AU NE fanau i te 1927 i te fa‵kai foliki o Wakaw, Saskatchewan i Canada. E tokofitu a tamaliki a oku mātua, e tokofa tamaliki tagata kae tokolu fafine, tela la, talu mai taku folikiga, ne masani au o ‵nofo fakatasi mo tino.

Ne pokotia masei eiloa te motou kāiga i mea tau tupe i te tausaga 1930 tupu telā ne lauiloa pelā me ko te Vaitaimi o te Fanoanoa Lasi. A matou e se mau‵mea, kae ne seki oge mea‵kai eiloa matou. E isi ne motou moa fafine mo se pulumakau, tela la ne seki mafai eiloa o oge matou i fuamoa, susu, cream, cheese, mo pata. Tela la, ne fakatau fesoasoani a tino katoa i toku kāiga ki te tausiga o manu penā foki mo nisi galuega i te fale.

Koi masaua eiloa ne au a taimi ‵gali e uke i te vaitaimi tenā, e pelā loa mo te pusaki mai o manogi gali o apolo ki loto i te potu. Kafai e fanatu toku tamana ki te fa‵kai i taimi o te tau e ‵to ei a lau o lakau ke fakatau atu ana mea, e foki mai faeloa a ia mo se pokisi e ‵fonu i apolo ‵fou fatoa oti ne tau. Mafaga o mea fakafiafia ke mafai ne matou o ‵kai ki apolo suama‵lie i aso takitasi!

Koi ono fua oku tausaga i te taimi ne iloa i ei ne oku mātua a te munatonu. Ne mate atu te lā tamaliki tagata matua ko Johnny, mai tua malie fua o te taimi ne fanau ei a ia. Ne fesili atu a oku mātua fanoa‵noa ki se faifeau tokotasi, “Tefea nei a Johnny?” Ne fai atu te faifeau me i te pepe seki papatiso, tela la e se nofo atu a ia i te lagi, kae e nofo i te koga telā e olo katoa ki ei a tino ‵lei mo pepe māfai ko ‵mate kae seki papatiso (Limbo). Ne fai atu foki te faifeau ki oku mātua me e mafai o ‵talo atu a ia mō Johnny ke vau keatea mai Limbo kae fanatu ki te lagi māfai e ‵togi ne lāua a ia. E pefea ou lagonaga e uiga ki te mea tenā? Ne kaitaua ‵ki eiloa a oku mātua telā ne seki ma‵nako lāua o fai‵pati atu ki te faifeau. Kae ne mafau‵fau faeloa lāua ki te mea ko tupu ki a Johnny.

I se aso e tasi, ne maua ne toku mātua se tamā tusi e fakaulutala penei, Where are the Dead? telā ne ‵lomi ne Molimau a Ieova. Ne faitau eiloa ne ia mo te loto naunau. I te taimi ne foki mai ei toku tamana ki te fale, ne fai atu a tou fafine mo te fiafia penei: “Ko iloa ne au te koga e nofo i ei a Johnny! A ianei e moe, kae e isi se aso ka toe ‵pula mai ana mata.” I te afiafi eiloa tenā, ne faitau ne toku tamana a te tamā tusi kātoa tenā. Ne fakamafanafana atu eiloa ki oku mātua ke iloa ne lāua me e fai mai te Tusi Tapu me i tino ‵mate e ‵moe fua kae ka isi se toe‵tuga i aso mai mua.—Fai. 9:5, 10; Galu. 24:15.

A mea kolā ne maua ne lāua ne fai ei ke ‵fuli omotou olaga ki se tulaga tai ‵lei atu, ko maua ne matou a fakamafanafanaga mo te fiafia. Ne kamata o suke‵suke lāua ki te Tusi Tapu mo Molimau kae ‵kau atu ki fakatasiga i fakapotopotoga foliki e tasi i Wakaw, telā te ukega o kāiga i ei ne tino Ukraine. E se leva, kae ‵kau atu oku mātua ki te galuega talai.

Mai tua malie ifo, ne olo atu matou ki British  Columbia kae ne talimālō faka‵lei matou ne se fakapotopotoga e tasi i konā. Ne mafaufau faeloa au ki fakatokaga kolā ne fai ne te motou kāiga ki Te Faleleoleo Maluga mō te fakatasiga i Aso Sa. Ne kamata o a‵lofa malosi matou ki a Ieova pelā foki mo te munatonu mai te Tusi Tapu. Ne lavea ne au te auala ne aoga ei omotou olaga pelā foki mo fakamanuiaga ne maua ne matou mai i a Ieova.

