HI SWIHI swilo swo hlawuleka leswi Joseph Priestley a swi endleke? Swilo leswi a swi tshubuleke ni leswi a swi tsaleke swi ve ni nkucetelo swinene eka ndlela leyi vanhu va langutaka mafumelo ya hulumendhe ha yona, leswi Xikwembu xi nga xiswona ni moya lowu hi wu hefemulaka.

Ku nga khathariseki leswaku a a tsala hi sayense kumbe vukhongeri, a a tsala ntiyiso ntsena. U swi endle njhani?

Endzhaku ka loko a hlangane na n’wasayense wa le Amerika Benjamin Franklin hi 1765, Joseph Priestley loyi a a teka sayense tanihi vuhungasi, u sungule ku lava ku tiva hi gezi. Hi lembe leri landzeleke, van’wasayense-kulobye va hlamarisiwe hi swilo leswi a swi kumeke lerova va n’wi hlawule leswaku a va xirho xa Vandla ra le Vuhosini ra le Nghilandhi.

Hi ku famba ka nkarhi, Priestley u sungule ku endla ndzavisiso wa swa tikhemikhali. Hiloko a tshubula tigasi letintshwa to hlayanyana, ku katsa ni leyi vuriwaka amoniya ni nitrous oxide. U ve munhu wo sungula ku endla mati lama nga ni soda.

Hi 1774, loko a ri karhi a kambisisa edzongeni wa Nghilandhi, u kume gasi yin’wana leyi endlaka leswaku khandlhela ri kota ku voninga kahle. Hi ku famba ka nkarhi, u chele 60 wa timililitara ta gasi yoleyo eka nghilazi swin’we  ni kondlo. Kondlo rero ri kote ku hanya nkarhi wo leha ku tlula loko a ri ta va eka nghilazi leyi cheriwaka moya lowu tolovelekeke. Pries­tley u koke gasi yoleyo hi tinhompfu, kutani u vule leswaku “endzhaku ko endla tano u twe swi n’wi olovela ku hefemula.”

Joseph Priestley u tshubule okisijini. * Kambe, u thye gasi yoleyo dephlogisticated air a anakanya leswaku ko va moya lowu tolovelekeke lowu sivelaka ku pfurha ka ndzilo. Ndlela leyi Priestley a gimeteke ha yona a yi hoxile, kambe vanhu vo tala va ha teka leswi a swi endleke ku ri nchumu lowukulu.

Priestley a a tshemba leswaku tidyondzo leti hoxeke ti fihla ntiyiso malunghana ni sayense hilaha ndhavuko ni tidyondzo tin’wana ti fihlaka hakona ntiyiso malunghana ni vukhongeri. Kambe lexi hlamarisaka hileswaku loko a ri karhi a lavisisa vutivi bya le Bibeleni, a a pfumela ni le ka tidyondzo tin’wana leti nga fambisaniki ni leswi Bibele yi swi dyondzisaka. Hi xikombiso, u tshame a nga tshembi leswaku Bibele yi huhuteriwe hi Xikwembu hi singita. Nakambe a a nga pfumelelani ni dyondzo ya Bibele ya leswaku Yesu a a hanya etilweni loko a nga si ta laha emisaveni.

Hi hala tlhelo, Priestley u paluxe tidyondzo ta vukhongeri ta mavunwa leti hi nkarhi wolowo ku ta fikela namuntlha ti hangalakeke etikerekeni to tala. U dyondzise leswaku hi ku famba ka nkarhi ntiyiso lowu dyondzisiweke hi Yesu wu paluxe mavunwa lama katsaka dyondzo ya Vunharhu-un’we, dyondzo ya leswaku moya wa munhu a wu fi ni ku gandzela swifaniso ku nga mhaka leyi nga fambisaniki ni Bibele.

Vonelo ra Priestley eka swa vukhongeri ni ndlela leyi a seketeleke mfumo wa Amerika ni wa Furwa ha yona, swi hlundzukise Manghezi-kulobye. Hi 1791, ntshungu lowu hlundzukeke wu hise yindlu ni laboratori yakwe, naswona eku heteleleni u balekele eUnited States. Hambileswi hakanyingi a tsundzukiwaka hi swilo leswi a swi tshubuleke eka sayense, Joseph Priestley a a tshemba leswaku ku dyondza hi Xikwembu ni hi xikongomelo xa xona, a swi ri “swa nkoka swinene ku tlula swilo hinkwaswo.”