XANA u tshame u titwa hi ndlela yoleyo? Loko se u kume leswi u swi lavaka, xana a wu tshama u tsakile? Kumbe xana ntsako wolowo wu herile? I ntiyiso leswaku ku fikelela pakani kumbe ku kuma nchumu lowu a wu wu navela, swi nga ku endla u tsaka kambe ntsako wolowo wu nga va wa xinkarhana. Ntsako lowu nga heriki a wu sekeriwanga eka swilo leswi hi humelelaka eka swona kumbe rifuwo. Kambe ku fana ni rihanyo lerinene, ntsako wa xiviri wu titshege hi swilo swo hambana-hambana.

Un’wana ni un’wana u ni vumunhu byakwe. Leswi endlaka leswaku un’wana a tsaka swi nga endleka un’wana swi nga n’wi tsakisi. Ku engetela kwalaho, loko hi ri karhi hi kula, ha cinca. Kambe ku ni vumbhoni bya leswaku swilo swin’wana swi fambisana ngopfu ni ntsako. Hi xikombiso, ntsako wa xiviri wu fambisana ni ku eneriseka, ku nga vi na mavondzo, ku hlakulela ku rhandza van’wana ni ku va munhu a pfumelelana ni swiyimo. A hi voneni leswaku ha yini swi ri tano.

Xichudeni xo tlhariha lexi dyondzeke hi ndlela leyi munhu a vumbiweke ha yona xi vule leswaku “mali i xisirhelelo.” Xi tlhele xi ku: “La rhandzaka silivhere ntsena a nge enerisiwi hi silivhere, hambi ku ri la rhandzaka rifuwo a nge enerisiwi hi vuyelo. Leswi na swona i vuhava.” (Eklesiasta 5:10; 7:12) Xana a xi vula yini? Loko hi lava mali leswaku hi tihanyisa, hi fanele hi papalata ku va ni makwanga kumbe ku nga eneriseki. Hosi Solomoni wa le Israyele wa khale loyi a tsaleke marito lama nga laha henhla, na yena a a fuwile naswona a a hanya vutomi bya vulovolovo leswaku a vona loko hakunene swi tisa ntsako wa xiviri. U tsale a ku: “Xin’wana ni xin’wana lexi mahlo ya mina a ma xi kombela, a ndzi ma tsonanga. Mbilu ya mina a ndzi yi tsonanga hambi ku ri muxaka wun’we wa ku titsakisa.”—Eklesiasta 1:13; 2:10.

Leswi Solomoni a a ri ni rifuwo ro tala, u ake tiyindlu letikulu, a endla mintanga yo saseka, madamu a tlhela a va ni malandza yo tala. A a ri ni xin’wana ni xin’wana lexi a a xi lava. U dyondze yini? Rifuwo ra yena a ri n’wi endla a tsaka kambe swa xinkarhana. U te: “Hinkwaswo a ku ri vuhava, a ku nga ri na nchumu lexi pfunaka.” U sungule ku venga vutomi. (Eklesiasta 2:11, 17, 18) Solomoni u dyondze leswaku vutomi bya le mafurheni byi siya munhu a nga ri na ku eneriseka ni ntsako. *

Xana minkambisiso ya manguva lawa ya pfumelelana ni vutlhari lebyi bya khale? Eka nhloko-mhaka leyi humesiweke eka magazini wa Journal of Happiness Studies ku xiyiwe leswaku “loko munhu se a enerisekile eka swilaveko swa yena, ku kuma mali leyi engetelekeke a swi n’wi tiseli ntsako.” Ku xiyiwe leswaku loko vanhu va va ni swilo swo tala leswi vonakaka ematshan’wini yo karhateka hi swilo swa nkoka evuton’wini, a va kumi ntsako.

NAWU WA BIBELE: “Mukhuva wa n’wina wa vutomi a wu pfumale rirhandzu ra mali, mi ri karhi mi eneriseka hi swilo leswi nga kona.”—Vaheveru 13:5.

