USANGE mukufipa mtima chifukwa cha umo vinthu vili mu charu, manyani kuti ndimwe mwekha yayi. Mu 2014, Barack Obama uyo wakaŵa pulezidenti wa United States, wakati ivyo ŵanthu ŵakuwona mu m’ma TV na kuŵazga mu manyuzipepara, vyapangiska ŵanandi kuyowoya kuti “charu chili pafupi chomene kumara ndipo palije icho munthu wangachitapo.”

Wakati wayowoya mazgu agha, wakayowoyaso nthowa izo zingawovwira kumazga masuzgo pa charu. Iyo wakati maboma ghanyake ghangawovwira kuti vinthu vileke kufika paheni chomene, ndipo wakugomezga kuti vinthu viŵenge makora munthazi.

Ŵanandi ŵakukolerana na ivyo wakayowoya. Mwachiyelezgero, ŵanyake ŵakugomezga chomene ŵasayansi na ivyo ŵakupanga kuti vingawovwira kumazga masuzgo mu charu. Wasayansi munyake wakati wakugomezga kuti mu 2030, “tekinoloje yizamuŵa kuti yaluta panthazi chomene. Ndipo wakati mu 2045, tekinoloje yizamuŵa kuti yafikapo nkhanira. Iyo wakayowoyaso kuti pasono tikuchita makora chomene. Sono tikumazga suzgo mwaluŵiro chomene kuluska umo vikaŵira kumasinda.”

Kasi viheni mu charu vyafika mpha? Kasi charu chakhala pachoko waka kusangana na suzgo likuru? Nangauli ŵasayansi na ŵandyali ŵakuti vinthu viŵenge makora, kweni ŵanthu ŵanandi ŵakumanya makora yayi. Chifukwa wuli?

VILWERO VYANKHONDO VYAKOFYA. Nangauli wupu wa United Nations na mawupu ghanyake ghayezgayezga kuti ghalekeske vyaru kupanga vilwero vya nyukiliya, kweni ghatondeka. M’malo mwake, ŵalongozgi ŵakujitemwa ŵakukana kupulikira malango ghakukanizga kupanga vilwero vyakofya. Vyaru ivyo vikumanyikwa na kupanga vilwero vya nyukiliya, pasono ndipo vikupanga mabomba ghakofya chomene kuluska kale. Vyaru ivyo kale vikaŵavya vilwero vya nkhongono, mazuŵa ghano vili na vilwero vyakofya ivyo vingaphyera ŵanthu ŵanandi mu kanyengo kachoko waka.

Pakuti pasono vyaru ni vyakunozgeka kurwa nkhondo na vilwero vya nyukiliya, ichi chapangiska kuti charu chiŵe malo ghakofya kukhalamo nanga mpha nyengo ya mtende. Nyuzipepara yinyake yikati: “Mazuŵa ghano, ŵanthu ŵakufipa mtima chifukwa kuli vilwero vyakofya ivyo vikuŵavya munthu wakulongozga ndipo vingakoma ŵanthu ŵanandi mu kanyengo kachoko waka.”—Bulletin of the Atomic Scientists.

 UMOYO WITHU ULI PANGOZI. Sayansi yili na chigoti pa ivyo yingachita kuti taŵanthu tikhalenge na umoyo uwemi. Mazuŵa ghano, vinthu nga nkhunangika kwa mphepo, minkhwala yakuzweteska wongo, kututuŵa mwakujumphizga, BP, na nthenda zinyake vyazara chomene ndipo vikuŵika umoyo pangozi. Ŵanthu ŵanandi ŵakufwa na nthenda zambura kukonda munkhwala nga ni kansa, nthenda ya mtima na ya shuga. Ŵanyake ŵakupendera chifukwa cha matenda, ndipo ŵanji ŵakuzweta mutu. Sonosono apa ŵanthu ŵanandi chomene ŵafwa chifukwa cha muliri nga ni Ebola na Zika virus. Fundo yikuru njakuti pasono palije uyo wangamazga matenda.

ŴANTHU ŴAKUNANGA CHILENGIWA. Mafakitare ghakulutilira kunanga mphepo. Ŵanthu mamiliyoni ghanandi ŵakufwa chaka chilichose chifukwa cha kuthuta mphepo ziheni.

Ŵanthu na makampani ghanandi ŵakutaya vinthu viheni mu nyanja nga ni mapulasitiki, vyakuchimbuzi na vinyake. Buku linyake likuti: “Ivi vikunanga vyamoyo ivyo vikukhala mu maji kweniso ŵanthu awo ŵakurya vyamoyo ivi.”—Encyclopedia of Marine Science.

Kweniso maji ghawemi ghamba kuchepa pa charu chapasi. Wasayansi munyake wa ku Britain, Robin McKie wakati: “Maji ghamba kuchepa ndipo sonosono apa liŵenge suzgo la pa charu chose.” Ŵandyali ŵakuzomerezga kuti ŵanthu ndiwo ŵakwambiska suzgo ili ndipo kunthazi uku vifikenge paheni chomene.

ŴANANDI ŴAKUFWA NA MASOKA GHACHILENGIWA. Vinthu nga ni chimphepo chakofya chakuchemeka hurricane, tornado, typhoon, na vindindindi vikunanga chomene vinthu. Ŵanthu ŵanandi ŵakufwa na masoka agha, ndipo ŵanyake ŵanandi ŵakukhwaskika. Kafukufuku munyake wakulongora kuti kunthazi uku “kuchitikenge masoka ghanandi chifukwa cha vimphepo vyakofya, maji ghakututuka, njara na vinyake.” (U.S. National Aeronautics and Space Administration) Kasi masoka agha ghamalirengethu ŵanthu pa charu chapasi?

Panji namwe mukumanya vinthu vinyake ivyo vingaŵika umoyo pangozi. Ndipouli, kusanda ivi, kweniso ivyo ŵandyali na ŵasayansi ŵakuyowoya kungamovwirani yayi kumanya kuti vinthu viŵenge wuli munthazi. Nga umo tawonera mu nkhani iyo yajumpha, ŵanthu ŵanandi ŵali kusanga mazgoro ghakukhorweska pa ivyo vichitikenge munthazi. Kasi mazgoro agha ghakusangika nkhu?