1. Ndi ngani miṱa yo khwaṱhaho i ya ndeme kha vhathu?

 MUṰA ndi ndangulo ya kalesa kha ḽifhasi, nahone u ita mushumo wa ndeme kha vhathu. Kha ḓivhazwakale yoṱhe, miṱa yo khwaṱhaho yo thusa u vhumba lushaka lwo khwaṱhaho. Muṱa ndi ndugiselelo ya khwine-khwine ya u alusa vhana uri vha vhe vhaaluwa vho vhibvaho.

2-5. (a) Ṱalusani tsireledzo ine ṅwana a i wana muṱani wo takalaho. (b) Ndi vhuleme vhufhio vhune ha vhigiwa kha miṅwe miṱa?

² Muṱa wo takalaho ndi fhethu ha vhukhudo na u tsireledzea. Edzani u vha na bono lwa tshifhinganyana ḽa muṱa une wa vha tsumbo. Nga tshifhinga tshavho tsha tshilalelo, vhabebi vha ṱhogomelaho vha dzula na vhana vhavho nahone vha haseledza zwithu zwe zwa itea ḓuvha ḽeneḽo. Vhana vha amba vho takala musi vha tshi vhudza khotsi avho kana mme avho zwe zwa bvelela tshikoloni.  Tshifhinga tsha u ḓigeḓa tshine vha tshi fhedza vhe vhoṱhe tshi homolosa muṅwe na muṅwe u itela uri a lugele ḽiṅwe ḓuvha e nnḓa ha haya.

³ Muṱani wo takalaho, ṅwana u ḓivha uri khotsi awe na mme awe vha ḓo mu ṱhogomela musi a tshi lwala, khamusi vha tshi sielisana u mu ṱhogomela vhusiku hoṱhe. U a zwi ḓivha uri a nga ya ha mme awe kana khotsi awe musi e na vhuleme ha vhuswa hawe nahone a wana nyeletshedzo na thuso. Ee, ṅwana u ḓipfa o tsireledzea, hu sa londwi uri shango ḽo ḓala vhuleme lungafhani.

⁴ Musi vhana vha tshi aluwa, vha anzela u vha mbinganoni nahone vha vha na miṱa yavho. Murero wa Vhubvaḓuvha u ri: “Muthu u ṱhogomela nḓila ine a koloda ngayo vhabebi vhawe musi a tshi vha na ṅwana wawe.” Vha tshi livhuha zwi tshi bva mbiluni na lufuno, vhana vho aluwaho vha lingedza u ita uri miṱa yavho i vhe i takadzaho, nahone vha ita na u ṱhogomela vhabebi vhavho vho no aluwaho, vhane vha takalela u vha na vhaḓuhulu vhavho.

⁵ Khamusi zwino ni khou humbula uri: ‘Ee, ndi a u funa muṱa wanga, fhedzi a u fani na une wa kha ḓi bva u ṱaluswa. Nṋe na mufarisi wanga ri shuma mishumo i sa fani nahone a ri vhonani na kathihi. Kanzhi ri amba nga ha vhuleme ha tshelede.’ Kana ni ri, ‘Vhana vhanga na vhaḓuhulu vhanga vha dzula kha iṅwe ḓorobo, nahone a thi vhuyi nda vha vhona’? Ee, nga ṅwambo wa zwiitisi zwine kanzhi zwa fhira maanḓa a vhane vha kwamea, vhutshilo ha miṱa minzhi a vhu takadzi. Naho zwo ralo, vhaṅwe vha tshila vhutshilo ha muṱa vhu takadzaho. Hani? Naa hu na tshiphiri tsha dakalo ḽa muṱa? Phindulo ndi ee. Fhedzi musi ri sa athu haseledza zwine tsha vha zwone, ri fanela u fhindula mbudziso ya ndeme.

