SARA o vha o theutshela mushumoni nahone a tshi ita a tshi rembuluwa a tshi lavhelesa hune ḓuvha ḽa godimela hone. Samusi o vha a tshi khou livhisa mushumo nga vhuṱali, vhashumi vho vha vho takala nahone vha tshi shuma nga u ḓifunga. Na Sara o vha a tshi khou shuma nga u ḓifunga. Edzani u mu vhona nga maṱo a muhumbulo a tshi khou onyolosa zwanḓa zwawe na u masadzha hune ha khou vhavha. Khamusi o vha o farakanea nga u runga dennde ḽe ḽa vha ḽo kheruwa, fhethu he vha vha vha tshi dzula khaḽo. Labi ḽa dennde ḽo vha ḽo itwa nga mamvele a mbudzi nahone ḽo vha ḽo no tshenuluwa nga nṱhani ha u swa nga ḓuvha na u nelwa nga mvula lwa miṅwaha, zwenezwo zwithu zwo humbudza Sara uri ndi kale vha tshi khou pfuluwa-pfuluwa. Ḽo vha ḽo no kovhela. O vha o no vhona Abrahamu * a tshi ṱuwa nga matsheloni nahone a tshi mu vhona a tshi vhuya nga nḓila nthihi ye a ṱuwa ngayo. Musi a tshi vhona munna wawe tshikwarani, o vha a tshi ṅwethuwa.

Ho no fhira ḓana ḽa miṅwaha u bva tshee Abrahamu a pfukisa muṱa wawe muhulwane Mulamboni wa Furata vha tshi ya Kanana. Sara o tikedza munna wawe kha lwonolwo lwendo luhulwane lwa u ya fhethu a sa hu ḓivhi ngauri o vha a tshi zwi ḓivha uri munna wawe u na mushumo wa ndeme wa u tikedza tshipikwa tsha Yehova na uri a vhe na vhana vhane vha ḓo vha lushaka. Naho zwo ralo, Sara o vha a tshi ḓo shela mulenzhe nga nḓila ifhio? O vha a sa wani vhana nahone o vha o no vha na miṅwaha ya 75. A nga vha o ḓivhudzisa uri, ‘Mafulufhedziso a Yehova a ḓo ḓadzea hani ngeno ndi tshee mufumakadzi wa Abrahamu?’ Zwo vha zwi tshi ḓo pfesesea arali o ḓipfa nga yeneyo nḓila—kana u fhela mbilu.

Nga zwiṅwe zwifhinga na riṋe ri nga ḓivhudzisa arali mafulufhedziso a Mudzimu a tshi ḓo ḓadzea. A zwo ngo leluwa u sa fhela mbilu, zwihuluhulu musi ro lindela uri hu ḓadzee mafulufhedziso ane ra a takalela. Ri nga guda mini kha lutendo lwa onoyu mufumakadzi?

Muṱa wo vha u tshi kha ḓi tou bva u vhuya Egipita. (Genesi 13:1-4) Vho pfulutshela vhubvaḓuvha ha Bethele kana Lusi samusi Vhakanana vho vha vha tshi hu vhidza nga u ralo. Musi o ima tshikwarani tsha henefho, Sara o vha a tshi kona u vhona Shango ḽo Fulufhedziswaho. Ho vha hu na mahaya a Vhakanana na bada dzine dza shumiswa nga vhaendelamashango u ya kha maṅwe mahaya. Naho ho vha hu na zwenezwo zwithu, fhedzi ho vha hu si na tshithu tshine tsha nga vhambedzwa na hune Sara a bva hone. O alutshela ngei Uri ḓoroboni ya Mesopotamia ye ya vha i kule nga khilomithara dza 1 900. Kha ḽeneḽo shango o sia mashaka awe manzhi, ḓorobo khulwane ine ya vha na mimakete, nnḓu yavhuḓi nahone khamusi ho vha hu na maḓi manzhi! Naho zwo ralo, arali ni tshi humbulela uri Sara o vha a tshi sedza vhubvaḓuvha o ṱungufhala a tshi khou humbula nga ha fhethu he a alutshela hone, zwenezwo zwi nga amba uri a ri ḓivhi onoyo mufumakadzi.

