“Yenda Mukati mwa Caru”
“Yenda Mukati mwa Caru”
“Yenda mukati mwa caru mu utali wake na mu usani wake.”—GENESIS 13:17.
1. Kasi Ciuta wakamuphalira vici Abrahamu?
KASI mukutemwa kutembeya, panji kukwera galimoto na kuwona malo kuumaliro wa sabata? Ŵanyake ŵakutemwa kukwera njinga mwakuti ŵajinyolore, panji kuti ŵawone malo mwakufwasa. Kweni ŵanyake ŵakutemwa kwenda pasi mwakuti ŵamanye makora malo. Kanandi agha ghakuŵa maulendo ghafupi. Kweni ghanaghanani umo Abrahamu wakwenera kuti wakajipulikira apo Ciuta wakamuphalira kuti: ‘Wuka, yenda mukati mwa caru mu utali wake na mu usani wake, pakuti ndikupenge ceneici.’—Genesis 13:17.
2. Kasi Abrahamu wakaluta nkhuni wakati wafuma mu Eguputo?
2 Ghanaghanani waka umo vinthu vikaŵira apo mazgu agha ghakayowoyekanga. Abrahamu, muwoli wake na ŵanthu ŵanyake ŵakakhala mu Eguputo. Mu Genesis cipaturo 13, tikuphalirika kuti ŵakafuma mu Eguputo na kukhwema viŵeto vyawo kuluta “ku Negebu.” Kufuma apa, Abrahamu ‘wakalutilira ulendo wake kufuma ku Negebu kulazga ku Beteli.’ Apo ŵaliska ŵake na ŵaliska ŵa Loti mwana wa mukuru wake ŵakayambana, vikawoneka kuti waliyose wakenera kusanga malo ghanyake ghakuliskako viŵeto. Abrahamu wakamucitira lusungu Loti, wakamupa mwaŵi kuti wayambe kusankha. Loti wakasankha cigaŵa ca ‘Dambo la Yorodani,’ ico cikaŵa na maji ghanandi kosekose “nga ndi munda wa Yehova,” ndipo pamanyuma pake wakakhala mu Sodomu. Ciuta wakati kwa Abrahamu: “Inuska maso ghako, ulaŵiske kwamba penepapo uli, na kumpoto, na kumwera, na kuvuma na kuzambwe.” Abrahamu wakwenera kuti wakaviwonanga vigaŵa vinyake vya caru kufuma pa malo ghakukwera apo wakaŵa, pafupi na Beteli. Ndipouli, vikamalira papo yayi. Ciuta wakamupempha kuti ‘wende mukati mwa caru’ mwakuti wawone umo cikaŵira ndiposo vigaŵa vyake.
3. Cifukwa wuli cingaŵa cinonono kughanaghanira umo Abrahamu wakendera?
3 Tikumanya yayi umo Abrahamu wakendera pambere wandafike ku Hebroni, kweni iyo wakacimanya makora comene Caru ca Layizgano kuluska taŵanandi. Ghanaghanani za malo agho ghazunulika mu nkhani iyi, Negebu, Beteli, cigaŵa ca Dambo la Yorodani, Sodomu na Hebroni. Kasi mukusuzgika kughanaghanira uko malo agha ghakaŵa? Ŵanandi vikuŵasuzga, cifukwa mbacoko waka pakati pa ŵanthu ŵa Yehova awo ŵali kulutako ku vyaru ivyo ŵakuŵazga mu Baibolo, kwenda mu utali na mu usani wa caru. Ndipouli, pali cifukwa ico cikwenera kutikhuŵirizga kuti tighamanye makora malo agho ghakuzunulika mu Baibolo. Cifukwa wuli?
4, 5. (a) Pa Zintharika 18:15, kasi umanyi na mtima wa vinjeru vikukolerana wuli na kumanya malo ghakale? (b) Kasi lemba la Zefaniya cipaturo 2 likulongora ciyelezgero wuli?