6. Ndi miṱa ya mufuda-ḓe ine ya ḓo haseledzwa kha ino bugu?

⁶ Mashangoni a Vhukovhela, miṱa minzhi i vha na khotsi, mme, na vhana. Vhomakhulu vha nga kha ḓi ḓitshilela  vhe vhoṱhe miṱani yavho arali vha tshi kona. Naho hu tshi ḓi vha na vhudavhidzano na mashaka a kule, vhenevha a vha anzeli u shumelwa. Zwihuluhulu, hoyu ndi muṱa une ra ḓo haseledza nga hawo kha ino bugu. Naho zwo ralo, miṅwe miṱa yo ḓowelea nga maanḓa miṅwahani ya zwenezwino—muṱa wa mubebi muthihi, muṱa wa vhabebi vha vhuvhili, na muṱa une vhabebi vha hone vha si dzule vhoṱhe nga zwiṅwe zwiitisi.

7. Mashaka ndi mini?

⁷ Kha dziṅwe mvelele zwo ḓowelea u vha na mashaka. Kha heyi ndugiselelo, arali zwi tshi konadzea, vhomakhulu vha ṱhogomelwa nga vhana vhavho, nahone vhushaka ha tsini na vhuḓifhinduleli vhu ya na kha mashaka a kule. Sa tsumbo, miraḓo ya muṱa i nga thusa u tikedza, u alusa, ya ita na u badelela pfunzo ya vhana vha dzikhaladzi kana vha vhakomana, kana mashaka a re kule-kule. Maitele ane a ḓo haseledzwa kha heyi khandiso a a shuma na kha mashaka.

8, 9. Ndi vhuleme vhufhio mashangoni maṅwe vhune ha sumbedza uri muṱa u khou shanduka?

⁸ Ṋamusi muṱa u khou shanduka—zwi ṱungufhadzaho ndi uri, hu si nga nḓila i vhuyedzaho. Tsumbo i vhonala kha ḽa India, hune mufumakadzi a nga dzula na vha vhuhadzini hawe nahone a shuma hayani nga fhasi ha vhulivhisi ha vha vhuhadzini. Naho zwo ralo, musalauno zwo ḓowelea uri vhasadzi vha Vhaindia vha ṱoḓe mushumo kule na hayani. Naho zwo ralo vha kha ḓi lavhelelwa uri vha ite mishumo yavho ya sialala hayani. Mbudziso ine ya vhudziswa mashangoni manzhi ndi ya uri, A tshi vhambedzwa na miṅwe miraḓo ya muṱa, mufumakadzi ane a shuma nnḓa u lavhelelwa u ita mushumo mungafhani hayani?

⁹ Kha vhathu vha Vhubvaḓuvha, vhushaka ho khwaṱhaho ha mashaka ho ḓowelea. Naho zwo ralo, nga ṅwambo wa ṱhuṱhuwedzo ya maitele a Vhukovhela a u  ḓiṱoḓela zwau na mutsiko wa vhuleme ha zwa ekonomi, mashaka a sialala a khou fhela. Nga zwenezwo, vhanzhi vha dzhia u ṱhogomela miraḓo ya muṱa yo no aluwaho sa muhwalo nṱhani ha mushumo kana ndugelo. Vhaṅwe vhabebi vho no aluwaho vha farwa luvhi. Vhukuma, u fara luvhi na u litshelela vhaaluwa zwi a wanala mashangoni manzhi ṋamusi.

10, 11. Ndi mbuno dzifhio dzine dza sumbedza uri muṱa u khou shanduka mashangoni a Yuropa?

¹⁰ Muṱalano u khou ḓowelea nga ho engedzeaho. Kha ḽa Spain phimaluvhilo ya muṱalano yo swika kha mbingano nthihi kha dza malo mathomoni a miṅwaha ya fumi ya u fhedza ya ḓana ḽa vhu-20 ḽa miṅwaha—ndi luvhilo luhulwane vhukuma u bva kha nthihi kha dza 100 miṅwaha ya 25 yo fhiraho. Britain, ḽine ḽa vhigiwa sa ḽine ḽa vha na phimaluvhilo ya nṱhesa ya muṱalano kha ḽa Yuropa (ho lavhelelwa uri mbingano nṋa kha dza fumi dzi pwashekane), ḽo vhona nyengedzeo ya tshihaḓu ya miṱa i re na mubebi muthihi.

