Xana U Fanele U Dyondza Xiheveru Ni Xigriki?

XIPHEMU lexikulu xa Bibele eku sunguleni a xi tsariwe hi tindzimi timbirhi, ku nga Xiheveru ni Xigriki. * Vatsari lava tsaleke hi tindzimi teto a va kongomisiwa hi moya lowo kwetsima wa Xikwembu. (2 Samuwele 23:2) Kutani rungula leri va nga ri tsala ri nga hlamuseriwa tanihi leri “huhuteriwe[ke] hi Xikwembu.”—2 Timotiya 3:16, 17.

Hambiswiritano, vanhu vo tala lava hlayaka Bibele namuntlha a va xi twisisi Xiheveru kumbe Xigriki. Loko va hlaya Bibele va tirhisa vuhundzuluxeri lebyi nga kona hi ririmi ra vona. Swi nga ha endleka leswaku swi tano ni le ka wena. Leswi vahundzuluxeri volavo va nga vuliki leswaku va huhuteriwile, u nga ha tivutisa xivutiso lexi, ‘Xana ndzi nga swi kota ku ri twisisa kahle rungula leri nga eBibeleni hi ku tirhisa vuhundzuluxeri, kumbexana swi ta lava leswaku ndzi dyondza Xiheveru ni Xigriki leswaku ndzi ta ri twisisa kahle?’

Leswi U Faneleke U Swi Tsundzuka

Loko u nga si xi hlamula xivutiso xexo, ku ni swilo swo hlayanyana leswi u faneleke u swi tsundzuka. Xo sungula, ku va munhu a tiva Xiheveru xa khale kumbe Xigriki a swi vuli swona leswaku hi ndlela ya singita u ta ri twisisa kahle rungula leri nga eBibeleni. Loko Yesu a vulavula ni Vayuda va le sikwini rakwe u te: “Mi kambisisa Matsalwa, hikuva mi ehleketa leswaku hikwalaho ka wona mi ta va ni vutomi lebyi nga heriki; kasi hi wona lama nyikelaka vumbhoni mayelana na mina. Kambe a mi swi lavi ku ta eka mina leswaku mi kuma vutomi.” (Yohane 5:39, 40) A ku ri xihi xiphiqo xa vona? Xana a va nga xi tivi kahle Xiheveru? A va xi tiva kahle. Hambiswiritano, Yesu u ye emahlweni a ku: “Ndzi swi tiva kahle leswaku rirhandzu ra Xikwembu a ri kona eka n’wina.”—Yohane 5:42.

Hilaha ku fanaka, muapostola Pawulo na yena u byele Vakreste va le mutini wa khale wa le Korinto lava a va vulavula Xigriki a ku: “Vayuda va kombela masingita, kasi Magriki ma lava vutlhari; kambe hina hi chumayela ha Kreste loyi a nga beleriwa, leswi eka Vayuda swi nga xivangelo xa ku khunguvanyeka kasi eka matiko i vuphukuphuku.” (1 Vakorinto 1:22, 23) Kutani swi le rivaleni leswaku ku va munhu a vulavula Xiheveru kumbe Xigriki a swi vuli swona leswaku u ta ri amukela rungula leri nga eRitweni ra Xikwembu.

Xa vumbirhi, hambileswi vanhu van’wana va vulavulaka Xiheveru kumbe Xigriki lexi nga kona namuntlha, va kume leswaku tindzimi leti ti hambane swinene ni Xiheveru kumbe Xigriki lexi a xi tirhisiwa  loko ku tsariwa Bibele. Namuntlha vanhu vo tala lava vulavulaka Xigriki swa va tikela ku xi twisisa kahle Xigriki lexi ku nga tirhisiwa xona loko ku tsariwa Bibele. Leswi swi vangiwa hileswi ririmi leri ri nga ni marito lamantshwa lama nga siva lawaya ya khale, naswona marito yo tala lawa ma ha tirhisiwaka ma ni tinhlamuselo to hambana ni leti a ti tirhisiwa khale. Hi xikombiso, rito leri nge “sasekile” eka Mintirho 7:20 ni le ka Vaheveru 11:23 ri vula “nchumu lowu hlekisaka” eka Xigriki lexi vulavuriwaka namuntlha. Ku engetela kwalaho, ku ve ni ku cinca lokukulu eka ririmi ni le ka mavekelo ya swivulwa.