E tonu, e se faigofie mō matou tamaliki ke fai‵pati atu ki tino e uiga ki omotou talitonuga. E ui ei, e tasi o mea ne fesoasoani mai ki a au, ko te faiga ne au mo toku taina foliki ko Eva se fakatokaga o pati fakatomua mō te galuega talai i masina katoa kae fakaasi atu i te Fakatasiga mō te Galuega Talai. A te mea tenā se auala gali ‵ki loa ke apo i te faipati atu ki tino e uiga ki te Tusi Tapu, faitalia te mā. Ne fiafia ‵ki eiloa au ki te auala ne akoako matou ke apo i te talai atu!

A te mea telā e se mafai o puli i au talu mai taku folikiga, ko taimi kolā e ‵nofo tasi sale ei matou mo tino ga‵lue i te taviniga tumau. E pelā me se fakaakoakoga, ne fia‵fia eiloa matou i te taimi ne āsi mai ei se ovasia o te fenua ko Jack Nathan, ki te motou fakapotopotoga kae ‵nofo tasi mo matou. * Ne fai ne ana tala e uke ke fia‵fia matou, kae ko ana pati fakamālō ne fai i ei ke ma‵nako matou o tavini atu ki a Ieova mo te fakamaoni.

Ne mafaufau faeloa au penei, “Kafai au ko matua, e manako eiloa au ke fai pelā mo te taina ko Nathan.” Kae ne fatoa iloa aka ne au fakamuli, me ne fesoasoani mai eiloa tena fakaakoakoga ke fakatoka au mō se galuega i te taviniga tumau. I te taimi ko 15 ei oku tausaga, ne fakaiku aka ei ne au ke tavini atu au ki a Ieova. I te 1942, ne papatiso ei au fakatasi mo toku taina ko Eva.

Talu mai te Taua i te Lua a te Lalolagi i te taimi telā ko lasi ‵ki ei te loto fenua, ne fakatea loa ne te faiakoga uiga fapito ko Miss Scott a oku taina e tokolua mo toku tuagane e tokotasi mai te akoga. Kaia la? Me ne seki talia ke saluti latou ki te fuka. Kae oti aka, fesokotaki atu ei tou fafine ki toku faiakoga kae fakamalosi ke fakatea au. Kae ne fai atu toku faiakoga, “E ‵nofo atu eiloa tatou i se fenua saoloto, kae e isi se aiā o tatou ke sē ‵kau atu ki fakamanatuga kolā e fakaasi atu ei te loto fenua.” E tiga eiloa a fakamalosiga a Miss Scott, ne fai atu loa toku faiakoga mo te mautinoa ki tou fafine, penei, “Tenei eiloa taku fakaikuga.”

Ne tali mai a Miss Scott: “Ikai, e se i a koe te fakaikuga e fai. Ka lipoti ne au koe māfai e se fakatea ne koe a Melita.” Ne fakamatala atu ne toku faiakoga ki oku mātua me kafai a ia koi manako ki tena galuega, e seai aka loa sena filifiliga koi mafai o fai, kae na ko te fakatea fua o oku, faitalia me ne talitonu a ia me se mea ‵se ke fai penā. E ui i ei, ne maua eiloa ne matou a mea a‵koga kolā ne mafai o a‵koga matou ki ei i te fale. Kae fakamuli ifo, ne olo atu matou ki se koga telā e nofo ki se 20 maila (32 km) te ‵mao, telā ne mafai ei o a‵koga matou i te suā akoga.

I taimi o te taua, ne fakataputapu ei a ‵tou tusi, kae ne fakaaoga fua ne matou te Tusi Tapu i te galuega talai mai fale ki fale. Tela la, ne apo malosi matou i te fakaaogaga o te Tusi Tapu ke fakasalalau atu te tala ‵lei o te Malo. Kae ne fesoasoani mai te mea tenā ke ga‵solo aka matou ki mua i te feitu faka-te-agaga kae ke lavea atu foki te fesoasoani o Ieova.

I te taimi ko pilipili ei o oti mai māua mo Eva mai te akoga, ne aofia eiloa maua i te galuega fakapaenia. Ne salasala ne au se galuega ‵togi, kae ne galue muamua au i se sitoa ‵togi mea‵kai. Fakamuli ifo, ne akoga au mō se ono masina i te faiga o ulu, se mea telā ne fiafia sale au o fai i te fale. Ne maua ne au se avanoaga  ke galue i aso e lua o te vaiaso i se sitoa fai ulu, kae ne akoako foki ne au a tino fai ulu fakalua i te masina. Tela la, ne mafai eiloa o ‵lago atu au ki taku galuega fakapaenia.