¹¹ Vhanzhi kha ḽa Dzheremane vha vhonala vha tshi khou ṱutshela tshoṱhe miṱa yavho ya sialala. Nga vho-1990 ho vha na phesenthe dza 35 dza miṱa yoṱhe ya Dzheremane i re na muthu muthihi na phesenthe dza 31 dza muṱa wa vhathu vhavhili. Vhafura na vhone a vha tsha anzela u vha mbinganoni, nahone vhane vha vha mbinganoni vha anzela u ṱalana nga maanḓa nahone zwifhinga zwinzhi u fhira nga he zwa vha zwi zwone. Vhathu vhanzhi vha takalela u dzula vhoṱhe vha si na vhuḓifhinduleli ha mbingano. Nḓowelo dzi fanaho dzi vhonala shangoni ḽoṱhe.

12. Vhana vha tambula hani nga ṅwambo wa tshanduko kha muṱa wa musalauno?

¹² Hu pfi mini nga vhana? Kha ḽa United States na maṅwe mashango manzhi, vhana vhanzhi vha khou bebwa nga vhabebi vha siho mbinganoni, vhaṅwe nga vhaswa vha re miṅwahani ya vhufumi. Vhaswa vhanzhi vha vhasidzana vha na vhana vho vhalaho vha vhokhotsi vho  fhamba-fhambanaho. Mivhigo i bvaho shangoni ḽoṱhe i amba nga ha vhana vha dzimilioni vha si na mahaya vhane vha mona-mona zwiṱaraṱani; vhanzhi vho shavha u farwa luvhi mahayani avho kana vho pandelwa miṱani ine ya si tsha kona u vha unḓa.

13. Ndi vhuleme vhufhio ho phaḓalalaho vhune ha ita uri miṱa i si vhe na dakalo?

¹³ Ee, muṱa u khomboni. U engedza kha zwo bulwaho, vhushandukwa ha vhaswa, u farwa luvhi ha vhana, u tambudza mufarisi wa mbingano, vhudakwa, na vhuṅwe vhuleme vhu vhaisaho zwi ita uri miṱa minzhi i si takale. Kha vhana vhanzhi na vhaaluwa, muṱa a si fhethu ha u khuda hone.

14. (a) U ya nga vhaṅwe vhathu, ndi zwifhio zwiitisi zwa vhuleme ha muṱa? (b) Muḓivhi wa milayo wa ḓana ḽa u thoma ḽa miṅwaha o ṱalusa hani shango ḽa ṋamusi, nahone u ḓadzea ha maipfi awe hu na ṱhuṱhuwedzo ifhio kha vhutshilo ha muṱa?

¹⁴ Ndi ngani muṱa u khomboni? Vhaṅwe vha ri khombo ine muṱa wa vha nayo zwino yo itiswa nga u shuma ha vhafumakadzi. Vhaṅwe vha sumba kha vhuḓilisi ho tshinyalaho ha ṋamusi. Nahone hu redziwa zwiitisi zwo engedzeaho. Miṅwahani i ṱoḓaho u vha zwigidi zwivhili yo fhiraho, muṅwe muḓivhi wa milayo a ḓivheaho nga maanḓa o dzula o amba uri mitsiko minzhi yo vha i tshi ḓo kwama muṱa, musi a tshi ṅwala uri: “Maḓuvhani a vhufhelo hu ḓo vha na zwifhinga zwi lemelaho. Ngauri vhathu vha ḓo vha vha funaho hu tshi naka zwavho fhedzi, vhatami vha mali, vhazuwi, vhadzia u ḓi-ṱongisa, vhadzia maṱamba, vhanyadzi vha vhabebi, vhadzia-u-sá-livhuha, vha sá ili tshithu. Vhadzia u shaya lufuno, vha sá vhofhiwi navho’ fhungo ḽa vha hone, vhasumeleli, vha sá ḓi-vhofhi, vha u sokou penga naḽo’, vhavhéngi vha zwivhuya, vhafheṱi vha vhaṅwe, vhadzia u thanyesa, vha ḓi-kukumusaho, vhané u tama u ḓi-phiṋa ha fhira u tama Mudzimu kha vhone.” (2 Timotheo 3:1-4) Ndi nnyi ane a nga timatima uri enea maipfi a khou ḓadzea ṋamusi? Shangoni ḽi re na zwiimo zwi ngaho zwenezwi, naa zwi a mangadza uri miṱa minzhi i vhe khomboni?