4 Mazgu gha Ciuta ghakuti: “Mtima wa wavinjeru ukupokelera mahara, ndipo khutu la wamahara likupenja umanyi.” (Zintharika 18:15) Pali nkhani zinandi izo tingasangako umanyi, kweni umanyi wakukhwaskana na Yehova Ciuta na vyakucita vyake ndiwo ngwakuzirwa comene. Inya, ivyo tikuŵazga mu Baibolo ni vyakuzirwa comene kuti tisange umanyi uwu. (2 Timote 3:16) Kweni wonani kuti tikweneraso kuŵa na mtima wa vinjeru. Ndiko kuti kusanda nkhani na kuwona panji kupulikiska umo fundo zicoko zikuyanira na nkhani yose. Ndimo ziliri fundo zakulongosora malo agho ghakuzunulika mu Baibolo. Mwaciyelezgero, taŵanandi tikumanya uko Eguputo wali, kweni kasi tikumanyapo vici pa mazgu ghakuti Abrahamu wakafuma mu Eguputo kuluta “ku Negebu,” pamanyuma pake ku Beteli na ku Hebroni? Kasi mukumanya kukolerana uko kulipo pakati pa malo agha?
5 Panji pakulondezga ndondomeko ya kuŵazga Baibolo, mukaŵazga Zefaniya cipaturo 2. Mu cipaturo ici, mukaŵazga mazina gha misumba, ŵanthu na vyaru. Mazina agho ghakuzunulika mu cipaturo ici ni Gaza, Askelon, Ashidodi, Ekron, Sodomu na Nineve, kweniso Kenani, Moabu, Amoni, na Asiriya. Kasi mukakwaniska kughanaghanira malo agha na uko ŵanthu ŵakakhalanga, kweniso kughanaghanira ŵanthu awo ucimi wa Ciuta ukafiskika pa iwo?
6. Cifukwa wuli Ŵakhristu ŵanyake ŵasanga kuti mapu ngakuzirwa? (Wonani bokosi.)
6 Ŵanandi awo ŵakusambira Mazgu gha Ciuta ŵapindura mwa kuwona mapu gha malo agho ghakuzunulika mu Baibolo. Iwo ŵakucita nthena cifukwa ca kutemwa mapu yayi, kweni ŵakumanya kuti para ŵakulaŵiska pa mapu, ŵangaghamanya makora Mazgu gha Ciuta. Kweniso mapu ghangawovwira kuti ŵapulikiske na kuwona umo fundo izo ŵakumanya zikuyanira na nkhani zinyake. Apo tiwonenge viyelezgero vinyake, mukhorwenge kuti Yehova ni muwemi nadi, ndipo mumanyenge makora ivyo Mazgu ghake ghakulongosora. (Wonani bokosi pa peji 14.)
Nchakuzirwa Kumanya Mtunda
7, 8. (a) Kasi Samusoni wakacita cinthu wuli cakuzizika ku Gaza? (b) Ni fundo wuli izo zikulongora kuti Samusoni wakacita nchito yinonono? (c) Pakuti tamanya nkhani ya Samusoni, kasi umanyi na mtima wa vinjeru vingatovwira wuli?
7 Pa Ŵeruzgi 16:2, mungaŵazga za Mweruzgi Samusoni apo wakaŵa ku Gaza. Zina lakuti Gaza likuwoneka comene mu malipoti gha ŵakuthandazga makani, ntheura panji mukumanya uko Samusoni wakaŵa, mu caru ca Ŵafilisiti, Mumphepete mwa Nyanja ya Meditereniyani. [11] Sono wonani Ŵeruzgi 16:3: ‘Samusoni wakagona kufikira usiku pakati, wakawuka usiku pakati wakatora malwiji [vijaro] gha cipata ca muzi, na mphanjizgo [nkholelero] ziŵiri, wakaluta navyo mphilingizgo na vyose, wakaviŵika pa viŵegha vyake, wakaviyeghera pacanya pa lupiri kulazgana na Hebroni.’