I te 1955, ne manako au o kau atu ki fono o te fenua kolā ne fai i New York i Amelika, mo Nuremberg, i Siamani. A koi tuai o fanatu au ki New York, ne fetaui eiloa māua mo te taina ko Nathan Knorr mai te ‵tou laumua. Ne ‵kau fakatasi atu a ia mo tena avaga ki se fono o te atufenua i Vancouver, Canada. I te taimi o te la asiga, ne fakamolemole mai ke fai ne au te ulu o te tuagane ko Knorr. Ne fiafia ‵ki eiloa te taina ko Nathan ki ei kae ne manako ke fetaui māua. I te taimi ne sau‵tala ei matou, ne fai atu au ki ei me i au e mafaufau ke fanatu muamua ki New York a koi tuai o au o fano ki Siamani. Ne ‵kami ne ia au ke galue i te Peteli i Brooklyn mō se iva o aso.

Ne ‵fuli ne te malaga tenā a toku olaga. I New York, ne fetaui māua mo se taina talavou telā e igoa ki a Theodore (Ted) Jaracz. Mai tua malie o te taimi ne fetaui ei māua, ne poi au me ne fesili mai a ia, penei, “A koe se paenia?” Ne tali atu au, “Ikai.” Ne lagona ne toku taugasoa ko LaVonne a te mea tenei kae toe oso mai, “Ao, a ia se paenia.” Ne tai ‵numi malie a Ted, telā ne fesili atu ei tou tagata ki a LaVonne, “Ko oi e tonu, ko koe io me ko ia?” Ne fakamatala atu ei ne au me i a au ne paenia muamua kae nei ko toe manako foki au o paenia māfai ko foki mai au i fono o atufenua.

A Ted, telā ne fanau i te 1925 i Kentucky i Amelika, ne tuku atu ki a Ieova a ko 15 ana tausaga. E tiga eiloa e seai se tino o tena kāiga i te munatonu, ne fai a ia pelā me se paenia tumau i se lua tausaga mai tua ifo. Ne kamata ei mai konā tena galuega i te taviniga tumau mō tausaga toeitiiti ko kātoa te 67.

I a Iulai i te 1946, i te taimi ko 20 ei ana tausaga, ne oti mai a Ted mai te fitu o vasega i Te Akoga i Kiliata. Mai konā, ne tavini atu a ia pelā me se ovasia faimalaga i Cleveland, Ohio. I se fa tausaga mai tua ifo, ne ‵tofi aka a tou tagata ke tavini atu pelā me se ovasia o te ofisa lagolago i Ausetalia.

Ne nofo atu a Ted i te fono o te atufenua i Nuremberg, i Siamani, kae ne isi ne taimi ne fetaui ei māua i te fono. Ne kamata ei o ati aka ne māua se fesokotakiga fakafamau. Ne fiafia eiloa au me ne fakamuamua ne ia te taviniga ki a Ieova mo te loto kātoa. A ia se tagata loto finafinau, e saga tonu ki tena tapuakiga kae e uiga atafai kae fai taugasoa. Ne iloa ne au me e fakamuamua faeloa ne ia a manakoga o nisi tino i lō a ia. Mai tua o te fono o te atufenua tenā, ne foki atu a Ted ki Ausetalia kae foki atu au ki Vancouver. Kae ne tumau eiloa māua i te fesokotaki e auala i tusi.

Mai tua o se lima tausaga i Ausetalia, ne toe foki atu a Ted ki Amelika kae oti aka mea loa ko vau o paenia i Vancouver. Ne fiafia eiloa au ke lavea atu oku kāiga e gali ki a latou a ia. A toku tuagane ko Michael, ko ia loa ko manako o puipui au, kae ne manavase faeloa a ia māfai ko isi se taina talavou e fiafai mai ki a au. E ui i ei, ne fiafia eiloa a Michael ki a Ted. Ne fai mai a ia, “Melita, ko maua ne koe se tagata ‵lei. Ke fai faka‵lei ne koe a ia kae kae ke mo a ma tiakina ne koe a tou tagata.”