15-17. Kha ino bugu, ndi maanḓa afhio ane ha nga sumbiwa khao sa a re na tshiphiri tsha dakalo ḽa muṱa?

¹⁵ Nyeletshedzo malugana na nḓila ya u wana dakalo muṱani i ṋekedzwa hoṱhe-hoṱhe. Thungo dza Vhukovhela, hu na bugu na magazini nnzhi dzine dza ṋea nyeletshedzo. Hu na vhuleme ha uri vhaeletshedzi vha vhathu vha a hanedzana, nahone nyeletshedzo ine ya vhonala i tshi shuma ṋamusi i nga dzhiiwa sa i sa shumi tshifhingani tshi ḓaho.

¹⁶ Nga zwenezwo, ndi ngafhi hune ra nga wana hone vhulivhisi vhu fulufhedzeaho ha muṱa? Ee, naa no vha ni tshi ḓo fulufhedza bugu yo ṅwalwaho miṅwahani ya 1 900 yo fhiraho? Kana naa no vha ni tshi ḓo vhona bugu i ngaho yeneyi i tshi nga yo fhirelwa tshoṱhe nga tshifhinga? Ngoho ndi ya uri, tshiphiri tsha vhukuma tsha dakalo ḽa muṱa tshi wanala kha yeneyo bugu.

¹⁷ Yeneyo bugu ndi Bivhili. U ya nga vhuṱanzi hoṱhe, yo hevhedzwa nga Mudzimu nga dzawe. Bivhilini ri wana mafhungo a tevhelaho: “Maṅwalo oṱhe, ma-hevhedzwa-nga-Mudzimu, na hone a a lamulela, kha u funza na kha thovhedzo na kha u vhuyedzedza nḓilani na kha u laya kulugele.” (2 Timotheo 3:16) Kha heyi khandiso ri ḓo ni ṱuṱuwedzela u ṱhogomela nḓila ine Bivhili ya nga ni thusa ngayo u “vhuyedzedza nḓilani” musi ni tshi dzudzanya mitsiko na vhuleme ho sedzanaho na miṱa ṋamusi.

18. Ndi ngani zwi tshi pfala u ṱanganedza Bivhili sa makone kha u eletshedza mbinganoni?

¹⁸ Arali no sendamela kha u hanedza uri zwi nga konadzea uri Bivhili i ite uri miṱa i takadze, ṱhogomelani hezwi: We a hevhedza Bivhili ndi ene Muthomi wa ndugiselelo ya mbingano. (Genesi 2:18-25) Bivhili i amba uri dzina ḽawe ndi Yehova. (Psalme ya 83:18) Ndi ene Musiki na “Khotsi, we a thoma miṱa yoṱhe.” (Vha-Efesa 3:14, 15, NW) Yehova o ṱhogomela vhutshilo ha muṱa u bva mathomoni a vhathu. U a ḓivha vhuleme vhune ha nga vha hone nahone o ṋea nyeletshedzo ya u vhu piringulula. Kha ḓivhazwakale  yoṱhe, vhoṱhe vhe vha shumisa maitele a Bivhili miṱani yavho vho wana dakalo ḽihulwanesa.

19-21. Ndi tshenzhelo dzifhio dza musalauno dzine dza sumbedza maanḓa a Bivhili a u piringulula vhuleme ha mbingano?

¹⁹ Sa tsumbo, muṅwe mufaramuṱa kha ḽa Indonesia o vha e mugembuli muhulwane. Miṅwahani minzhi o vha a sa londi vhana vhawe vhararu nahone misi yoṱhe a tshi semana na munna wawe. Zwenezwo a thoma u guda Bivhili. Nga zwiṱuku nga zwiṱuku onoyo musadzi a thoma u tenda zwe Bivhili ya zwi amba. Musi a tshi shumisa nyeletshedzo yayo, o vha musadzi wa khwine. Vhuḓidini hawe, ho thewaho kha maitele a Bivhili, ho ita uri muṱa wawe woṱhe u takale.