Mavondzo i “ku navela loku vavisaka, ku nga ku navela ku va ni swilo leswi un’wana a nga na swona.” Ku fana ni tshumba, mavondzo ma nga hetela munhu ntsako. Xana ma nga va ni khombo hi ndlela yihi? Hi nga swi vona njhani loko hi ri mavondzo? Hi nga lwisana njhani na wona?

Encyclopedia of Social Psychology yi xiye leswaku vanhu va va ni mavondzo eka vanhu lava ringanaka na vona ku nga va hi malembe, ntokoto ni hi swa le mandleni. Hi xikombiso, n’wamabindzu swi nga endleka leswaku a nga n’wi vondzokeli mutlangi wa tifilimi la dumeke. Kambe a nga vondzokela n’wamabindzu-kulobye la dumeke.

Hi xikombiso, vatirhela-mfumo vo karhi lava tlakukeke ePeresiya wa khale, a va yi vondzokelanga hosi kambe va vondzokele mutirhela-mfumo kulobye la vuriwaka Daniyele. Vanhu volavo a va nga tsakanga hakunene hikuva va kale va endla rhengu ro  dlaya Daniyele. Kambe rhengu rolero a ri humelelanga. (Daniyele 6:1-24) Encyclopedia leyi yi tlhele yi vula leswaku “i swa nkoka ku xiya leswaku ku va ni mavondzo swi ku endla u lava ku vavisa van’wana. Sweswo swi kombisa xivangelo xa ku va mavondzo ma fambisana ni rivengo.” *

Xana u nga ma vonisa ku yini mavondzo? Tivutise: ‘Xana loko ntangha ya mina yi humelela evuton’wini, ndzi tsaka na yona kumbe swa ndzi nyangatsa? Loko makwenu, mudyondzi-kulorhi la nga ni vuswikoti kumbe mutirhi-kulorhi a tsandzeka, xana swi ndzi twisa ku vava kumbe ndza tsaka?’ Loko nhlamulo ya wena ku ri leswaku wa “tsaka,” sweswo swi kombisa leswaku u ni mavondzo. (Genesa 26:12-14) Encyclopedia of Social Psychology yi vula leswaku “mavondzo ma nga endla leswaku munhu a nga ha swi tsakeli swilo leswinene evuton’wini. . . .  Mukhuva wolowo a wu n’wi pfuni munhu leswaku a va ni ntsako.”

Hi nga lwisana ni mavondzo loko hi hlakulela ku titsongahata ni xichavo ku nga swilo leswi nga ta hi pfuna leswaku hi tlangela vuswikoti ni timfanelo letinene ta van’wana. Bibele yi ri: “Mi nga endli nchumu hi ku kanetana kumbe hi ku tikurisa, kambe hi mianakanyo yo titsongahata mi teka van’wana va ri lava tlakukeke eka n’wina.”—Vafilipiya 2:3.

NAWU WA BIBELE: “Hi nga tshuki hi tikurisa, hi pfuxa ku phikizana, hi va ni mona eka van’wana.”—Vagalatiya 5:26.

Buku leyi nge Social Psychology yi ri: “Loko vanhu va ri ni vuxaka lebyinene ni vanhu van’wana swi endla leswaku va tsaka swinene ku tlula ntirho lowu va nga na wona, mali leyi va yi holaka, tiko leri va tshamaka eka rona ni rihanyo ra vona.” Ntiyiso hileswaku, ku va munhu a va ni ntsako wa xiviri, u fanele a rhandza a tlhela a rhandziwa. Mutsari un’wana wa Bibele u te: “Loko . . . ndzi nga ri na rirhandzu, a ndzi nchumu.”—1 Vakorinto 13:2.

