Xana A Wu Swi Tiva?
Xana a ku ri yini timhangani leti a ti tirhisiwa eminkarhini ya Bibele?
Bibele yi vula leswaku timhangani a ti tirhiseriwa ku nun’hwerisa swiambalo ni masangu. (Pisalema 45:8; Swivuriso 7:17; Risimu Ra Solomoni 4:14) Swi nga ha endleka leswaku timhangani ta le Bibeleni a ti humesiwa eka murhi wa Agarwood (ku nga muxaka wa ximilana lexi vuriwaka Aquilaria). Loko ntsandza wa kona wu bola wu humesa mafurha yo nun’hwela ni nhlaka. Ntsandza wolowo a wu kandziwa wu va mapa, kutani ma xavisiwa tanihi “timhangani.”
Bibele yi fanisa mintsonga ya Israyele ni “timhangani leti Yehovha a ti byaleke.” (Tinhlayo 24:5, 6) Sweswo swi nga ha kombetela eka xivumbeko xa murhi wa Agarwood, lowu nga lehaka timitara ta kwalomu ka 30 wu tlhela wu andlaleka wu ya ematlhelo. Hambileswi murhi lowu wu nga kumekiki etikweni ra Israyele ra manguva lawa, A Dictionary of the Bible yi vula leswaku “ku hava nchumu lowu nga sivelaka mhaka ya leswaku murhi lowu ni yin’wana a yi byariwa etikweni rero ni le Nkoveni wa Yordani.”
Xana a ku amukeleka magandzelo ya njhani etempeleni ya le Yerusalema?
Nawu wa Xikwembu a wu vula leswaku magandzelo hinkwawo lawa a ma nyikeriwa etempeleni a ma fanele ma va eka xiyimo lexinene. Xikwembu a xi nga ma amukeli magandzelo lama nga ni xisolo. (Eksoda 23:19; Levhitika 22:21-24) Hi ku ya hi Philo mutsari wa Muyuda wa lembe-xidzana ro sungula C.E. u vula leswaku vaprista va le nkarhini wolowo a va kambisisa swifuwo ku sukela “enhlokweni ku ya fikela emilengeni ya swona” ku tiyisekisa leswaku a swi hanye kahle emirini naswona “a swi ri hava xivati kumbe vulema bya muxaka wihi na wihi.”
Mukambisisi E. P. Sanders u vula leswaku swi nga ha endleka leswaku vakulukumba va le tempeleni va nyike “vaxavisi lava tshembekaka mpfumelelo wo xavisela vanhu swifuwo ni swinyenyana leswi vaprista va rhangeke va swi kambela. Hikwalaho, muxavisi a fanele a nyika muxavi xilipi xo kombisa leswaku u xave xifuwo lexi nga riki na xisolo.”
Hi 2011, vayimburi va kume xilipi ekusuhi ni le tempeleni lexi ringanaka ni mali ya nsimbi ni xilemo xa vumba lexi tsariweke siku ra le xikarhi ka lembe-xidzana ro sungula B.C.E. na 70 C.E. Vayimburi van’wana va hundzuluxele marito mambirhi ya Xiaramu lama tsariweke eka xilipi xexo tanihi lama nge “Lexi Tengeke Xa Xikwembu.” Ku anakanyiwa leswaku vakulukumba va tempele a va namarheta xilipi xexo eka swifuwo leswi a swi nyikeriwa tanihi gandzelo.