Hambiloko ku ri hileswaku a wu ta dyondza Xiheveru kumbe Xigriki lexi vulavuriwaka namuntlha, sweswo a swi vuli leswaku a wu ta ri twisisa kahle ririmi ro sungula leri nga tirhisiwa loko ku tsariwa Bibele. A wu ta boheka ku tirhisa swihlamusela-marito ni tibuku leti hlamuselaka ririmi leswaku ti ku pfuna ku vona ndlela leyi tindzimi leti a ti tirhisiwa ha yona loko ku tsariwa tibuku ta Bibele.

Xa vunharhu, ku dyondza ririmi rin’wana a hi matlangwana. Hambileswi eku sunguleni swi nga ku olovelaka ku tiva swivulwa swo karhi swa ririmi rero, swi nga ku tekela malembe leswaku u twisisa ririmi rero hi vuenti. Va khale a va tiyisile loko va ku, Ku va ni vutivi byitsongo, swi ni khombo. Hi ndlela yihi?

Hi Yihi Nhlamuselo Leyi Kongomeke Ya Rito Ro Karhi?

Xana u kona munhu loyi a dyondzaka ririmi ra wena loyi a nga tshama a ku vutisa nhlamuselo ya rito ro karhi? Loko swi ri tano, wa swi tiva leswaku a hi minkarhi hinkwayo swi olovaka ku nyikela nhlamulo leyi kongomeke. Ha yini swi ri tano? Xivangelo hileswi rito rin’we ri nga vaka ni tinhlamuselo to hambana-hambana. Minkarhi yin’wana u nga ha kombela munhu yoloye leswaku a ku nyika xivulwa lexi nga ni rito rero. Handle ko tiva xivulwa xa kona, swi nga ku tikela ku tiva leswaku hi yihi nhlamuselo leyi kongomeke leyi u faneleke u n’wi nyika yona. Hi xikombiso, u nga ha vutisiwa nhlamuselo ya rito ra Xinghezi leri nge “iron.” Rito leri ri ni tinhlamuselo to tala, swi ya hi mongo wa kona. Ri nga ha vula nsimbi, ayini kumbe ndhawu leyi ku tlangeriwaka eka yona galufu. Eka swivulwa swin’wana, ri nga ha vula timpecana ta nsimbi kumbe swilo swin’wana swo aka miri. Loko ri tirhisiwa eka swilo leswi endlekaka hi ku kongoma, ri nga ha vula ku ololoxa swiambalo hi ayini. Loko rito rero ri tirhisiwa exivulweni “iron out,” ri va ni nhlamuselo yin’wana leyi hambaneke swinene, ku nga ku tlhantlha xiphiqo. Kutani u nga swi vona leswaku rito rin’we ri ni tinhlamuselo to hambana-hambana.

Xihlamusela-marito xi nga ha ku nyika tinhlamuselo to hambana-hambana ta rito rin’we. Swihlamusela-marito swin’wana swi xaxameta tinhlamuselo to tala leti nga ha tirhisiwaka. Kambe mongo wa mhaka leyi ku vulavuriwaka ha yona hi wona lowu nga ta ku pfuna ku vona nhlamuselo leyi kongomeke ya rito ro karhi. Hi xikombiso: A hi nge u ni vutivi byitsongo etimhakeni ta vutshunguri naswona u lava ku tiva leswaku i yini lexi vangaka vuvabyi lebyi u nga na byona. U nga ha tirhisa xihlamusela-marito lexi vulavulaka hi ta vutshunguri. Xi nga ku nyika tinhlamuselo leti fanaka ta kwalomu ka 90 wa tiphesente, kambe xi tlhela xi ku nyika tin’wana ta 10 wa tiphesente leti hambaneke swinene. Swi nga ha lava leswaku u va ni vutivi lebyi engetelekeke leswaku u ta tiva nhlamuselo leyi kongomeke ya vuvabyi lebyi u nga na byona. Swi tano ni hi rito leri nga ni tinhlamuselo to hambana-hambana, a ri nge ku pfuni ngopfu loko u hlaya rungula leri eka rona ku nga tirhisiwa nhlamuselo yin’wana ematshan’weni ya leyi a wu lava yona. U fanele u tiva leswi ku vulavuriwaka ha swona leswaku u ta twisisa rito ro karhi.