Na wena u nga swi kota ku hlakulela rirhandzu. Hi xikombiso, tata wa Vanessa a a ri ni tihanyi naswona a ri xindzendzele. Loko Vanessa a ri ni malembe ya 14, u balekile ekaya a ya tshama endhawini leyi ku khathaleriwaka vana laha na kona a a nga tshamisekanga lerova u kale a kombela Xikwembu leswaku xi n’wi pfuna. Swi nga endleka leswaku a ku ri nhlamulo ya xikhongelo xakwe hikuva u yisiwe a ya tshama ni ndyangu wun’wana lowu a wu hanya hi nawu wa Bibele lowu nge, “rirhandzu ri ni mbilu yo leha ni musa.” (1 Vakorinto 13:4) Loko Vanessa a ri kwalaho, a a tihlayela Bibele naswona leswi a a swi hlaya swi n’wi pfunile leswaku a va ni ku rhula embilweni ni le mianakanyweni. U ri: “Exikolweni a ndzi sungula ku pasa kahle.”

Vanessa u tshame a twisiwa ku vava. Kambe sweswi u tsakile evukatini naswona i manana wa swinhwanyetana swimbirhi.

NAWU WA BIBELE: “Ambalani rirhandzu, hikuva i xiboho lexi hetisekeke xa vun’we.”—Vakolosa 3:14.

Xana u kona munhu loyi a nga riki na swiphiqo evuton’wini? Bibele yi vula leswaku ku ni “nkarhi wa ku rila” ni “nkarhi wa ku kalakala.” (Eklesiasta 3:4) Ku pfumelelana ni swiyimo swi hi pfuna leswaku hi va ni langutelo lerinene hambiloko hi langutane ni swiphiqo. Anakanya hi Carol na Mildred.

Carol u ni vuvabyi bya longo, bya chukela, xiphiqo xa ku hefemula loko a etlele (apnea) ni vuvabyi bya mahlo lebyi endleke leswaku tihlo ra ximatsi ri nga ha voni. Hambiswiritano, u ri: “Ndzi ringeta ku ka ndzi nga tshameli ku va ni gome. Mbilu ya mina ya vava kambe a ndzi lavi ku tshamela ku anakanya hi xiyimo xa mina naswona ndza xi nkhensa Xikwembu hi leswi ndzi kotaka ku swi endla, ngopfu-ngopfu ku endlela vanhu van’wana.”

Mildred na yena u ni vuvabyi byo hlayanyana ku katsa ni bya marhambu, khensa ya vele ni vuvabyi bya chukela. Kambe ku fana na Carol, u ringeta ku ka a nga tshameli ku ehleketa hi swiphiqo swa yena. U tsale a ku: “Ndzi dyondze ku rhandza vanhu ni ku chavelela van’wana lava vabyaka naswona sweswo swa ndzi pfuna. Entiyisweni, ndzi kume leswaku loko ndzi chavelela van’wana, a ndzi karhateki hi xiyimo xa mina.”

Hambileswi vavasati lavambirhi va swi tsakelaka ku tshunguriwa kahle, a va tshameli ku karhateka hi mavabyi ya vona kambe va ehleketa hi swiendlo ni ndlela leyi va wu tirhisaka ha yona nkarhi wa vona. Sweswo swi endla leswaku va va ni ku rhula loku ku nga riki na loyi a nga va tekelaka kona. Ku engetela kwalaho, va rhandzeka eka vanhu van’wana naswona i xikhutazo eka vanhu lava na vona va langutanaka ni swiphiqo swo hambana-hambana.

NAWU WA BIBELE: “Wa tsaka munhu la hambetaka a tiyisela ndzingo, hikuva eku amukeriweni kakwe u ta kuma harhi ya vutomi.”—Yakobo 1:12.

Loko vutlhari bya Bibele byi tirhisiwa, byi fana ni “murhi wa vutomi eka lava va khomelelaka eka byona, naswona va ta vuriwa lava tsakeke lava va khomelelaka swi tiya eka byona.” (Swivuriso 3:13-18) Tikumele vutlhari byebyo hi ku va u hlaya Bibele. Mutsari wa buku leyi yo kwetsima loyi a nga “Xikwembu lexi tsakeke,” u lava leswaku na wena u tsaka.—1 Timotiya 1:11.