8 Kwambura kukayika, vijaro na nkholelero za msumba wakuvikilirika nga ni Gaza vikaŵa vikuru kweniso vizito. Ghanaghanani waka kuti mukuyezga kuvinyamura! Samusoni wakavinyamura, kweni wakaluta navyo nkhu, ndipo wakenda ulendo wuli? Gaza wali mumphepete mwa nyanja, pa malo ghakukhira. [15] Kweni Hebroni wali kuvuma, pa malo ghakukwera mamita 900—cikwezga citali comene! Tingalongora yayi apo pakaŵa ‘lupiri lwakulazgana na Hebroni,’ kweni kufuma ku Gaza kuya ku Hebroni ni mtunda wa makilomita pafupifupi 60—pacanya nkhanira! Pakuti tamanya mtunda, sono tayamba kuwona nchito yinonono iyo Samusoni wakacita, ni nthena yayi? Ndipo kumbukani cifukwa ico Samusoni wakacitira nthena, “mzimu wa Yehova ukamwizira mwankhongono.” (Ŵeruzgi 14:6, 19; 15:14) Ise Ŵakhristu lero tikulindizga kuti mzimu wa Ciuta utipenge nkhongono zapadera muthupi yayi. Ndipouli, mzimu wankhongono wenewuwu pera ungatovwira kuti tipulikiske nkhani zikuru zauzimu, na kutipa nkhongono mwakuyana na wunthu withu wa mukati. (1 Ŵakorinte 2:10-16; 13:8; Ŵaefeso 3:16; Ŵakolose 1:9, 10) Inya, pakuti tapulikiska nkhani ya Samusoni, takhorwa kuti mzimu wa Ciuta ungatovwira.
9, 10. (a) Kasi ni vinthu wuli ivyo vikacitika apo Gidiyoni wakathereska Ŵamidiyani? (b) Pakuti tamanya mtunda, tawovwirika wuli kupulikiska nkhani iyi?
9 Nkhani yakulongosora umo Gidiyoni wakatheleskera Ŵamidiyani nayo yikulongora uwemi wa kumanya mtunda. Ŵanandi awo ŵakuŵazga Baibolo ŵakumanya kuti Gidiyoni na ŵasilikari ŵake 300 ŵakathereska ŵasilikari 135,000 ŵa Midiyani, Amaleki kweniso ŵa mitundu yinyake awo ŵakawungana pa msasa mu cidikha ca Jezreel, pafupi na lupiri lwa More. [18] Ŵasilikari ŵa Gidiyoni ŵakalizga mbata, ŵakaswa viŵiya kuti vyenje vya moto viŵale, na kucemerezga kuti: “Lupanga lwa Yehova na lwa Gidiyoni!” Ici cikahangayiska na kofya ŵalwani, ndipo ŵakayamba kulasana. (Ŵeruzgi 6:33; 7:1-22) Kasi ni vyenevivi pera ivyo vikacitika nyengo yicoko waka mukati mu usiku? Lutilirani kuŵazga Ŵeruzgi vipaturo 7 na 8. Muwonenge kuti Gidiyoni wakalutilira kuŵatimba. Malo ghanyake agho ghazunulika ghakumanyikwa yayi lero, ntheura pa mapu gha Baibolo palije. Ndipouli, ghanandi ghakumanyikwa, ndipo tingawona ivyo Gidiyoni wakacita.
10 Gidiyoni wakacimbizga ŵalwani awo ŵakakhalapo na kujumpha Beth-shita, ndipo wakalazga kumwera ku Abel-Mehola kufupi na Yorodani. (Ŵeruzgi 7:22-25) Nkhani iyi yikuti: ‘Gidiyoni wakiza ku Yorodani, wakambuka, iye na ŵanalume makhumi khumi ghatatu awo ŵakaŵa naye, ŵakalopwa kweni ŵakaŵa ŵacali kukonkha [kuŵacimbizga] ndipera.’ Ŵakati ŵayambuka, Ŵaisrayeli ŵakacimbizga ŵalwani kulazga kumwera ku Sukoti na Penuel, kufupi na Jabok, ndipo ŵakakwera mapiri kulazga ku Jogbeha (kufupi na malo agho lero ghakucemeka Amman, ku Jordan). Apa ŵakacimbizga na kutimba ŵalwani pa mtunda wa makilomita 80. Gidiyoni wakakora na kukoma mafumu ghaŵiri gha Ŵamidiyani, ndipo wakawelera ku muzi wake wa Ofra, kufupi na uko nkhondo yikayambira. (Ŵeruzgi 8:4-12, 21-27) Tawona kuti Gidiyoni wakacita vinandi kuluska kulizga waka mbata nyengo yicoko, kuwuska vyenje mcanya na kucemerezga. Ndipo ghanaghanani umo nkhani iyi yikukhozgera mazgu ghakuyowoya za ŵanthu ŵa cipulikano, ghakuti: ‘Yingandisoŵa nyengo kuphara za Gidiyoni [na ŵanyake awo] mu uteciteci ŵakakhomeskeka, ŵakaŵa vinkhara mu nkhondo.’ (Ŵahebere 11:32-34) Nase Ŵakhristu tingavuka mu thupi, kweni kasi nchakuzirwa yayi kuti tilutilire kucita khumbo la Ciuta?—2 Ŵakorinte 4:1, 16; Ŵagalatiya 6:9.