Ṱhogomelani zwe muapostola Paulo a hevhedzwa uri a zwi ṅwale miṅwahani i ṱoḓaho u vha 2 000 ye ya tevhela. O amba zwi tevhelaho nga ha lutendo lwa Sara na Abrahamu: “Arali vha dzule vha tshi humbula  nga ha fhethu he vha pfuluwa hone, vho vha vha tshi ḓo vha vho wana tshibuli tsha u humela.” (Vhaheberu 11:8, 11, 15) Sara na Abrahamu a vho ngo vhuya vha humbula nga ha zwithu zwa tshifhingani tsho fhiraho. Arali vho vha vho humbula nga ha zwithu zwo fhiraho, khamusi vho vha vha tshi ḓo vha vho dzhia phetho ya u humela hayani. Naho zwo ralo, ngei Uri vho vha vha nga si vhone ndugelo yavhuḓi ye Yehova a vha a tshi ḓo vha ṋea yone. Nahone ho vha hu nga si tsha ḓo ambiwa nga havho samusi zwino vhe tsumbo yavhuḓi ya u vha na lutendo nahone vho kwama mbilu dza vhathu vha dzimilioni.

Nṱhani ha uri Sara a humbule zwa murahu, o lavhelesa zwa phanḓa. Nga zwenezwo, o dzula a tshi tikedza munna wawe musi vha tshi pfuluwa-pfuluwa, u muthusa u paka madennde, u pfuluwa na zwifuwo na u dovha vha atha madennde. O konḓelela khaedu na tshanduko dze dza vha hone. Yehova o dovha a vhudza Abrahamu fulufhedziso ḽawe—fhedzi ho ngo amba tshithu nga ha Sara!—Genesi 13:14-17; 15:5-7.

Mafheleloni, Sara o dzhia phetho ya uri a ambe na Abrahamu nga ha zwe a vha a tshi khou zwi humbula. Edzani u mu vhona nga maṱo a muhumbulo a tshi amba zwi tevhelaho ngeno tshifhaṱuwo tshawe tshi tshi sumbedza nḓila ine a ḓipfa ngayo: “U a zwi vhona zwauri nṋe Yehova o ndzima vhana.” Nga zwenezwo, a humbela munna wawe uri a vhe na vhana na mulanda wawe Hagara. Naa ni nga humbula nḓila ye Sara a pfa ngayo vhuṱungu musi a tshi khou humbela munna wawe uri a ite zwenezwo? Ṋamusi a zwo ngo ḓowelea u ita yeneyo khumbelo, fhedzi zwo vha zwo ḓowelea misini yeneyo uri munna a vhinge vhafumakadzi vhanzhi kana mulanda u itela uri hu bebiwe muḽaifa. * Naa Sara o vhona u nga zwenezwo zwi ḓo ita uri tshipikwa tsha Mudzimu tshi ḓadzee tsha uri hu vhe na lushaka lune lwa bva kha Abrahamu? O vha o ḓiimisela u dzhia yeneyo phetho i konḓaho. Abrahamu o aravha hani? Bivhili i amba u ri o “ita zwe [Sara] musadzi wawe a amba.”—Genesi 16:1-3.

Naa mafhungo a amba uri Yehova o sudzulusa Sara uri a ite yeneyo khumbelo? Hai. Nṱhani hazwo, zwe a zwi ita zwo vha zwi tshi sumbedza uri o vha a sa dzhii zwithu nga nḓila ye Mudzimu a vha a tshi zwi dzhia ngayo. O vha a tshi humbula u nga Mudzimu ndi ene wa a ita uri a vhe na dzithaidzo nahone o vha a sa humbuli uri hu na iṅwe thandululo. Zwe Sara a zwi ita zwo vha zwi tshi ḓo ita uri a pfe vhuṱungu na u mu vhangela thaidzo. Naho zwo ralo, zwe a zwi ita zwi sumbedza uri o vha a sa humbuleli ene muṋe fhedzi. Shangoni ho ḓala vhathu vhane vha humbulela vhone vhaṋe fhedzi, zwe Sara a zwi ita naa a zwi sumbedzi muya wa u sa vha na tseḓa? Arali ro ḓiimisela u vhea phanḓa zwine Mudzimu a zwi ṱoḓa, ri ḓo vha ri tshi khou edzisa lutendo lwa Sara.

