Vuyelo Lebyi Vavisaka Bya Rifu

“N’WANA WA MALEMBE YA TSEVU A TISUNGA.” Nhloko-mhaka leyi yi tsemaka nhlana a yi vulavula hi rifu leri vavisaka ra xinhwanyatana lexi vuriwaka Jackie. Mana wa xona a a ha ku dlayiwa hi vuvabyi lebyi nga tshungulekiki. Loko Jackie a nga si tilahlela exiporweni leswaku a tlumbiwa hi xitimela, u byele vamakwavo va yena leswaku a a lava ‘ku va ntsumi leswaku a ta va ni mana wa yena.’

Ian a a ri ni malembe ya 18 loko a kombela mufundhisi leswaku a n’wi hlamusela leswaku ha yini tata wa yena a dlayiwe hi vuvabyi bya khensa. Mufundhisi u vule leswaku leswi tata wa Ian a a ri munhu lonene, Xikwembu a xi n’wi lava etilweni. Endzhaku ko twa nhlamuselo yoleyo, Ian u tibyele leswaku a nga swi lavi ku xi tiva Xikwembu xo tano xa tihanyi. Leswi vutomi a byi tikomba byi nga ri na xikongomelo, Ian u tinyiketele eku hanyeni ka vutomi byo titsakisa. U sungule ku nwa byala, ku tirhisa swidzidzirisi ni ku tikhoma hi ndlela yo biha. Vutomi bya yena a byi nga ha lawuleki.

“Lava Hanyaka Va Swi Tiva Leswaku Va Ta Fa”

Swiendlakalo leswimbirhi leswi hlomulaka mbilu swi kombisa ndlela leyi rifu ri nga onhaka vutomi bya vanhu ha yona, ngopfu-ngopfu loko ri hlasela swi nga languteriwanga. Ina, vanhu hinkwavo va yi tiva mhaka leyi leyi tsariweke eBibeleni: “Lava hanyaka va swi tiva leswaku va ta fa.” (Eklesiasta 9:5) Kambe vo tala va hlawula ku honisa ntiyiso wolowo lowu vavaka. Ku vuriwa yini hi wena? Vutomi byi hi tekela nkarhi wo tala wa hina ni nyingiso wa hina lerova hi nga ha papalata ku anakanya hi rifu ra hina leri nga ha tikombaka ra ha ri ekule.

The World Book Encyclopedia yi ri: “Vanhu vo tala va chava rifu naswona va ringeta ku nga anakanyi ha rona.” Nilokoswiritano, mhangu leyi chavisaka kumbe vuvabyi lebyi xungetaka vutomi hi xitshuketa byi nga ha hi sindzisa ku langutana ni rifu. Kumbexana nkosi wa munghana kumbe wa xaka wu hi tsundzuxa hi ndlela yo vava malunghana ni vuyelo lebyi yimeleke vanhu hinkwavo.

Nilokoswiritano, eminkosini vanhu lava rilaka va tala ku vula marito lawa, “Vutomi byi fanele byi ya mahlweni.” Hakunene byi fanele byi ya emahlweni. I ntiyiso, vutomi byi nga ha tikomba byi famba hi ku hatlisa lerova ku nga ri kungani hi fanele hi langutana ni xiphiqo xa ku dyuhala. Hi nkarhi wolowo, rifu ro va kwala nyongeni. Ku ni minkosi yo tala leyi u faneleke u ya eka yona, naswona u fanele u tiyisela ku fa ka vanghana vo tala swinene lava va veke vanghana va wena va vutomi hinkwabyo. Vadyuhari vo tala va tshama va ri karhi va tshandza va ku, “Hambi mina ndzi ta fa rini!”

Xivutiso Lexikulu

Hambileswi a nga riki kona munhu la kanetaka leswaku rifu ri kona, leswi humelelaka endzhaku ka rifu swi nga fana ni xivutiso lexikulu. Tinhlamuselo to tala leti kanetanaka ti nga endla munhu la kanakanaka a teka tinhlamuselo leti tanihi ku kanetana hi swilo leswi nga pfuniki nchumu leswi nga tiviwiki. Munhu la anakanyaka kahle a nga ha gimeta hileswaku leswi “u hanyaka kan’we,” u fanele u tiphina hi swilo leswinene evuton’wini hilaha u nga kotaka hakona.

Ku hambana ni sweswo, van’wana a va swi lavi ku pfumela leswaku rifu i ku hela ka swilo hinkwaswo. Nilokoswiritano, a va swi tivi kahle leswaku  ku humelela yini endzhaku ka sweswo. Van’wana va ehleketa leswaku vutomi byi ta ya emahlweni endhawini leyi ku tsakisaka hilaha ku nga heriki, kasi van’wana va anakanya leswaku va ta tlhela va hanya enkarhini lowu taka, kumbexana se va ri vanhu van’wana.

Maxaka lama feriweke hi ntolovelo ma tivutisa leswaku, “Vafi va kwihi?” Malembe lama hundzeke, swirho swa ntlawa lowu tlangaka bolo ya milenge a swi ri endleleni swi ya tlanga bolo loko lori yi ta tlumbana ni thekisi ra swona hi xitshuketa, yi ri humesa epatwini. Swirho swa ntlhanu swa ntlawa wolowo swi file. Vutomi bya manana un’wana a bya ha fambanga hi ndlela ya ntolovelo, ku sukela siku leri n’wana wa yena a nga fa emhangwini yoleyo ha rona. A nga koti ku tiva laha n’wana wa yena a nga kona. U tshamela ku ya esirheni ra yena kutani a heta tiawara to tala a vulavulela ehenhla kwalaho na yena. Wa titshandza a ku: “A ndzi tshembi leswaku a ku humeleli nchumu endzhaku ka rifu, kambe a ndzi tiyiseki.”

Swi le rivaleni leswaku langutelo ra hina malunghana ni rifu ri nga khumba vutomi bya hina sweswi. Leswi vanhu va angulaka hi tindlela to hambana-hambana loko va hlaseriwe hi rifu, ku tlakuka swivutiso swo hlayanyana. Xiya ndlela leyi a wu ta swi hlamula ha yona. Xana hi fanele hi rivala hi rifu kutani hi anakanyisisa hi ku hanya? Xana hi fanele hi pfumelela vukona bya rifu lebyi chavisaka byi onha vutomi bya hina? Xana maxaka lama feriweke ma fanele ma tshama ma ri karhi ma tivutisa leswaku varhandziwa va wona lava feke va le kwihi? Xana rifu ri fanele ri tshama ri ri nchumu lowu swi nonon’hwaka ku wu hlamusela?