Kasi Ŵanthu Ŵakughanaghana Wuli Ndipo Ŵakucita Wuli?
11. Kasi Ŵaisrayeli ŵakenda wuli pambere ŵandafike pa Kadeshi kweniso ŵakati ŵafuma pa malo agha?
11 Ŵanyake ŵangajura mapu gha Baibolo mwakuti ŵasange malo, kweni kasi mukuwona kuti mapu ghangaŵangweluska? Mwaciyelezgero, Ŵaisrayeli ŵakenda kufuma pa Lupiri lwa Sinayi kulazga ku Caru ca Layizgano. Ŵakenda na kundakayima munthowa, ndipo paumaliro ŵakafika pa Kadeshi (panji, Kadeshi-barnea). [9] Lemba la Duteronome 1:2 likulongora kuti uwu ukaŵa mtunda wa mazuŵa khumi na limoza, makilomita 270. Mozesi wakatuma mphaci 12 ku Caru ca Layizgano kufuma pa malo agha. (Maŵazgo 10:12, 33; 11:34, 35; 12:16; 13:1-3, 25, 26) Mphaci zikenda kulazga kumpoto kujumpha mu Negebu, panji kwizira ku Beer-sheba na Hebroni, ndipo zikafika mu mphaka ya kumpoto ya Caru ca Layizgano. (Maŵazgo 13:21-24) Cifukwa cakuti Ŵaisrayeli ŵakapulikira mazgu ghakugongoweska gha mphaci khumi, ŵakayinga mu mapopa vilimika 40. (Maŵazgo 14:1-34) Kasi ici cikutiphaliraci za cipulikano cawo na kuthemba Yehova?—Duteronome 1:19-33; Salmo 78:22, 32-43; Yuda 5.
12. Kasi tingayowoyaci za cipulikano ca Ŵaisrayeli, ndipo cifukwa wuli tikwenera kughanaghanira nkhani iyi?
12 Sono ghanaghanani za mtunda mu nkhani iyi. Kasi Ŵaisrayeli ŵaŵenge na cipulikano na kulondezga ulongozgi wa Yoswa na Kalebi, mphanyi ŵakenda mtunda utali kuti ŵafike mu Caru ca Layizgano? Kufuma ku Beer-lahai-roi, uko Yisake na Rabeka ŵakakhalanga, kukafika ku Kadeshi, ukaŵa mtunda wa makilomita 16. [7] Makilomita 95 ghakakwananga yayi kuya ku Beer-sheba, iyo yikaŵa mphaka ya kumwera ya Caru ca Layizgano. (Genesis 24:62; 25:11; 2 Samuel 3:10) Pakuti ŵakenda kufuma ku Eguputo mupaka ku Lupiri lwa Sinayi ndiposo makilomita 270 kufika ku Kadeshi, iwo ŵakaŵa kale pa mulyango kuti ŵanjire mu Caru ca Layizgano. Nase tili mu mphaka ya caru capasi ciphya ca Paradiso ico cili kulayizgika. Kasi tikusambirapo vici? Paulosi wakazunura ivyo vikacitikira Ŵaisrayeli pakuyowoya ulongozgi wakuti: “Tipamphuke [tilimbikire] kunjira mu cipumulo ico mzire munthu yumo wawe mu nthowa yimoza pera ya kuwura kupulikira.”—Ŵahebere 3:16–4:11.
13, 14. (a) Kasi vinthu vikaŵa wuli apo Ŵagibiyoni ŵakacitapo kanthu? (b) Nchivici cikulongora mtima uwo Ŵagibiyoni ŵakaŵa nawo, ndipo tikwenera kusambirako vici?