Loko swi ta emhakeni yo dyondza marito lama nga eBibeleni, u fanele u tiva leswaku ku vulavuriwa hi yini laha rito rero ri humelelaka kona. Hi xikombiso, rito ro sungula leri hundzuluxeriweke ri va “moya” ri nga ha va ni tinhlamuselo to hambana-hambana hi ku ya hi mongo wa leswi ku vulavuriwaka ha swona. Minkarhi yin’wana ri hundzuluxeriwa ri va “mheho.” (Eksoda 10:13; Yohane 3:8) Eka swivulwa swin’wana ri kombetela eka matimba ya vutomi lawa swivumbiwa hinkwaswo leswi hanyaka swi nga na wona, ku katsa ni vanhu swin’we ni swiharhi. (Genesa 7:22; Pisalema 104:29; Yakobo 2: 26) Swivumbiwa swa le tilweni leswi nga vonakiki na swona swi vitaniwa hi rito leri nge mimoya. (1 Tihosi 22:21, 22; Matewu 8:16) Matimba ya Xikwembu lama tirhaka ma vuriwa moya wa xona lowo kwetsima. (Genesa 1:2; Matewu 12:28) Rito leri fanaka ra tirhisiwa ku hlamusela matimba lama susumetelaka munhu ku endla swo karhi, ndlela leyi a titwaka ha yona, ku katsa ni lexi susumetelaka ntlawa wa vanhu leswaku va va ni mianakanyo leyi fanaka.—Yoxuwa 2:11; Vagalatiya 6:18.

Hambiloko xihlamusela-marito xa Xiheveru kumbe xa Xigriki xo xaxameta tinhlamuselo to hambana-hambana, mongo wa mhaka leyi ku vulavuriwaka ha yona hi wona lowu nga ta ku pfuna ku kuma nhlamuselo leyi kongomeke ya rito ro karhi. * Leswi swi tano ku nga khathariseki leswaku u hlaya Bibele hi tindzimi ta yona to sungula kumbe u tirhisa vuhundzuluxeri lebyi nga kona hi ririmi ra wena.

Xana Swi Hoxile Ku Tirhisa Vuhundzuluxeri?

Vanhu van’wana va wa va pfuka leswaku va dyondza Xiheveru lexi a xi tirhisiwa loko ku tsariwa Bibele kumbe Xigriki lexi a xi tirhisiwa hi nkarhi wolowo kumbe haswimbirhi ka swona. Hambiloko va swi vona leswaku a swi va oloveli ku ti twisisa kahle tindzimi leti, lexi va tsakisaka hileswi va kotaka ku hlaya Bibele hi tindzimi ta yona to sungula naswona va swi xiya leswaku ku tikarhata ka vona a ku nga ri ka hava. Hambiswiritano, loko u nga swi koti ku endla tano, xana u fanele u hela matimba kutani u lan’wa ku lavisisa ntiyiso lowu nga eBibeleni? Nikatsongo! Ku ni swivangelo swo hlayanyana leswi endlaka hi vula tano.

Xo sungula, i swa nkoka ku tirhisa vuhundzuluxeri byo karhi bya Bibele. Entiyisweni, vatsari va Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki lama vuriwaka Testamente Leyintshwa na vona minkarhi yo tala a va tshaha eMatsalweni ya Xiheveru. *  (Pisalema 40:6; Vaheveru 10:5, 6) Hambileswi vona a va vulavula Xiheveru naswona va nga tshaha Matsalwa yo sungula ya Xiheveru, a va ma tshaha va ntshunxekile hikuva Xiheveru hi xona lexi a xi tirhisiwa hi vanhu lava Matsalwa ya Xiheveru a ma tsaleriwe vona.—Genesa 12:3; Vagalatiya 3:8.

Xa vumbirhi, hambiloko munhu o kota ku twisisa tindzimi leti ti nga tirhisiwa loko ku tsariwa Bibele, a nga hlaya marito ya Yesu lama nga hundzuluxeriwa ntsena. Leswi swi vangiwe hileswi vatsari va Tievhangeli va swi tsaleke hi Xigriki leswi Yesu a swi vuleke hi Xiheveru. * Un’wana ni un’wana loyi a ehleketaka leswaku ku hlaya marito ya malandza ya Yehovha yo tshembeka ya khale hi tindzimi ta wona to sungula swi endla leswaku a va ni vutlhari byo hlawuleka, u fanele a kambisisa leswi hakunene sweswo swi katsaka swona. Mhaka ya leswaku Yehovha u huhutele marito ya Nandza wakwe lonkulu hi ku tirhisa vuhundzuluxeri—ku nga ririmi leri a ri twisisiwa hi vanhu vo tala va nkarhi wolowo—yi swi veka erivaleni leswaku a hi swa nkoka leswaku Bibele hi yi hlaya hi ririmi rihi. Lexi nga xa nkoka hileswi hi kotaka ku hlaya ni ku twisisa rungula leri huhuteriweke ra Bibele hi tlhela hi endla leswi ri hi byelaka swona.