Ne kamata foki o alofa malosi au ki a Ted. Ne avaga māua i a Tesema po 10 i te 1956. Ne paenia fakatasi māua i Vancouver, oti olo atu ki California, kae ne toe avatu māua ke ga‵lue i Missouri mo Arkansas. Mō se 18 tausaga, ne ‵nofo eiloa māua i fale kese‵kese i vaiaso takitasi ona ko te mea e aofia māua i te galuega telā e fai ne ovasia faima‵laga i fa‵kai lasi o Amelika. E uke ‵ki a tala ‵gali o te mā galuega, kae fia‵fia foki māua ki te ‵kau fakatasi mo taina mo tuagane. E tiga eiloa ne seki faigofie a te ga‵sue mai te suā koga ki te suā koga i vaiaso katoa, ne fia‵fia eiloa māua ki te mā galuega e pelā me ne ovasia faima‵laga.

A te mea e tasi telā ne āva malosi ei au ki a Ted, ko te fakatāua ne ia tena fesokotakiga mo Ieova. Ne fiafia ‵ki a ia ki tena taviniga tapu telā e fai ne ia ki te ‵toe Tino Tafasili i te Maluga i te lagi mo te lalolagi. I po  katoa a koi tuai o ‵moe māua, e to‵tuli fakatasi māua ki te moega, kae fai ne tou tagata a te ‵talo. Ka oti ko fai eiloa te tino i tena ‵talo. E iloa faeloa ne au me kafai e isi se mea e ‵mafa i te mafaufau o Ted. Ne tu aka a ia ki luga mai te moega, toe totuli ifo, kae fai lemū tena ‵talo. Ne loto fakafetai eiloa au me ne manako a ia o ‵talo atu ki a Ieova e uiga ki so se mea faitalia te lasi io me ko te foliki.

I nāi tausaga mai tua ifo o te mā avaga, ne fakamatala mai ne Ted ki a au me ka kamata o fakaaoga ne ia a mea fakatusa i te Fakamanatuga. “Ne ‵talo faeloa au e uiga ki te mea tenei ko te mea ke tonu me e fai eiloa ne au te mea e manako ki ei a Ieova,” ko muna a tou tagata. Ne seki poi malosi au me ko oti ne fakaeke a ia ki te agaga o te Atua ke tavini atu i te lagi i se taimi fakamuli. Ne kilo atu au ki ei pelā me se tauliaga ke ‵lago atu ki se tokotasi o taina o Keliso.—Mata. 25:35-40.

I te 1974, ne ‵poi eiloa māua me ne ‵kami a Ted ke fai pelā me se sui o te Potukau Pule o Molimau a Ieova. Fakamuli ifo, ne fakailoa mai ke olo atu māua o ga‵lue i te Peteli i Brooklyn. I te taimi e fakalavelave ei a Ted i ana tiute fai i te Potukau Pule, kae ne galue eiloa au pelā me se tino ‵teu fale io me i loto i te koga fai ulu.

I tafa o nisi galuega a Ted, ne ‵tofi aka a ia ke asi atu ki ofisa lagolago kese‵kese. Ne fiafia malosi eiloa a ia ki te galuega talai i te tuakoi telā e ‵vae ei a fenua komisini mo fenua sē kominisi (Iron Curtain). A koi ‵nofo atu māua i se malōlōga e tasi i Sweden, kae ne fai mai a Ted ki a au: “Melita, a te galuega talai i Polani ko fakatapu, kae e manako eiloa au o fesoasoani atu ki taina i konā.” Tela la, ne maua mā visa kae olo atu ki Polani. Ne fetaui a Ted mo nisi taina kolā ne tausi ne latou te galuega, kae ne olo atu latou o sa‵sale tai ‵mao ke se mafai o lagona atu olotou pati e fai. E fa a aso ne fai ei ne taina konā a olotou fono, kae ne fiafia eiloa au ki te auala ne lotomalie ei a Ted ke fesoasoani atu ki tena kāiga faka-te-agaga.

Ne asi atu māuai te suā taimi ki Polani i a Novema i te 1977. Ne fai ne F. W.  Franz, Daniel Sydlik, mo Ted a te asiga muamua a te Potukau Pule. Koi fakatapu eiloa ‵tou galuega, kae ne mafai eiloa o fai‵pati atu a sui e tokotolu konei o te Potukau Pule ki ovasia, paenia, mo latou kolā ko leva i te munatonu i fa‵kai kese‵kese.

