres ako han makaruruyag nga personalidad han Nazareno.” Han ginpakianhan kon natoo ba hiya nga hi Jesus usa ka makasaysayan nga persona, an iya baton: “Waray ruhaduha! Waray makakabasa han Ebanghelyo nga diri makakaabat han aktuwal nga presensya ni Jesus. Makikita ha kada pulong an iya personalidad. Diri sugad hito an susmatanon.”

  “Waray makakabasa han Ebanghelyo nga diri makakaabat han aktuwal nga presensya ni Jesus.”—Albert Einstein

An pinakadetalyado nga rekord han kinabuhi ngan ministeryo ni Jesus mababasa ha mga asoy ha Biblia nga kilala nga Mga Ebanghelyo—Mateo, Marcos, Lucas, ngan Juan—nga igin-ngaran tikang ha mga nagsurat hito. Dugang pa, may mga rekord nga ginsurat han diri mga Kristiano han siyahan nga siglo an nag-unabi liwat ha iya.

• TACITUS

  (Mga 56-120 C.E., o Common Era) Ginkikilala hi Tacitus sugad nga usa han pinakabantogan nga historyador han kadaan nga Roma. An iya libro nga Annals naghihisgot mahitungod han Imperyo han Roma han 14 C.E. tubtob 68 C.E. (Namatay hi Jesus han 33 C.E.) Nagsurat hi Tacitus nga han nagkaada daku nga sunog ha Roma han 64 C.E., hi Emperador Nero an gintagad nga amo an nagpasunog hito. Kondi hi Tacitus nagsurat nga gin-akusaran ni Nero an mga Kristiano “basi maundang an sumat-sumat.” Katapos hi Tacitus nagsiring: “An Kristus, nga gintikangan han ngaran [nga Kristiano], ginsentensyahan hin kamatayon durante han paghadi ni Tiberio ha pagmando han opisyal nga hi Ponsio Pilato.”—Annals, XV, 44.

• SUETONIUS

  (Mga 69–a. 122 C.E.) Ha iya libro nga Lives of the Caesars, iginrekord hinin Romano nga historyador an mga panhitabo durante han pagmando han siyahan nga 11 nga emperador han Roma. Ha seksyon nga naghihisgot kan Claudius mababasa an mahitungod han samok butnga han mga Judio ha Roma, posible tungod kan Jesus. (Buhat 18:2) Hi Suetonius nagsurat: “Tungod kay pirme nakakasamok an mga Judio ha panulsol han Krestus [Kristus], iya [Claudius] ginpaiwas hira ha Roma.” (The Deified Claudius, XXV, 4) Bisan kon sayop nga gin-akusaran hi Jesus hin pagpatikang hin samok, waray pagruhaduhai ni Suetonius an pag-eksister ni Jesus.

• PLINY NGA BUROBATA

  (Mga 61-113 C.E.) Ini nga Romano nga awtor ngan administrador ha Bitinia (Turkey na yana) nagsurat kan Emperador Trajan han Roma kon paonan-o tatrataron an mga Kristiano hito nga probinsya. Hi Pliny nagsiring nga iya ginpwersa an mga Kristiano nga magdiwara han ira gintotoohan, iya iginpapapatay an bisan hin-o nga nagdudumiri. Hiya nagsaysay: “Adton . . . nag-utro han akon ginyayakan nga pangadi ha mga [pagano nga] Dios, ngan naghalad hin mga pagdayaw, bino, ngan insenso, ha imo ladawan . . . ngan ha urhi nanhimaraot han Kristo . . . , angayan la nga ig-abswelto.”—Pliny—Letters, Book X, XCVI.

•  FLAVIUS JOSEPHUS

  (Mga 37-100 C.E.) Inin Judio nga saserdote ngan historyador nagsiring nga hi Anas, usa nga hitaas nga saserdote han mga Judio nga may politikal nga impluwensya, “nagtirok han mga hukom han Sanhedrin [an hitaas nga korte han mga Judio] ngan gindara ha ira an lalaki nga gintatawag nga Santiago, an bugto ni Jesus nga gintatawag nga Kristo.”—Jewish Antiquities, XX, 200.

• AN TALMUD

  Ini nga koleksyon han rabiniko nga mga sinurat han mga Judio nga tikang ha ikatulo tubtob ha ikaunom ka siglo C.E., nagpapakita nga bisan an mga kaaway ni Jesus nagpamatuod han iya pag-eksister. Usa nga bahin hito an nasiring nga “ha Paskua, hi Yeshu [Jesus] nga Nazareno ginraysang,” ngan husto ito ha kasaysayan. (Babylonian Talmud, Sanhedrin 43a, Munich Codex; kitaa an Juan 19:14-16.) An usa pa nga bahin nasiring: “Hinaot diri kita magkaada anak o estudyante nga magpapakaalo han iya kalugaringon ha publiko pariho han Nazareno”—usa nga katawagan nga agsob nga igin-ngangaran kan Jesus.—Babylonian Talmud, Berakoth 17b, footnote, Munich Codex; kitaa an Lucas 18:37.