A zwo ngo dzhia tshifhinga uri Abrahamu a ite uri Hagara a vhifhe muvhilini. Hagara o thoma u nyadza muṋe wawe, khamusi u vhifha hawe muvhili zwo mu ita uri a ḓivhone e wa ndeme u fhira Sara. Zwenezwo zwithu zwo pfisa Sara vhuṱungu! Nga thendelo ya Abrahamu na u tikedzwa nga Mudzimu, Sara o kaidza Hagara. Hagara o beba murwa we a vha a tshi pfi Isimaele, ho fhira miṅwaha minzhi nga murahu ha zwenezwo. (Genesi 16:4-9, 16) Musi Sara e na miṅwaha ya 89 nahone munna wawe e na miṅwaha ya 99, mafhungo a ri vhudza uri Yehova o rumela muruṅwa. Vho wana mulaedza u mangadzaho vhukuma!

Yehova o dovha a fulufhedzisa khonani yawe Abrahamu uri u ḓo andisa vhana vhawe. Mudzimu o dovha a shandula dzina ḽawe. Mathomoni o vha a tshi ḓivhiwa sa Abramu. Fhedzi Yehova o mu vhidza Abrahamu zwine zwa amba ‘Khotsi A Tshakha Nnzhi.’ Lwa u tou thoma, Yehova o amba nga ha Sara. O shandula dzina Sarai nahone khamusi ḽeneḽo dzina ḽo vha ḽi tshi amba muthu a re na Khani, a mu rina Sara ḽine ḽa vha dzina ro ḽi ḓowelaho roṱhe. Sara zwi amba uri mini? Zwi amba Mme a Mahosi! Yehova o ṱalutshedza uri ndi ngani o rina onoyo mufumakadzi ḽeneḽo dzina: “Ndi ḓo mu fhaṱutshedza nda U ṋea murwa nga ene, ndi ḓo mu fhaṱutshedza uri a vhe mme-a-dzitshakha, dzine dza ḓo bva kha ene.”—Genesi 17:5, 15, 16.

Mulanga we Yehova a u vhofha wa uri hu vhe na ṅwana ane a ḓo fhaṱutshedza tshaka dzoṱhe wo vha u tshi ḓo khunyeledzwa nga murwa wa Sara! Mudzimu o rina onoyo mutukana dzina ḽine ḽa pfi Isaka zwine zwa amba “Maseo.” Musi Abrahamu a tshi thoma u pfa nga ha fulufhedziso ḽa u fhaṱutshedza Sara nga ṅwana, o “losha, a sea.” (Genesi 17:17) O vha o mangala nahone o takala vhukuma. (Vharoma 4:19, 20) Sara o aravha hani?

Nga u ṱavhanya, ho ḓa vhanna vhararu vha sa vha ḓivhi denndeni ḽa Abrahamu. Ḽo vha ḽi tshi khou gotsha ḓula nga ḽeneḽo ḓuvha, fhedzi nga u ṱavhanya, vhenevho vhavhingani vha vhalala vho ṱanganedza vhenevho vhaeni. Abrahamu o vhudza Sara a ri: “Ṱavhanya U dzhie vhukhopfu ha ndilo tharu, U nyonge U gotshe zwinkwa.” Misini yeneyo, u sumbedza muya wa u ṱanganedza vhaeni zwo vha zwi si matamba-vhana. Abrahamu ho ngo litsha mufumakadzi wawe uri a ite mishumo yoṱhe e eṱhe; fhedzi o ṱhavha ṋamana nahone a lugiselela zwiḽiwa na zwinwiwa zwinzhi. (Genesi 18:1-8) Vhenevho “vhanna” vho vha vhe vharuṅwa vha Yehova! Muapostola Paulo o vha a tshi khou humbula nga ha zwenezwo musi a tshi ṅwala uri: “Ni songo hangwa u ṱanganedza vhaeni, ngauri musi vhaṅwe vha tshi ita nga u ralo, vho ṱanganedza vharuṅwa vha sa zwi ḓivhi.” (Vhaheberu 13:2) Naa ni nga edzisa tsumbo yavhuḓi ya u ṱanganedza vhaeni ye Abrahamu na Sara vha ri vhetshela yone?