I te tausaga mai tua ne asi atu ei a Milton Henschel mo Ted ki Polani, ne fono latou mo tino pulepule kolā ne malamalama i ‵tou galuega kolā e fai. I te 1982, ne talia ne te malo o Polani ke fai ne ‵tou taina a te fono telā e tasi te aso. I te tausaga mai tua ifo, ne kamata o fai a fono o atufenua i fale ‵lasi kolā e ‵togi. E tiga eiloa koi fakataputapu te galuega i te 1985, ne talia eiloa ke fai a fono o atufenua e fa i malae tafao ‵lasi. E se gata i ei, i a Me 1989, a koi fai a fakatokaga mō fono ‵lasi, kae ne maua mai te taliaga mai te malo o Polani. E isi foki ne nisi mea kolā ne fai ei ke fiafia a Ted i lō fua te mea tenā.

I te 2007, ne olo atu māua o ‵kau ki te fakaulufalega o te ofisa lagolago i Afelika ki Saute. I Egelani, ne tupu se fakalavelave ki te toto maluga o Ted, kae ne fakailoa atu se tokita ki a ia ke fakatalave malie tena malaga. I te taimi ko ‵lei ei a Ted, ne toe ‵foki atu māua ki Amelika. Kae i nāi vaiaso fakamuli ifo, ne ‵mate te feitu fakaatamai o tena foitino.Ne fanofano malie loa o ‵lei a Ted, kae seki mafai eiloa o fanatu a ia ki te ofisa i te taimi muamua. Kae ne fia‵fia māua me ne ‵lei loa tena faipati. E tiga eiloa ko se uke ana mea e mafai o fai, ne taumafai eiloa a ia o ‵piki‵mau ki ana fakatokaga masani, kae kau atu foki ki fono a te Potukau Pule kolā e fai i vaiaso mai te fakaaogaga o te telefoni i te koga alaala o te ma potu.

Ne loto fakafetai eiloa a Ted ki togafiti fakatokita kolā ne maua ne ia mai te koga tausi tino ma‵saki o te Peteli. Ne tai mafai eiloa ne ia o gasuesue malielie. Ne mafai o fai ne ia ana nisi tofiga, kae ne taumafai faeloaa ia ke fiafia.

I tausaga e tolu fakamuli, ne toe ‵mate tena foitino fakalua taimi kae ne moe atu ei a ia mo te filemu i te Aso Tolu, i a Iuni po 9, 2010. E tiga ne iloa faeloa ne au me ne ‵tau o fakaoti tena olaga i te lalolagi nei, e se mafai o fakamatala ne au a te logo‵mae mo toku se sologa i te galo atu o ia. Kae e fakafetai au ki a Ieova i aso katoa mō mea kolā ne mafai ne au o fai ke fesoasoani atu ei ki a Ted. Ne fia‵fia eiloa māua i te faiga o te mā taviniga mō tausaga e silia atu mo te 53. E fakafetai atu ki a Ieova mō te auala ne fesoasoani mai ei a Ted ke fakapilipili malosi atu au ki toku Tamana faka-te-lagi. Nei la, e seai soku fakalotolotolua me ko na sili atu tena fiafia mo tena lotomalie ki tena tofiga fou.

FAKAFESAGAI ATU KI SE MEA FAIGATA I TOKU OLAGA

Mai tua o se fia tausaga ne fakalave‵lave kae fia‵fia fakatasi māua mo taku avaga, a te fakafesagai atu ki nisi tulaga faiga‵ta ne seki faigofie ki a au. Ne fia‵fia eiloa māua mo Ted o fakafetaui mo tino kolā e āsi mai ki te Peteli pelā foki te motou Kingdom Hall. Ona la me ko galo atu nei taku pele ko Ted kae ko au ko se malosi e pelā mo taimi mua, ko se lasi foki a toku fakatasitasi mo tino. E ui i ei, koi fiafia eiloa au i te ‵kau fakatasi mo taina mo tuagane pele i te Peteli penā foki i te fakapotopotoga. E se faigofie ki a au a polokolame fai a te Peteli, kae se mea fakafiafia eiloa ke mafai o tavini atu koe ki te Atua i te auala tenei. Kae seki fanaifo loa toku fiafia i te faiga o te galuega talai. Faitalia loa toku fi‵ta kae se mafai foki o tu leva, e lotomalie eiloa au o talai atu i auala kae fai a a‵koga faka-te-Tusi Tapu.

Kafai e kilo au ki mea matagā kolā e ‵tupu i te lalolagi, ko oko eiloa i toku fiafia ke aofia au i te galuega a Ieova fakatasi mo se avaga gali! Ko te fakamanuiaga eiloa a Ieova ne fai ei au ke maumea kae manuia au i toku olaga.—Faata. 10:22.