A A NGA fuwanga naswona vanhu a va nga n’wi teki a ri munhu wa nkoka. Kambe tidyondzo takwe ti khumbe timbilu ta vanhu vo tala swinene. Xivutiso hi leswaku, xana Yesu Kreste u tshame a hanya laha misaveni? A hi tweni leswi vakambisisi va manguva lawa ni va khale va swi vulaka hi mhaka leyi.

• Michael Grant, mutivi wa matimu u ri: “Loko hi teka rungula leri nga eka Testamente Leyintshwa ku fana ni ndlela leyi hi ri tekaka ha yona rungula leri nga eka tibuku ta khale, a hi nge kanakani leswaku Yesu u tshame a hanya laha misaveni. Ku fana ni leswi hi nga kanakaniki leswaku swifaniso ni vanhu lava ku vulavuriwaka ha vona eka tibuku ta khale na vona va tshame va hanya laha misaveni.”

• Rudolf Bultmann, profesa tlhelo mukambisisi wa Testamente Leyintshwa u ri: “Ku kanakana leswaku Yesu u tshame a hanya laha misaveni a swi twali. A nga kona munhu loyi a hanyeke kahle loyi a nga alaka mhaka ya leswaku Yesu hi yena musunguri wa [Vakreste] vo sungula ePalestina.”

• Will Durant, n’wamatimu, mutsari tlhelo mutivi wa filosofi u ri: “[Vatsari va Tievhangeli] a ku ri vavanuna va nga ri vangani lava tolovelekeke naswona va hanyeke hi nkarhi wun’we. Loko vavanuna lava, a va lo kota ku ti sungulela xitori lexi twalaka xihanya, lexi vulavulaka hi vanhu lava nga ni mahanyelo lamanene swin’we ni vumunhu bya vona. Sweswo a ku ta va ku ri singita lerikulu ku tlula rungula leri tsariweke eka Tievhangeli.”

• Albert Einstein, dokodela wa Muyuda loyi a velekiweke eJarimani u ri: “Ndzi Muyuda kambe ndzi tsakisiwa hi wanuna loyi a velekiweke eNazareta.” Loko a vutisiwa leswaku wa kholwa leswaku Yesu u tshame a hanya laha misaveni, u te: “Ndza tiyiseka hi mhaka leyi! A nga kona loyi a nga hlayaka Tievhangheli kutani a nga kholwi leswaku Yesu u tshame a hanya. Tievhangheli ti vulavula hi vumunhu byakwe. A wu kona ntsheketo lowu nga vululavulaka hi rungula ro fana ni leri.”

  “A nga kona loyi a nga hlayaka Tievhangheli kutani a nga kholwi leswaku Yesu u tshame a hanya.”—Albert Einstein

Vuxokoxoko bya vutomi bya Yesu ni ntirho wakwe wo chumayela swi tsariwe etibukwini ta Bibele leti vuriwaka Tievhangeli, leti thyiweke mavito ya vatsari va tona, ku nga Matewu, Marka, Luka na Yohane. Ku engetela kwalaho, tibuku to tala ta khale leti nga riki ta Vukreste ti vulavula hi yena.

• TACITUS

  (U hanye kwalomu ka lembe ra 56 ku ya eka 120.) Tacitus u tekiwa tanihi un’wana wa van’wamatimu vo duma va le Rhoma. Buku yakwe leyi nge Annals, yi vulavula hi Vafumi va le Rhoma, lava fumeke ku sukela hi lembe ra vu 14 ku ya eka ra vu 68. (Yesu u fe hi lembe ra vu 33.) Tacitus u tsale leswaku loko ndzilo lowukulu wu ta va wu hlasele eRhoma hi 64 C.E., a ku vuriwa leswaku wu vangiwe hi Mufumi Nero. Tacitus u tlhele a ku “leswaku Nero a tibasisa eka swihehlo sweswo, u hehle Vakreste.” Tacitus u ye emahlweni a ku: “Vito leri nge Vakreste, ri huma eka vito leri nge Kreste ku nga musunguri wa [Vukreste] loyi Pontiyo Pilato a leriseke leswaku a dlayiwa hi nkarhi wa ku fuma ka Tiberiyo.”—Annals, XV, 44.