13 Kweni mu nkhani ya Ŵagibiyoni, tikuwona mtima wa kuthemba Ciuta kuti wafiske khumbo lake. Yoswa wakati walongozga Ŵaisrayeli kwambuka Mronga wa Yorodani na kunjira mu caru ico Ciuta wakalayizga Abrahamu, yikaŵa nyengo yakuti ŵacimbizge Ŵakenani. (Duteronome 7:1-3) Ŵagibiyoni nawo ŵakenera kucimbizgika. Ŵaisrayeli ŵakathereska Yeriko na Ai ndipo ŵakazenga misasa pafupi na Gilgal. Ŵagibiyoni ŵakakhumba yayi kufwa nga mbanthu ŵakutembeka ŵa mu Kenani, ntheura ŵakatuma ŵanthu kwa Yoswa ku Gilgal. Ŵakajibisa na kuŵa nga mbanthu awo ŵafuma kuwaro kwa caru ca Kenani mwakuti ŵakorane ubwezi na Ŵahebere.
14 Ŵagibiyoni awo ŵakatumika ŵakati: “Ŵateŵeti ŵako ŵafumira ku caru ca kutali comene cifukwa ca zina la Yehova Ciuta wako.” (Joshua 9:3-9) Malaya ghawo na vyakurya vikawonekanga kuti ŵafuma kutali, kweni caru ca Gibiyoni cikaŵa pafupi, makilomita 30 kufuma pa Gilgal. [19] Yoswa wakakhorwa, ndipo ŵanalume ŵalara ŵakapangana kuŵa pa mtende na Ŵagibiyoni kweniso mizi ya kufupi na Gibiyoni. Kasi Ŵagibiyoni ŵakacita uryarya cifukwa ca kopa kukomeka pera? Yayi, cikaŵa cifukwa cakuti ŵakakhumbanga kutemweka na Ciuta wa Ŵaisrayeli. Yehova wakazomera kuti Ŵagibiyoni ‘ŵatemenge nkhuni na kunegha maji gha wumba na gha jochero la sembe la Yehova.’ (Joshua 9:11-27) Ŵagibiyoni ŵakalutilira kulongora kuti ŵakukhumba kucita milimo yakuyuyuka pakuteŵetera Yehova. Ŵanyake ŵakwenera kuti ŵakaŵa pakati pa ŵateŵeti ŵa pa tempele awo ŵakawera kufuma ku Babulone. (Ezra 2:1, 2, 43-54; 8:20) Nase tingatorako mtima uwo ŵakaŵa nawo mwa kulutilira kuŵa pa mtende na Ciuta ndiposo kunozgeka kucita milimo yakuyuyuka mu uteŵeti wake.
Kujipeleka
15. Cifukwa wuli tikwenera kunweka na malo agho ghakuzunulika mu Cipangano Ciphya?
15 Malo ghanyake ghakale ghakuzunulika mu Cipangano Ciphya ca Baibolo, mwaciyelezgero, mu nkhani zakulongosora maulendo na uteŵeti wa Yesu ndiposo mpositole Paulosi. (Marko 1:38; 7:24, 31; 10:1; Luka 8:1; 13:22; 2 Ŵakorinte 11:25, 26) Mu nkhani zakulondezgapo, ghanaghanani za maulendo agho ŵakenda.
16. Kasi Ŵakhristu ŵa ku Bereya ŵakalongora wuli kuti ŵakamutemwa Paulosi?
16 Pa ulendo wake waciŵiri wa umishonale (mzere uswesi pa mapu), Paulosi wakafika ku Filipi, malo agho lero ghali mu Greece. [33] Wakapharazga, wakajalirika mu jere na kufwatulika, ndipo wakaluta ku Tesalonika. (Milimo 16:6–17:1) Apo Ŵayuda ŵakawuska civulupi, ŵabali mu Tesalonika ŵakaciska Paulosi kuti walute ku Bereya, mtunda wa makilomita 65. Upharazgi ukamwendera makora Paulosi mu Bereya, kweni Ŵayuda ŵakiza na kugaluska ŵanthu. Ntheura ‘ŵabali ŵakatuma Paulosi mwaluŵiro kuluta mupaka ku nyanja,’ ndipo “awo ŵakapelekezganga Paulosi ŵakalongozgana nayo mupaka ku Athene.” (Milimo 17:5-15) Vikuwoneka kuti ŵanyake awo ŵakaphenduka ŵakanozgeka kwenda makilomita 40 kuya ku Nyanja ya Aegean, kulipira mtengo wa sitima na kwenda pafupifupi makilomita 500. Ulendo uwu ukaŵa wakofya, kweni ŵabali ŵakaŵa ŵakunozgeka kusuzgika mwakuti ŵalutilire kucezga na muteŵeti wakwendakwenda wa Ciuta uyu.