Musi muṅwe wa vharuṅwa a tshi dovha a vhudza Abrahamu nga ha fulufhedziso ḽa Mudzimu ḽa uri Sara u ḓo beba murwa, Sara o vha e siho henefho e nnḓa ha dennde o thetshelesa. U humbula nga ha uri u ḓo beba o no kegula zwo mu mangadza nahone ho ngo kona u ḓifara—o ḓisea, a ri: “Ndó no kegula nda ralo, ndi nga vha hani na nyemulo, na muṋe wanga ó no kalaha ó ralo?” Vharuṅwa vho khakhulula Sara nahone vha mu vhudzisa uri, “Naa hu nga vha na zwine Yehova a si zwi kone!” Nḓila ye Sara a aravha ngayo yo vha i tshi sumbedza uri o tshuwa na u ḓiimelela nahone ndi nḓila ine muṅwe na muṅwe a nga ḓipfa ngayo. O lila a ri: “A tho ngo sea.” Vharuṅwa vha ri: “U songo hanedza; wo sea.”—Genesi 18:9-15.

Naa u sea ha Sara ho vha hu tshi sumbedza uri o vha e si na lutendo? Na khathihi. Bivhili i ri: “Nga lutendo na Sara o dovha a wana maanḓa a u beba ṅwana, naho tshifhinga tshawe tsha u beba tsho vha tsho no fhira, samusi o dzhia we a mu fulufhedzisa a tshi fulufhedzea.” (Vhaheberu 11:11) Sara o vha a tshi ḓivha Yehova; o vha a tshi ḓivha uri a nga ita zwoṱhe zwe a zwi fulufhedzisa. Ndi nnyi a sa ṱoḓi u vha na lutendo lwo raloho? Ndi zwavhuḓi vhukuma u ḓivha khwine Mudzimu ane a vha muṅwali wa Bivhili. Musi ri tshi ita nga u ralo, ri ḓo kona u vhona uri zwo vha zwo tea uri Sara a vhe na lutendo lwo raloho. Yehova u a fulufhedzea nahone u ita zwoṱhe zwe a zwi fulufhedzisa—nga zwiṅwe zwifhinga, a nga ita zwenezwo nga nḓila ine ya nga ri mangadza kana u ri seisa!

Musi Sara e na miṅwaha ya 90, mafheleloni o wana zwithu zwe a vha a tshi zwi ṱoḓa vhutshilo hawe hoṱhe.  O bebela munna wawe murwa o no kegula vhukuma! Abrahamu o rina murwa wawe dzina Isaka samusi Mudzimu o vha o amba nga u ralo. Ri nga vhona nga maṱo a muhumbulo nḓila ye Sara a ṅwethuwa ngayo musi a tshi ṱalutshedza uri: “Mudzimu o nyitela maseo; na vhathu vhane vha zwi pfa, vha ḓo ntsea.” (Genesi 21:6) Vhukuma, tshenetshi tshifhiwa tshi mangadzaho tsho mu takadza u swika a tshi lovha. Naho zwo ralo, zwo ita uri a hwale vhuḓifhinduleli vhuhulwane.