An mga Ebanghelyo naghahatag hin detalyado nga asoy mahitungod han kinabuhi ngan ministeryo ni Jesus, upod na an espisipiko nga mga detalye mahitungod han mga tawo, lugar, ngan panahon—an mga pangirilal-an han masasarigan nga kasaysayan. Usa nga ehemplo an mabibilngan ha Lucas 3:1, 2, nga nabulig ha aton nga makompirma an eksakto nga petsa kon kakan-o gintikangan ni Juan nga Parabaptis, nga nahiuna kan Jesus, an iya buruhaton.

Hi Lucas nagsurat: “Ha ika-15 ka tuig nga pagmando ni Tiberio Cesar, hi Ponsio Pilato an gobernador ha Judea, hi Herodes an magmarando ha distrito han Galilea, ngan hi Felipe nga iya bugto an magmarando ha distrito han Iturea ngan Traconite, ngan hi Lisanias an magmarando ha distrito han Abilinia ha panahon ni Caifas ngan han Hitaas nga Saserdote nga hi Anas. Hito nga panahon, inabot kan Juan nga anak ni Sakarias an mensahe han  Dios samtang nakadto hiya ha kamingawan.” Inin detalyado ngan husto nga asoy nabulig ha aton nga maestablisar nga ha tuig 29 C.E., “inabot kan Juan . . . an mensahe han Dios.”

An pito nga prominente nga personalidad nga gin-ngaranan ni Lucas kilala han mga historyador. Bisan pa hito, may mga kritiko nga nagkwestyon kon nag-eksister gud ba hira Ponsio Pilato ngan Lisanias. Pero, temprano la gud man nga nagkomento ini nga mga kritiko kay ha urhi, nadiskobrehan an kadaan nga mga inskripsyon nga may ngaran hiton duha nga opisyal, ngan nagpapamatuod ito han pagkahusto han asoy ni Lucas. *

Importante nga mapamatud-an kon nag-eksister gud ba hi Jesus tungod kay importante an iya katutdoan. Pananglitan, igintutdo niya kon paonan-o magkikinabuhi nga malipayon ngan kontento. * Iginsaad liwat niya nga maabot an panahon diin an katawohan magkikinabuhi nga may tinuod nga kamurayawan ngan seguridad, ngan magkakaurosa ilarom han usa nga bug-os-kalibotan nga gobyerno nga gintatawag nga “Ginhadian han Dios.”—Lucas 4:43.

An katawagan nga “Ginhadian han Dios” angayan la tungod kay inin bug-os-kalibotan nga gobyerno magpapahayag han pagkasoberano han Dios ha bug-os nga tuna. (Pahayag 11:15) Iginpatin-aw ito ni Jesus ha iya pag-ampo: “Amay namon ha langit, . . . Kumanhi unta an imo Ginhadian. Matuman an imo kaburut-on dinhi ha tuna.” (Mateo 6:9, 10) Ano an kapulsanan ha katawohan kon magmando na an Ginhadian? Tagda an masunod:

• Mawawara na an mga girra ngan kasamok.—Salmo 46:8-11.

• An karaotan, kahakog, korapsyon, ngan an diri-diosnon nga mga tawo, mawawara na ha kadayonan.—Salmo 37:10, 11.

• An mga sakop han Ginhadian magkakaada mapulsanon ngan makalilipay nga buruhaton.—Isaias 65:21, 22.

• An tuna bug-os nga malilimpyohan ngan magigin mabungahon.—Salmo 72:16; Isaias 11:9.

Bangin tagdon han pipira ito nga saad sugad nga ilusyon la. Kondi diri ba ilusyon la an pagsarig ha pangalimbasog han tawo? Tagda: Bisan pa han pag-uswag ha edukasyon, syensya, ngan teknolohiya, minilyon yana an nababaraka ngan diri sigurado han tidaraon. Kada adlaw, nakikita naton an ebidensya han problema ha ekonomiya, politika, relihiyon, pati na an kahakog ngan korapsyon. Ha pagkatinuod, pakyas gud an pagmando han tawo!—Eklesiastes 8:9.

Oo, sadang gud naton tagdon kon nag-eksister gud ba hi Jesus. * Sugad han mababasa ha 2 Corinto 1:19, 20: “Mationan-o man kadamu an mga saad han Dios, nagin Oo ito pinaagi [han Kristo].”