MAI mua malie faeloa o toe foki atu a Iesu ki te lagi, ne fakatonu atu a ia ki ana soko ke molimau atu e uiga ki a ia i “Ielusalema, i Iuta kātoa mo Samalia, ke oko eiloa ki toe koga ‵mao i te lalolagi.” (Galuega 1:8) Ne fai eiloa ne soko te galuega tenei i te loto finafinau mo te loto malosi. Kae ne iku atu te lotou galuega i Ielusalema ki ‵tekemaiga ‵lasi, telā ne iku atu ki te tamate o Setefano e pelā me se matulo. Ne faka‵lafi atu a soko e tokouke o Iesu ki Anitioka, i Sulia, se fakai lasi e tasi mai lalo i te Emupaea o Loma, kāti i se 350 maila (550 km) i te feitu ki mātū o Ielusalema.—Galuega 11:19.

Ne tumau eiloa a soko i te folafola atu o “te tala ‵lei” e uiga ki a Iesu i Anitioka, kae ne fai a tino e tokouke kolā e se ne tino Iutaia mo fai ne tino tali‵tonu. (Galuega 11:20, 21) E tiga eiloa ne fai a te ‵gana Eleni mo fai te ‵gana masani i loto i Anitioka, ne fai te ‵gana Sulia mo fai te ‵gana a tino mai tua o te fakai.

I taimi ne fanaka ei te aofaki o Kelisiano e fai‵pati i te ‵gana Sulia i te lua o senitenali, ne momea aka foki te manakoga ke ‵fuli te tala ‵lei ki te olotou ‵gana. Tela la, ne fai a te ‵gana Sulia  kae e se ko te ‵gana Latina mo fai te ‵gana muamua ke ‵fuli ki ei a nāi vaega o te Tusi Tapu faka-Eleni.

Kāti ko te 170 T.A., ne tuku fakatasi ei ne te tino tusitala mai Sulia ko Tatian (k. 120-173 T.A.) a tusi Evagelia e fa kae ‵fuli ki te ‵gana Eleni io me ko te ‵gana Sulia, kae ne lauiloa e pelā me ko te Diatessaron, se pati Eleni telā e fakauiga ki te “e auala i [te] tokofa [tusi Evagelia].” Fakamuli ifo, ne isi se fakamatalaga ne fai (k. 310- 373 T.A.) ne se tino Sulia ko Ephraem e uiga ki te Diatessaron, telā ne fakamaoni mai i ei me ne masani o fakaaoga ne Kelisiano i Sulia.

I aso nei e tāua foki ke iloa ‵lei ne tatou a fakamatalaga e uiga ki te Diatessaron. Kaia? I te 19 senitenali, e isi ne nisi tino suke‵suke ki te Tusi Tapu, ne kinau mai me ne tusi a tusi Evagelia konei i te lua senitenali, i te va o te 130 T.A. mo te 170 T.A., kae e se mafai o fai pelā me e ‵tonu a tala i ei e uiga ki te olaga o Iesu. Kae e tiga eiloa te feitu tenā, a pelugā tusi o te Diatessaron kolā ne maua aka, ne fakamaoni mai i ei me i tusi Evagelia o Mataio, Maleko, Luka mo Ioane ko leva ne fakaaoga i te kogaloto o te lua senitenali. Tela la, e foliga mai me ne tusi i se taimi mai mua atu i ei. E se gata i ei, ne seki fakaaoga ne Tatian a te apokalifa evagelia i te taimi ne fakatoka ei ne ia a te Diatessaron, e fakamaoni mai ei me e se tonu a te apokalifa evagelia.

I te kamataga o te lima senitenali, ne lasi eiloa te fakaaogaga o te ‵fuliga o te Tusi Tapu ki te ‵gana Sulia i te feitu ki mātū o Mesopotamia. Kāti ne faite eiloa i te lua io me ko te tolu o senitenali T.A., kae ne aofia i ei a tusi katoa o te Tusi Tapu kae se aofia i ei a te 2 Petelu, 2 mo te 3 Ioane, Iuta, mo te Fakaasiga. Ne lauiloa te ‵fuliga tenei e pelā me ko te Peshitta, tena uiga ko te “Faigofie” io me ko te “Manino.” Ne fai a te Peshitta mo fai se lomiga mua o te Tusi Tapu mo te ‵toe molimau tāua ki ‵fuliga mua o te Tusi Tapu.

Se mea fakafiafia, me i luga i se pelugā tusi e tasi o te Peshitta e maua atu i ei a te tausaga ko te 459/460 T.A., telā ne fai ei mo fai te ‵toe pelugā tusi leva loa o te Tusi Tapu mo te tausaga mautinoa i ei. Kāti e nofo ki se 508 T.A., ne toe fakafou a te Peshitta kae ko aofia i ei a tusi e lima kolā ne seki maua i te lōmiga mua. Kae ne fakaigoa ki te Philoxenian Version.

Ke oko eiloa ki te 19 senitenali, toeitiiti ko ‵kopi katoa o te Tusi Tapu faka-Eleni ne ‵kopi mai i te lima senitenali io mai tua ifo eiloa. Ona ko te pogai tenei, ne ma‵nako ei a tino suke‵suke ki te Tusi tapu o fakaaoga a tusitusiga mua e pelā mo te Vulgate i te ‵gana Latina mo te Peshitta i te ‵gana Sulia. I te taimi tenā, ne tali‵tonu a nisi tino me i te Peshitta se fakafouga fua o se ‵kopi mua i te ‵gana Sulia. Kae e seki iloa atu eiloa a vaegā tusitusiga mua penā. Tela la, ona ko te Tusi Tapu i te ‵gana Sulia ne maua aka i te lua senitenali, e tuku mai ei ne te lōmiga tenei se auala ke iloa atu a ‵fuliga o lōmiga mua o te Tusi Tapu, kae ne fakatāua malosi eiloa a te mea tenei, ne tino suke‵suke ki te Tusi Tapu! E mata, e isi loa se lōmiga mua i te ‵gana Sulia? E mata, e mafai o maua?