Musi Isaka e na miṅwaha miṱanu, muṱa wo vha na tshimima tsha u sumbedza uri ṅwana o litsha u mama. Fhedzi a si zwithu zwoṱhe zwe zwa tshimbila zwavhuḓi. Bivhili i ri Sara o “vhona” zwithu zwi si zwavhuḓi. Murwa wa Hagara Isimaele we a vha e na miṅwaha ya 19, o vha a tshi dzula a tshi goḓa Isaka. Zwenezwo zwo vha zwi si u goḓa huṱuku. Nga murahu, muapostola Paulo o hevhedzwa uri a vhidze vhuḓifari ha Isimaele sa u tovhola. Sara o vhona yeneyo nyito i si yavhuḓi: yo vha i tshi kwama mutakalo wa murwa wawe. Sara o vha a tshi zwi ḓivha uri Isaka o vha a sa sokou vha murwa wawe fhedzi; o vha o ṋewa mushumo muhulwane wa u ḓadzisa tshipikwa tsha Yehova. O vha na tshivhindi nahone a amba na Abrahamu. O mu humbela uri a shakulise Hagara na Isimaele.—Genesi 21:8-10; Vhagalata 4:22, 23, 29.

Abrahamu o aravha hani? Bivhili i ri: “Abrahamu a tshi pfa ḽeneḽo fhungo a ṱungufhala, nga u’ a elelwa murwa wawe.” O vha a tshi funa Isimaele nahone o kwamea vhukuma nga ha enea mafhungo. Naho zwo ralo, Yehova o vhona zwenezwo zwithu nahone a dzhenelela. Bivhili i ri: “Mudzimu a amba na Abrahamu a ri: ‘U songo ṱungufhalela mutukana wau na mulanda wau. Itá zwe musadzi wau Sara a zwi amba zwoṱhe, ngauri vhane vha ḓo pfi vhana vhau ndi vha Isaka.’” Yehova o khwaṱhisedza Abrahamu uri Hagara na murwa wawe vha ḓo ṱhogomelwa. Abrahamu munna a fulufhedzeaho o thetshelesa zwenezwo.—Genesi 21:11-14.

Sara o vha e mufumakadzi a fulufhedzeaho wa Abrahamu nahone e mufarisi wa vhukuma. O vha a sa vhudzi munna wawe zwe a vha a tshi ṱoḓa u zwi pfa fhedzi. Musi hu na thaidzo ye ya vha i tshi kwama muṱa na vhumatshelo havho, o vha a tshi amba na munna wawe o vhofholowa. Nḓila ye a vha a tshi amba ngayo yo vha i sa sumbedzi lunyadzo. Zwi re zwone ndi uri muapostola Petro we na ene a vha o vhinga, o amba uri Sara o vha e tsumbo yavhuḓi ya u sumbedza u ṱhonifha munna wawe. (1 Vhakorinta 9:5; 1 Petro 3:5, 6) Ngoho ndi ya uri arali Sara a vhe o fhumula nga ha enea mufhungo, zwo vha zwi tshi ḓo sumbedza uri ha ṱhonifhi Abrahamu, zwenezwo zwo vha zwi tshi ḓo vhaisa vhukuma Abrahamu na muṱa wawe woṱhe. Sara o amba zwe a vha a tshi fanela u zwi amba.

Vhafumakadzi vhanzhi vha takalela tsumbo ya Sara. Vho guda kha Sara u davhidzana zwavhuḓi na u ṱhonifha vhanna vhavho. Nga zwiṅwe zwifhinga, vhaṅwe vhafumakadzi vha tama uri Yehova a dzhenelele u fana na zwe a zwi ita kha Sara. Naho zwo ralo, vho guda kha lutendo lwa Sara lu swayeaho vhukuma, lufuno na u sa fhela mbilu.

Naho Yehova o vha a tshi vhidza onoyo mufumakadzi Mme A Mahosi, fhedzi o vha a sa lavheleli u farwa sa mukololo. Musi Sara * a tshi lovha e na miṅwaha ya 127, Abrahamu o mu “ṱungufhalela a mu lilela.” (Genesi 23:1, 2) O vha a tshi mu ṱuvha vhukuma. A zwi timatimisi uri na Yehova Mudzimu u a ṱuvha onoyu mufumakadzi a fulufhedzeaho—nahone o ḓiimisela u mu vusa paradisoni ya kha ḽifhasi. Sara u ḓo wana vhumatshelo havhuḓi vhukuma na vhu sa fheli—u katela na vhoṱhe vhane vha edzisa lutendo lwawe.—Yohane 5:28, 29.