Xa vunharhu, “mahungu lamanene” lama nga eBibeleni a ma ta kumiwa hi vanhu lava titsongahata lava humaka eka “matiko hinkwawo ni tinyimba hinkwato ni tindzimi hinkwato ni vanhu hinkwavo.” (Nhlavutelo 14:6; Luka 10:21; 1 Vakorinto 1:27-29) Hi ku pfumelelana ni leswi, vanhu vo tala namuntlha va nga dyondza hi xikongomelo xa Xikwembu eBibeleni leyi nga kona hi ririmi ra vona handle ko dyondza ririmi rin’wana. Tindzimi to tala ti ni vuhundzuluxeri byo tala byo hambana-hambana naswona leswi swi endla leswaku munhu a hlawula lebyi a byi rhandzaka. *

Kutani i yini lexi nga ku pfunaka leswaku u twisisa ntiyiso lowu nga eBibeleni? Timbhoni ta Yehovha ti xiye leswaku ku dyondza Bibele hi ku tirhisa tinhloko-mhaka, ni ku xiya mongo wa leswi ku vulavuriwaka ha swona, hi yona ndlela yo olova yo twisisa rungula leri nga eRitweni ra Xikwembu. Hi xikombiso, ti hlawula tinhloko-mhaka to karhi to kota leyi nge “Vukati,” kutani ti kambisisa tindzimana leti fambisanaka na yona. Hi ndlela yoleyo, ti tirhisa tindzimana ta Bibele ku hlamusela leswi tindzimana tin’wana ti swi vulaka. Ha yini u nga kombeli ku fambiseriwa dyondzo ya le kaya ya Bibele ya mahala leyi Timbhoni ta Yehovha ti yi fambiselaka vanhu hinkwavo? Ku nga khathariseki ririmi leri u ri vulavulaka, Xikwembu xi rhandza leswaku “vanhu va mixaka hinkwayo va ponisiwa naswona va fikelela vutivi lebyi kongomeke bya ntiyiso.”—1 Timotiya 2:4; Nhlavutelo 7:9.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Vuhundzuluxeri Bya Septuagint

Vayuda lava a va vulavula Xigriki enkarhini wa Yesu ni vadyondzisiwa vakwe va byi tirhise swinene vuhundzuluxeri bya Septuagint ya Xigriki. Septuagint i vuhundzuluxeri bya Matsalwa ya Xiheveru lebyi nga hundzuluxeriwa byi ya eka Xigriki. Septuagint a yi vanga ya nkoka ntsena hileswi ku nga yona yo sungula ku va yi hundzuluxeriwa tanihi Matsalwa yo Kwetsima ku suka eka ririmi rin’wana ku ya eka ririmi rin’wana, kambe xin’wana lexi nga endla leswaku yi va ya nkoka i ntlawa wa vahundzuluxeri lowu nga hoxa xandla. Ntlawa wun’wana wa vahundzuluxeri wu sungule ku hundzuluxela Septuagint hi lembe-xidzana ra vunharhu B.C.E., naswona ntirho lowu wu nga wu sungula wu hetisiwe hi ntlawa wun’wana wa vahundzuluxeri endzhaku ka malembe lama tlulaka dzana.

Vakreste vo sungula va hatle va yi tirhisa hi ndlela leyinene Septuagint ku tiyisekisa leswaku Yesu a ku ri Kreste, Mesiya la tshembisiweke. Ku yi tirhisa ka vona swi endle leswaku vanhu va sungula ku vona onge Septuagint i vuhundzuluxeri bya “Vakreste.” Leswi swi endle leswaku Vayuda va nga ha yi tekeli enhlokweni, kutani swi endla leswaku ku hundzuluxeriwa vuhundzuluxeri byo tala lebyintshwa bya Xigriki. Byin’wana bya vuhundzuluxeri lebyi lebyintshwa byi endliwe hi muproselita wa Muyuda loyi a vuriwaka Aquila hi lembe-xidzana ra vumbirhi C.E. Mukambisisi un’wana wa Bibele loko a hlamusela vuhundzuluxeri lebyi u vule leswaku “vuhundzuluxeri lebyi a byi nga languteriwanga nikatsongo.” Hambileswi vito leri nge Yehovha ri nga tsariwa hi tinhlanga ta Xiheveru, ra humelela eka vuhundzuluxeri bya Aquila bya Xigriki.

[Xihlovo Xa Kona]

Israel Antiquities Authority

[Swifaniso leswi nga eka tluka 23]

I swa nkoka ku hlaya rungula leri huhuteriweke leri nga eBibeleni leri hi nga ta ri twisisa hi tlhela hi endla leswi ri hi byelaka swona