Sono pakuti kuli mafoni, maintaneti (fesibuku panji twita), na nthowa zinyake, mungachezga na ŵanthu ŵanandi chomene nyengo yiliyose kwambura suzgo. Kweni ubwezi winu na ŵanthu aŵa ngwapachanyachanya waka. Munyamata munyake wakati: “Nkhuwona nga kuti ubwezi na ŵanyane awo nkhuchezga nawo ungamara nyengo yiliyose. Kweni adada ŵali na ŵabwezi awo ŵaŵa nawo vyaka vinandi!”

Chifukwa wuli maubwezi ghanandi mazuŵa ghano ghakukhora yayi?

Chinyake ntchifukwa cha tekinoloje. Sono ŵanthu ŵakutumirana mauthenga pa foni, pa Intaneti, na nthowa zinyake. Ntheura ŵanyake ŵakuwona nga kuti ŵangaŵa paubwezi wakukhora na munthu nanga ŵangaleka kuwonana maso na maso. M’malo mwa kudumbiskana pamlomo, lero ŵanthu ŵakutemwa kutumirana waka mauthenga pa foni kweniso Intaneti. Buku linyake likuti: ‘Lero ni viŵi yayi kuti ŵanthu ŵachezge maso na maso. Ŵana ŵa sukulu ŵakumalira nyengo yinandi pa Intaneti ndipo ŵakuŵavya nyengo yakuchezgera na ŵanyawo.’

Nyengo zinyake, chifukwa cha kuyowoyeskana waka pa mafoni na pa Intaneti vingawoneka nga ubwezi ukwenda makora chomene, apo ndimo viliri yayi. Brian, * wa vyaka 22 wakati: “Nkhabowozga kuti ndine pera nkhwamba kutumira ŵanyane mameseji kuti niŵatawuzge. Mbwenu nkhaleka, kuti niwone awo ŵambenge kunitumira mameseji. Nkhasanga kuti mbachoko chomene awo ŵakachita nthena. Ntheura nkhamanya kuti ŵanyake awo nkhatenge mbabwezi, ŵakaŵa ŵabwezi nadi yayi.”

Kweni asi para mukutumirana mameseji pa foni panji mukuchezga pa Intaneti ndikuti mukuŵa pafupi na ŵanyinu kweniso mukukhozga ubwezi winu? Enya vingachitika, kweni vikovwira chomene usange mukuchezga na ŵanyinu aŵa maso na maso. Intaneti yili nga ni buliji ilo likumupani mwaŵi wakuti mukumane na ŵanthu, kweni likumuguzirani pafupi na iwo yayi.

Manyani umo ubwezi wanadi ukuŵira. Baibolo likuti mubwezi ni uyo “wakudemelera kuluska mubali wako.” (Zintharika 18:24) Kasi mubwezi wanthena uyu ndiyo imwe mukukhumba? Kasi ndimo imwe muliri ku ŵanyinu? Kuti muzgore makora mafumbo agha, lembani vinthu vitatu ivyo mungatemwa kuwona mwa mubwezi winu. Lembaniso vinthu vitatu ivyo imwe muchitenge para mwasanga mubwezi. Jifumbani kuti: ‘Kasi pa ŵanyane awo nkhuchezga nawo pa Intaneti, ni nju uyo wakuyezgako ivyo nkhupenja mwa mubwezi wane? Kasi ni vinthu wuli ivyo ŵanyane aŵa ŵangatemwa mwa ine?’—Fundo ya mu Baibolo: Ŵafilipi 2:4.

Manyani ivyo ni vyakuzirwa chomene. Kanandi ŵanthu ŵakusanga ŵabwezi pa Intaneti chifukwa cha kutemwa vinthu vyakuyana. Kweni makhaliro ghawemi ngakuzirwa chomene kuluska ivi. Leanne wa vyaka 21 wakati: “Ine nilije ŵabwezi ŵanandi, kweni ŵachoko waka awo nili nawo ŵakunovwira kuti niŵe munthu muwemi.”—Fundo ya mu Baibolo: Zintharika 13:20.

Chezgani na ŵanthu maso na maso. Ntchakuzirwa chomene kuchezga na munthu maso na maso, chifukwa mungamanya makora umo wakuyowoyera, umo chisko chake chikuwonekera, na vinyake vinandi.—Fundo ya mu Baibolo: 1 Ŵatesalonika 2:17.

Lembani kalata. Kulemba kalata chingawoneka nga ntchakale. Kweni para munthu mwamulembera kalata wakuwona kuti mukumutemwa na kumughanaghanira chomene. Kweni lero ni viŵi yayi ŵanthu kulemberana makalata. Sherry Turkle, wali kulemba mu buku lake vya munyamata uyo wakayowoya kuti wandapokerepo kalata pa umoyo wake. Pakuyowoya za nyengo iyo ŵanthu ŵakalemberananga makalata, munyamata uyu wakati: “Nangauli nkhaŵako yayi, kweni nkhuwona kuti vikaŵa viwemi chomene.” Namwe yezgani kusanga ŵabwezi mu nthowa iyi.

Fundo yikuru: Ubwezi wanadi ukumalira waka pakutumirana mauthenga yayi. Chakukhumbikwa ntchakuti imwe na mubwezi winu mutemwanenge, muchitiranenge lusungu, kuzizipizgirana, na kugowokerana. Ivi ndivyo vikovwira ŵanthu kuŵa ŵabwezi ŵanadi. Kweni para mukuchezga waka pa foni panji pa Intaneti, ntchakusuzga kuti mumanye usange munthu uyo mukuchezga nayo ndimo waliri.