“Ndzalama Ya Tiko Hinkwaro Ra Galeliya”

TIKHILOMITARA ta 6,5 en’walungu-vupela-dyambu bya Nazareta, muti lowu Yesu a nga kulela eka wona, a ku ri ni muti lowu ku nga si tshamaka ku vulavuriwa hi wona eka Tievhangeli. Kambe wu vitaniwe “ndzalama ya tiko hinkwaro ra Galeliya” hi n’wamatimu la dumeke wa Muyuda wa lembe-xidzana ro sungula, Flavius Josephus. A ku ri muti wa Sepphoris. Hi tiva yini hi muti lowu?

Endzhaku ka ku fa ka Heroda Lonkulu, kumbexana hi 1 B.C.E., vaaki va muti wa Sepphoris va pfukele Rhoma, leswi vangeke leswaku muti wolowo wu lovisiwa. Antipasi n’wana wa Heroda u nyikiwe tiko ra Galeliya ni ra Periya tanihi ndzhaka yakwe kutani a hlawula marhumbi ya Sepphoris leswaku ma va ndhawu ya ntsindza wa yena lowuntshwa. Muti lowu wu akiwe hi vuntshwa hi maakelo ya Xigriki ni Xirhoma, kambe ngopfu-ngopfu a ku tshama Vayuda. Hi ku ya hi Profesa Richard A. Batey, wu ve “ntsindza wa hulumendhe wa Galeliya na Periya,” ku fikela loko Antipasi a aka Tiberiyo kwalomu ka 21 C.E. ku va wona ntsindza ematshan’weni ya Sepphoris. Sweswo swi endleke hi nkarhi lowu Yesu a a tshama ekusuhi ni muti wolowo.

Profesa James Strange, muyimburi wa Sepphoris, u kombisa muti lowu wu ri ni vuhlayiselo bya xuma, matlhari, tibangi, miako ya tiko, ni vuxaviselo bya swibye leswi endliweke hi vumba, nghilazi, nsimbi, swin’wetsin’wetsi ni swakudya swo hambana-hambana. A ku ri ni valuki ni varhungi va swiambalo ni switolo swa swirhundzu, fanichara, mirhi ya risuna ni swixavisiwa swin’wana. Ku ehleketiwa leswaku hi nkarhi wolowo vaaki va kona a va ri exikarhi ka 8 000 ku ya eka 12 000.

Xana Yesu u tshame a wu endzela muti lowu wa mphesamphesa, laha u nga fambaka awara yin’we hi milenge ku suka eNazareta? Tievhangeli a ti hi nyiki nhlamulo. Hambiswiritano, The Anchor Bible Dictionary yi vula leswaku “ndlela yin’we ntsena yo tsemakanya u suka eNazareta u ya eKana le Galeliya a yi hundza hi le Sepphoris.” (Yohane 2:1; 4:46) Xintshabyana xa Sepphoris xa vonaka loko u ri Nazareta, hikuva xi tlakuke timitara ta 120 ehenhla ka nkova. Van’wana va pfumela leswaku loko Yesu a nyikela xifaniso xa leswaku “muti a wu nge fihleki loko wu akiwe ehenhla ka ntshava,” swi nga endleka a a vulavula hi muti wolowo.—Matewu 5:14.

Endzhaku ka ku wa ka Yerusalema hi 70 C.E., Sepphoris wu ve ntsindza wa Vayuda eGaleliya ivi endzhaku ku va ndhawu ya Sanedri, huvo-nkulu ya Vayuda. Swi teke nkarhinyana wu ri ndhawu leyi dumeke ya swidyondzi swa Vayuda.

[Mepe/Xifaniso lexi nga eka tluka 32]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Lwandle Ra Galeliya

GALELIYA

Kana

Tiberiyo

SEPPHORIS

Nazareta

PERIYA

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 32]

Pottery: Excavated by Wohl Archaeological Museum, Herodian Quarter, Jewish Quarter. Owned by Company for the Reconstruction of the Jewish Quarter in the Old City of Jerusalem, Ltd