Ao e mafai! A te ‵tonuga loa, e lua a peluga tusi i te ‵gana Sulia ne maua aka. A te pelugā tusi muamua ne tusi i te lima senitenali. Ne aofia i te fia o pelugā tusi kolā ne puke mai ne te British Museum i te 1842 mai i se fale lasi i te Koga Lavaki ko te Nitrian i Aikupito. Ona me ne maua kae ‵lomi ne William Cureton, se tino tausi pelugā tusi i te fale tausi mea mua, ne fakaigoa ei ki te Curetonian Syriac. I te pelugā tusi tenā, e maua ei a tusi Evagelia e fa kae e fakasolo ‵tonu mai eiloa i a Mataio, Maleko, Ioane mo Luka.

A ko te lua o pelugā tusi telā ne mafai o maua atu i ‵tou aso nei ko te Sinaitic Syriac. E isi eiloa se sokoga o te auala ne maua ei mo te masaga fā‵fine telā ne taku atu i te kamataga o te mataupu tenei. Faitalia me ne seki ai se pepa maluga o Agnes ne mafai eiloa o tauloto ne ia a ‵gana fakaatea e valu kae tasi mai ei ko te ‵gana Sulia. I te 1892, ne maua ne Agnes se  mea fakaofoofogia kae gali i loto i te fale lasi ko te St. Catherine i Aikupito.

I se potu pouli, ne maua aka ei ne tou fafine se pelugā tusi i te ‵gana Sulia. E ‵tusa mo ana pati, a te pelugā tusi tena ko “se gali ma kilo atu ki ei ona ko te lailai kae ko ana laupepa ko ‵piki ki loto ona ko te leva ne seki fakaoga” mō se fia senitenali. Ne tusitusiga muamua kolā ko oti ne ‵solo kae ne toe tusi aka i te ‵gana Sulia e uiga ki fāfine tapu. Kae ne maua foki ne Agnes a nisi pati a “Mataio,” “Maleko,” io me ko “Luka” i te koga tafa ki luga mo tusiga a latou ki te feitu ki lalo. Toeitiiti kae kātoa a tusitusiga e fa o Evagelia i te ‵gana Sulia i mea kolā ne maua ne tou fafine! Nei la, ko tali‵tonu a tino suke‵suke ki te Tusi Tapu me i te pelugā tusi tenei ne tusi i te fakaotiotiga o te fa senitenali.

A te Sinaitic Syriac, ne fai mo fai te ‵toe pelugā tusi tāua fakatasi mo nisi pelugā tusi Eleni e pelā mo te Codex Sinaiticus mo te Codex Vaticanus. Nei la ko fai a te Curetonian mo te Sinaitic mō pelugā tusi mua o te Evagelia i te ‵gana Sulia kolā koi maua atu i aso nei talu mai i te lua o senitenali io me ko te kamatamataga o te tolu senitenali.

E mata, e aoga a pelugā tusi mua konei ki tino a‵koga i te Tusi Tapu i aso nei? E mautinoa eiloa te lotou aoga! Ke fai se fakaakoakoga, e pelā mo te fakaotiga loa o te Evagelia a Maleko, ne faka‵soko ne nisi Tusi Tapu a te Maleko 16:8. E sae mai foki i te Tusi Eleni ko te Alexandrinus mai te lima senitenali, te Vulgate i te ‵gana Latina, mo nisi tusi aka foki. Kae ko pelugā tusi Eleni e lua mai te fa o senitenali, ko te—Sinaiticus mo te Codex Vaticanus—ne gata atu katoa i te Maleko 16:8. E se aofia foki te fakaotiga loa tenei i te Sinaitic i te ‵gana Sulia, telā e fakamaoni mai i ei me i te fakaotiga loa tenei se mea fua ne fakaopoopo fakamuli ki ei kae e sē se vaega muamua o te Evagelia a Maleko.

Mafaufau ki te suā fakaakoakoga. I te 19 senitenali, toeitiiti ko ‵fuliga katoa o te Tusi Tapu e isi se fakamatalaga fakaopoopo kae ‵se e uiga ki te Tolutasi i te 1 Ioane 5:7. Kae e se ‵sae mai a mea konei ne fakaopoopo i toe pelugā tusi leva faka-Eleni. E se sae mai foki i te Peshitta, tela la, e fakamaoni mai i ei me i mea kolā ne fakaopoopo i te 1 Ioane 5:7 ne fakamasei atu fua ki tusitusiga o te Tusi Tapu.

E manino ‵lei, me tenā eiloa te mea ne folafola mai ne Ieova te Atua me ka tausi faka‵lei ne Ia tena Muna Tapu. E fakamaoni mai ei penei: “A mouku e magemage, penā foki a pulalakau, kae ko te muna a te Atua e tumau ki te se gata mai.” (Isaia 40:8; 1 Petelu 1:25) A te lōmiga telā ne lauiloa e pelā me ko te Peshitta ne fai ne ia se tusaga tāua ‵ki i te fakaokoatuga o te fekau tonu i te Tusi Tapu ki tino katoa.