²⁰ Muṅwe mufaramuṱa kha ḽa Spain u ri: “Ro vha ri na ṅwaha fhedzi ro vhingana musi ri tshi thoma u vha na vhuleme vhuhulwane.” Ene na munna wawe vho vha vha sa anḓani, nahone vho vha vha sa ambesi nga nnḓa ha musi vha tshi khou pikisana. Hu sa londwi uri vho vha vhe na ṅwananyana muṱuku, vha phetha uri vha fhandekane nga lwa mulayo. Naho zwo ralo, musi zwenezwo zwi sa athu itea, vha ṱuṱuwedzelwa u vhala Bivhili. Vho guda nyeletshedzo yayo kha vhanna na vhasadzi vho vhinganaho nahone vha thoma u i shumisa. Hu si kale, vho vha vha tshi vho kona u davhidzana nga mulalo, nahone muṱa wavho muṱuku wa vha na vhuthihi vhu takadzaho.

²¹ Bivhili i a thusa na vhathu vhahulwane. Sa tsumbo, ṱhogomelani tshenzhelo ya vhaṅwe vhavhingani vha Vhadzhapani. Munna o vha e na mbilwana nahone nga zwiṅwe zwifhinga a tshi halifha. Tsha u thoma, vhananyana vha vhenevho vhavhingani vha thoma u guda Bivhili, hu sa londwi u pikisa ha vhabebi vhavho. Nga murahu, wa munna a ṱanganela na vhananyana vhawe, fhedzi musadzi a ḓi bvela phanḓa u hanedza. Naho zwo ralo, nga miṅwaha minzhi, a ṱhogomela mvelelo dzavhuḓi dza maitele a Bivhili muṱani wawe. Vhananyana vhawe vho vha vha tshi mu ṱhogomela zwavhuḓi, nahone munna wawe a vha na vhulenda nga maanḓa. Dzenedzo tshanduko dzo sudzulusela onoyo mufumakadzi uri a vhale  Bivhili ene muṋe, nahone ya vha na mvelelo dzi fanaho dzavhuḓi khae. Onoyu mukegulu o amba lunzhi-lunzhi uri: “Ro vha vhavhingani vha vhukuma.”

22, 23. Bivhili i thusa hani vhathu vha vhubvo ha tshaka dzoṱhe u wana dakalo kha vhutshilo havho ha muṱa?

²² Vhenevha vhathu vha vhukati ha vhathu vhanzhi-vhanzhi vhe vha guda tshiphiri tsha dakalo ḽa muṱa. Vho ṱanganedza nyeletshedzo ya Bivhili nahone vha i shumisa. I ngoho, vha tshila shangoni ḽeneḽi ḽi re na vhuvemu, u ḓifara huvhi, na ḽo tsikeledzeaho nga lwa ekonomi u fana na muṅwe na muṅwe. Zwiṅwe hafhu, a vho ngo fhelela, fhedzi vha wana dakalo nga u lingedza u ita zwi funwaho nga Muthomi wa ndugiselelo ya muṱa. Samusi Bivhili i tshi amba, Yehova Mudzimu ndi ene ‘ane a u funza zwi farisaho; ene ane a u tshimbidza kha yau nḓila, ine wa pfi u fare yone.’—Yesaya 48:17.

²³ Naho Bivhili yo ṅwaliwa miṅwahani ya zwigidi zwivhili yo fhiraho, nyeletshedzo yayo i kha ḓi shuma zwa vhukuma. Hafhu, yo ṅwalelwa vhathu vhoṱhe. Bivhili a si bugu ya Amerika kana ya Vhukovhela. Yehova “ndi ene o itaho uri kha muthu muthihi hu bve tshakha dzoṱhe,” nahone U a ḓivha mavhumbelwe a vhathu huṅwe na huṅwe. (Mishumo 17:26) Maitele a Bivhili a shuma kha muṅwe na muṅwe. Arali na a shumisa, na inwi ni ḓo ḓivha tshiphiri tsha dakalo ḽa muṱa.