17. Kasi nchivici ico tingapulikiska usange tamanya mtunda uwo ukaŵa pakati pa Mileto na Efeso?
17 Pa ulendo wake wacitatu (mzere wakubiliŵira pa mapu), Paulosi wakafika pa Mileto. Wakacema ŵalara ŵa mpingo wa Efeso, makilomita 50 kufuma pa malo agha. Wonani kuti ŵabali ŵakenera kuleka milimo yawo kuti ŵakakumane na Paulosi. Apo ŵakalutanga, ŵakwenera kuti ŵakadumbirananga mwakukondwa za ungano uwo. Ŵakati ŵakumana na Paulosi na kumupulika wakuromba, “ŵakalira comene, ŵakamuwira Paulosi pa singo ŵakamufyofyontha.” Ndipo “ŵakamupelekezga ku ngalaŵa,” wakaluta ku Yerusalemu. (Milimo 20:14-38) Pakuwelera ku Efeso, ŵakaŵa na vinandi vyakuti ŵaghanaghanire na kudumbiskana. Kasi mukukhwaskika yayi na citemwa ico ŵakalongora, pakwenda mtunda wose wura kuti ŵakakumane na mteŵeti wakwendakwenda kuti wakaŵasambizge na kuŵakhozga? Kasi pa nkhani iyi mwawonapo fundo yinyake iyo yingamovwirani pa umoyo winu na maghanoghano ghinu?
Sambirani za Caru Cira na Ivyo Vili Munthazi
18. Kasi taŵikapo mtima kuti ticitenge wuli na malo agho ghakuzunulika mu Baibolo?
18 Viyelezgero ivyo tawona vikulongora kuti nchakuzirwa kucimanya makora caru ico Ciuta wakapeleka kwa Ŵaisrayeli, ndipo nkhani zinandi mu Baibolo zikulongosora caru cira. (Kweniso tingamanya vinandi, kusazgapo vyaru vya pafupi na caru ici ivyo Baibolo likuzunura.) Apo tikusazgirako umanyi na mtima wa vinjeru pakuyowoya za Caru ca Layizgano, tikwenera kukumbuka ico cikakhumbikwanga kuti Ŵaisrayeli ŵanjire mu caru ca ‘mkaka na uci.’ Ŵakenera kopa Yehova na kusunga malango ghake.—Duteronome 6:1, 2; 27:3.
19. Kasi ni mitundu wuli yiŵiri ya paradiso iyo tikughanaghanira nyengo zose?
19 Ntheura pera lero, tikwenera kucitapo kanthu, kopa Yehova na kuskepelera ku nthowa zake. Usange ticitenge ntheura, tiwovwirenge kunozga na kutozga paradiso wauzimu uyo wali mu mpingo Wacikhristu pa caru cose capasi. Tilutilirenge kumanya umo waliri ndiposo vitumbiko ivyo tikusangamo. Ndipo tikumanya kuti pacali vitumbiko vinandi. Yoswa wakalongozga Ŵaisrayeli kwambuka Yorodani na kunjira mu caru ca vipambi ndiposo cakukondweska. Sono takhorwa kuti Paradiso wizenge nadi pa caru capasi, caru ciwemi ico cili munthazi.
Kasi Mukukumbuka?
• Cifukwa wuli tikwenera kudokera kuti timanye vinandi na kuŵanika malo agho ghakuzunulika mu Baibolo?
• Kasi mwasambira vinthu wuli vyakukhwaskana na malo mu nkhani iyi ivyo vyamungweluskani?
• Kasi mwatorapo fundo wuli apo tasambiranga za mitunda na malo mu nkhani zinyake?
[Mafumbo]
[Bokosi/Cithuzithuzi pa peji 14]
‘Wonani Caru Ciwemi’
Pa maungano gha cigaŵa mu 2003 na 2004, Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakakondwa kupokera burosha la ‘Wonani Caru Ciweme.’ Buku liphya ili liripo mu viyowoyero 80, ndipo liri na mapu kweniso machati ghakuwoneka makora. Vinthu ivi vikulongora malo agho ghakuzunulika mu Baibolo, comene Caru ca Layizgano pa nyengo zakupambanapambana.