• SUETONIUS

  (U hanye kwalomu ka lembe ra 69 ku ya eka 122.) Ebukwini yakwe leyi nge, Lives of the Caesars, n’wamatimu loyi wa Murhoma u tsale hi swiendlakalo leswi endlekeke hi nkarhi wa ku fuma ka tihosi ta Varhoma ta 11 to sungula. Eka xiyenge lexi vulavulaka hi Klawudiyo, u tsale hi hasahasa leyi veke kona exikarhi va Vayuda lava a va tshama eRhoma, leyi a yi vangiwa hikwalaho ko kanetana malunghana na Yesu. (Mintirho 18:2) Suetonius u ri: “Leswi Vayuda a va vanga mpfilumpfilu hikwalaho ka [Kreste] Klawudiyo u va hlongorile eRhoma.” (The Deified Claudius, XXV, 4) Hambileswi Suetonius hi xihoxo a hehla Yesu hi ku vanga hasahasa, a a nga kanakani leswaku Yesu u kona.

• PLINY LONTSONGO

  (U hanye kwalomu ka lembe ra 61 ku ya eka 113.) Mutsari loyi wa Murhoma tlhelo ndhunankulu ya le Bitiniya (laha namuntlha ku nga Turkey) u tsalele Mufumi wa le Rhoma Trajan malunghana ni ndlela leyi Vakreste va faneleke va khomiwa ha yona exifundzheni xexo. Pliny u vule leswaku u ringete hi matimba ku endla leswaku Vakreste va landzula ripfumelo ra vona ni ku dlaya lava a va sihalala. U ri: “Vanhu lava a va landzelela xikhongelo lexi a xi kongomisiwe eka Swikwembu [swa hava] ni ku swi endlela switlhavelo hi vhinyo ni lava a va khinsamela xifaniso xa wena . . . ni lava va heteleleke va landzula Kreste . . . , ndzi va ntshunxile.”—Pliny—Letters, Book X, XCVI.

•  FLAVIUS JOSEPHUS

  (U hanye kwalomu ka lembe ra 37 ku ya eka 100.) N’wamatimu loyi wa Muyuda tlhelo muprista u vule leswaku Anasi muprista lonkulu wa Muyuda loyi a ri ni nkucetelo lowukulu wa tipolitiki, “u hlengelete vaavanyisi va Sanedri [huvo leyi tlakukeke ya Vayuda] kutani a yisa Yakobo emahlweni ka vona ku nga makwavo wa Yesu loyi a a vuriwa Kreste.”—Jewish Antiquities, XX, 200.

• BUKU LEYI NGE TALMUD

  Buku leyi, leyi tsariweke hi varhabi va Vayuda ku sukela hi va 300 ku ya eka 600, yi komba leswaku hambi ku ri valala va Yesu va pfumela leswaku u tshame a hanya. Ndzimana yin’wana ya tibuku teto yi vula leswaku “Yeshu [Yesu] wa le Nazareta u dlayiwile hi siku ra Paseka,” ku nga mhaka leyi nga ni vumbhoni lebyi byi yi tiyisekisaka. (Babylonian Talmud, Sanhedrin 43a, Munich Codex; hlaya Yohane 19:14-16.) Ndzimana yin’wanyana yi ri: “Hina a hi na yena n’wana loyi a nga ta famba a ti endla xihlekiso evanhwini ku fana ni Munazareta loyi,” ku nga vito leri hakanyingi Yesu a a vitaniwa ha rona.—Babylonian Talmud, Berakoth 17b, nhlamuselo ya le hansi, Munich Codex; hlaya Luka 18:37.

Tibuku ta Tievhangheli ti hi hlamusela vuxokoxoko hinkwabyo bya vutomi bya Yesu ni ntirho wakwe wo chumayela ku katsa ni vuxokoxoko bya vanhu, tindhawu ni mikarhi, ku nga swilo leswi kombisaka ku tshembeka ka matimu. Hi xikombiso, Luka 3:1 na 2, yi hi pfuna ku tiva siku leri Yohane lowo Khuvula loyi a teke emahlweni ka Yesu a sunguleke ntirho wakwe ha rona.