Nkhani yino yikutitolera ku mapu mwa kulongora nambara ya peji mu malemba ghafipa, nga ni [15]. Usange muli nalo burosha liphya ili, fwasani nalo kuti mumanye vinthu ivyo vingamovwirani kusazgirako umanyi winu na kupulikiska Mazgu gha Ciuta.
(1) Pa mapu ghanandi pali mazgu ghakulongosora, panji bokosi lakulongora vimanyikwiro na vinthu vinyake ivyo vilipo [18]. (2) Mapu ghanandi ghali na vilongolero vya mtunda mu mayilosi na makilomita, ivyo vimovwiraninge kumanya mitunda [26]. (3) Kanandi muvi ukulongora kumpoto kuti mumanye makora umo malo ghali kukhalira [19]. (4) Kanandi mapu ghakuŵa na mitundu iyo yikulongora kukwera panji kukhira kwa malo [12]. (5) Mumphepete mwa mapu muli malemba na manambara kuti ghamovwirani kusanga misumba panji mazina pa mapu [23]. (6) Pa cilongolero ca mazina gha malo [pa peji 34-35], mungawona nambara ya peji iyo yalembeka mu malemba ghafipa, ndipo kanandi kunthazi kukuŵa cilongolero ca malo, nga ni E2. Para mwayezga kusanga malo mwa kulondezga vinthu ivi nyengo zinandiko, muwonenge kuti vikovwira comene kuti mulimanye makora Baibolo.
[Chart/Map on page 16, 17]
CHATI CAKULONGORA MALO
(Mu magazini yakusindikizga ndimo vikuwoneka makora)
A. Mumphepete mwa Nyanja Yikuru
B. Vidikha vya Kuzambwe kwa Yorodani
1. Cidikha ca Asher
2. Mumphepete mwa Dor
3. Malo Ghakuliskako Viŵeto gha Sharone
4. Cidikha ca Filisitiya
5. Dambo la Kuvuma Cadera Kuzambwe
a. Cidikha ca Megido
b. Cidikha ca Jezreel
C. Mapiri gha Kuzambwe kwa Yorodani
1. Mapiri gha Galileya
2. Mapiri gha Karmel
3. Mapiri gha Samariya
4. Shefela (Mapiri ghafupighafupi)
5. Caru ca Mapiri ca Yuda
6. Mapopa gha Yuda
7. Negebu
8. Mapopa gha Parani
D. Araba (Malo Ghakukhira)
1. Ciziŵa ca Hula
2. Cigaŵa ca Nyanja ya Galileya
3. Dambo la Yorodani
4. Nyanja ya Mcere (Nyanja Yakufwa)
5. Araba (kumwera kwa Nyanja ya Mcere
E. Mapiri/Malo Ghafulati (Ghakuthambalara) Kuvuma kwa Yorodani
1. Bashani
2. Gileyadi
3. Ammon na Moabu
4. Phiri Lakuthasama la Edomu
F. Mapiri gha Lebanon
[Mapu]
Phiri la Hermoni
More
Abel-mehola
Sukoti
Jogbeha
Beteli
Gilgal
Gibeon
Yerusalemu
Hebroni
Gaza
Beer-sheba
Sodom?
Kadeshi
[Mapu/Cithuzithuzi pa peji 15]
(Mu magazini yakusindikizga ndimo vikuwoneka makora)
KENANI
Megido
GILEYADI
Dotani
Shekemu
Beteli (Luz)
Ai
Yerusalemu (Salem)
Betelehemu (Efrat)
Mamre
Hebroni (Makpela)
Gerara
Beer-sheba
Sodom?
NEGEBU
Rehobot?
[Mountains]
Moria
[Bodies of water]
Nyanja ya Mcere
[Rivers]
Yorodani
[Cithuzithuzi]
Abrahamu wakendendeka mu caru
[Mapu pa peji 18]
(Mu magazini yakusindikizga ndimo vikuwoneka makora)
Trowa
SAMOTRAKE
Neapoli
Filipi
Amfipoli
Tesalonika
Bereya
Athene
Korinte
Efeso
Mileto
RODA