Luka u tsale a ku: “Elembeni ra vu-15 ra ku fuma ka Tiberiyo Khezari, loko Pontiyo Pilato a ri ndhunankulu ya Yudiya, naswona Heroda a ri mufumi wa muganga wa Galeliya, kambe Filipi makwavo a ri mufumi wa muganga wa tiko ra Ituriya na Trakonita, Lisaniya a ri mufumi wa muganga wa Abilene, emasikwini ya muprista lonkulu Anasi ni ya Kayafasi, xitiviso xa Xikwembu xi fike eka Yohane n’wana wa Zakariya emananga.” Vuxokoxoko lebyi byi hi pfuna ku twisisa leswaku “xitiviso xa Xikwembu xi fike eka Yohane” hi lembe ra 29 C.E.

 Van’wamatimu va va tiva kahle vanhu lava va nkombo lava Luka a tsaleke ha vona. Kambe vanhu van’wana va tshame va kanakana loko ku ri leswaku Pontiyo Pilato na Lisaniya va tshame va hanya laha misaveni. Kambe ku kanakana koloko a ku tlhaveriwanga hi dyambu. Swi nga siya kwihi, ku tshuburiwe matsalwa lama tsariweke hi voko lawa a ma ri ni mavito ya vafumi lavambirhi. Sweswo swi tiyisekise leswaku rungula leri Luka a ri tsaleke i ra ntiyiso. *

Lexi endlaka swi va swa nkoka ku tiva loko ku ri leswaku Yesu u tshame a hanya laha misaveni, hi leswi tidyondzo takwe ti nga ta nkoka swinene. Hi xikombiso, Yesu u dyondzise vanhu ndlela yo hanya vutomi byo tsakisa ni lebyi enerisaka. * Nakambe, u tshembise leswaku ku ta fika nkarhi lowu vanhu va nga ta hanya hi ku rhula, va sirhelelekile ni hi vun’we ehansi ka mfumo lowu vuriwaka “mfumo wa Xikwembu.”—Luka 4:43.

Vito leri nge “mfumo wa Xikwembu” ra fanela hikuva misava leyi yi ta va yi ri ehansi ka vuhosi bya Xikwembu. (Nhlavutelo 11:15) Yesu u tiyisekise mhaka leyi eka xikhongelo xakwe xa xikombiso loko a ku: “Tata wa hina la nge matilweni, . . . Mfumo wa wena a wu te. Ku rhandza ka wena a ku endleke emisaveni.” (Matewu 6:9, 10) I yini leswi Mfumo wa Xiwembu wu nga ta swi endlela vanhu? Anakanya hi swilo leswi landzelaka:

• Tinyimpi ti ta hela.—Pisalema 46:8-11.

• Vuhomboloki, makwanga ni vukungundzwana a swi nge he vi kona.—Pisalema 37:10, 11.

• Vanhu lava nga ta va ehansi ka Mfumo wa Xikwembu, a va nge he tirheli swa hava.—Esaya 65:21, 22.

• Misava yi ta humesa mihandzu yo tala swinene ku tlula namuntlha.—Pisalema 72:16; Esaya 11:9.

Vanhu van’wana va nga ha swi teka ku ri norho switshembiso leswi. Xana a hi norho ku tshembela eka matshalatshala ya vanhu? Xiya: Hambileswi ku hluvukisiweke dyondzo, sayense ni thekinoloji kambe vanhu va timiliyoni namuntlha a va sirhelelekanga naswona a va swi tivi leswi vumundzuku byi va khomeleke swona. Nakambe, siku ni siku hi twa hi ta ku tsana ka ikhonomi, mpfilumpfilu wa swa tipolitiki, nkwetlembetano eka vukhongeri, makwanga ni vukungundzwana. Ntiyiso wa mhaka hi leswaku mfumo wa vanhu wu tsandzekile ku tisa ku rhula!—Eklesiasta 8:9.

Ku vula ntiyiso, ku tiva leswaku Yesu u tshame a hanya laha misaveni swa hi khumba. * Vakorinto va Vumbirhi 1:19, 20 yi ri: “Ku nga khathariseki leswaku switshembiso swa Xikwembu swi tarise ku yini, swi ve Ina [ha Kreste].”