EKA MAKUME ma nga ri mangani ya malembe lama hundzeke, ku chava vuloyi swi endle leswaku le Yuropa ku sunguriwa ku hlotiwa ka valoyi va tlhela va dlayiwa. Tsima leri a ri tinyike matimba swinene eFurwa, Jarimani, en’walungwini wa Italy, Switzerland ni le Matikweni Lamatsongo yo tanihi Belgium, Luxembourg, na Netherlands. Buku leyi vuriwaka Witch Hunts in the Western World yi ri: “Vanhu va magidigidi va le Yuropa ni lava a va tshama ematikweni lawa a ma lawuriwa hi matiko ya le Yuropa, va dlayiwile naswona van’wana va xanisiwe hi ndlela ya tihanyi, va khotsiwile, va konanisiwa, va vengiwa, va voniwa nandzu hambi ku ri ku chavisiwa.” * Xana mhaka leyi yi sungule njhani? I yini lexi xi yi vangeke?

Mhaka leyi ku vulavuriwaka ngopfu ha yona eka rungula leri i ku konanisa. Ku simekiwe hi Kereke ya Rhoma Khatoliki emalembeni ya va-1200, “hi xikongomelo xo endla leswaku vagwinehi va amukela tidyondzo ta yona ni ku sivela vanhu van’wana leswaku va nga sukeli Kereke,” hi ku vula ka buku leyi nge Der Hexenwahn (The Witch Mania). Ku konanisa a ku tekiwa tanihi nawu wa kereke.

Hi December 5, 1484, Mupapa Innocent wa Vunhungu, u humese papila leri a ri sola vuloyi. U tlhele a lerisa vakonanisi vambirhi ku nga Jakob Sprenger na Heinrich Kramer (loyi nakambe a a tiviwa hi vito ra Xilatini leri nge, Henricus Institoris ) leswaku va lwisana ni xiphiqo lexi. Vavanuna lavambirhi va tsale buku leyi vuriwaka Malleus Maleficarum, leswi vulaka ku Xanisiwa ka Valoyi. Kereke ya khatoliki ni ya Protestente ti amukele buku leyi tanihi leyi pfumelelaka ku herisiwa ka vuloyi. Buku leyi a yi ri ni mintsheketo ya xintu leyi vulavulaka hi valoyi. A yi vulavula hi tidyondzo ta Bibele ni milawu ya tiko leyi a yi lwisana ni vuloyi naswona a yi hlamusela ndlela leyi valoyi va nga xiyiwaka ha yona ni ndlela yo va herisa. Buku leyi nge The Hammer of Witches yi hlamuseriwa tanihi “buku leyi pfuxeke mpfilumpfilu . . . , ni leyi vangeke khombo swinene ku tlula tibuku hinkwato leti tshameke ti va kona emisaveni.”

 Vanhu lava a va hehliwa hi vuloyi a va voniwa nandzu hambi ku nga ri na vumbhoni lebyi kombisaka leswaku va loya. Buku leyi vuriwaka Hexen und Hexenprozesse (Witches and Witch Trials) yi vula leswaku ku tengisiwa a ku endliwa “hi xikongomelo xo sindzisa muhehliwa leswaku a ti phofula. “ Ku xanisiwa hi ndlela ya tihanyi a swi tolovelekile.

Buku leyi vuriwaka The Hammer of Witches ni papila leri humesiweke hi Mupapa Innocent wa Vunhungu, swi endle leswaku ku sungula ku hlotiwa ka valoyi eYuropa. Ku engetela kwalaho, muchini lowuntshwa wa ku kandziyisa wu endle leswaku buku leyi vulavulaka hi ku konanisiwa ka valoyi, yi hangalaka ku suka eAtlantic ku ya fika ni le Amerika.

Ku tlula 70 wa tiphesente ta vanhu lava a va hehliwa hi ku loya a ku ri vavasati, ngopfu-ngopfu tinoni leti a ti nga ri na munhu loyi a ta ti yimelela. Vahehliwa a va katsa swisiwana, vadyuhari ni vavasati lava a va tirhisa mintsembyana, ngopfu-ngopfu loko mintsembyana ya vona yi tsandzeka ku hanyisa vavabyi. Entiyisweni vanhu a va tshama va chuhile ku nga khathariseki leswaku i swigwili, swisiwana, vavanuna, vavasati, va dumile kumbe a va dumanga.

Vanhu lava a va hehliwa hi vuloyi a va soriwa hikwalaho ka vubihi hinkwabyo byo hambana-hambana lebyi a byi endleka. Magazini wa le Jarimani lowu vuriwaka Damals wu vula leswaku a va hehliwa hi ku “vanga gamboko ni ku rhumela tihumba ni tinjiya leswaku swi onhetela swimilana ni mihandzu emisaveni.” Loko xihangu xi dlaya swilo leswi byariweke, loko homu ya ntswele yi nga humesi ntswamba, loko wanuna a ri ngon’wa kumbe wansati a ri mhika, a ku soriwa valoyi.

Valoyi a va voniwa njhani? Van’wana lava a va ehleketeleriwa leswaku va loya a va bohiwa kutani va hoxiwa ematini yo titimela lawa a ku vuriwa leswaku ma kwetsima. Loko va nyupela, a ku vuriwa leswaku a va loyi ivi va humesiwa. Loko va nga nyupeli a ku vuriwa leswaku va loya kutani va namba va dlayeriwa kwalaho kumbe va nyiketiwa leswaku va ya xanisiwa. Va ehleketeleriwa van’wana a va kariwa hikuva a ku vuriwa leswaku valoyi a va tiki kumbe va vevuka.

Buku leyi vuriwaka Witch Hunts in the Western World yi vula leswaku ndlela yin’wana leyi a yi tirhisiwa a ku ri ku lava mfungho lowu a ku vuriwa leswaku i wa Diyavulosi, lowu a wu ri “nchumu lowu khomekaka lowu siyiweke hi Diyavulosi eka noyi.” Lava nga ni vulawuri, a va lava mfungho wolowo “hi ku sungula va tsemeta misisi ya munhu loyi a hehliwaka va tlhela va lavisisa loko a ri ni xivati emirini wa yena” naswona a va swi endla exikarhi ka mani na mani. Endzhaku ka sweswo a va n’wi tlhava hi neleta eka xin’wana ni xin’wana lexi va xi kumaka swo tanihi mfungho lowu munhu a velekiwaka a ri na wona, swirhumbana ni swivati. Loko munhu yoloye a nga twi ku vava kumbe a nga humi ngati, xivati xolexo a ku vuriwa leswaku i mfungho wa Sathana.

Makhatoliki ni Maprotestente, a ma seketela mhaka leyi ya ku hlotiwa ka valoyi naswona etindhawini tin’wana vafumi lava a va ri Maprotestente a va karhata swinene ku tlula va Khatoliki. Kambe hi ku famba ka nkarhi, mhaka leyi yi sungule ku kambisisiwa kahle. Hi xikombiso hi 1631, Friedrich Spee la nga muprista wa Khatoliki loyi a heleketeke vanhu vo tala lava hehliweke hi vuloyi emhandzini leswaku va ya hisiwa va ha hanya, u tsale leswaku hi ku ya hi yena a nga kona ni un’we loyi a a ri ni nandzu eka vanhu volavo. U tlhele a vula leswaku loko mhaka ya ku hlotiwa ka valoyi a yi nga herisiwanga, laha misaveni a ku ta va ku nga ha ri na munhu. Hi hala tlhelo, madokodela ma sungule ku xiya leswaku swilo swo tanihi switshetshela i vuvabyi ku nga ri ku kombisa leswaku munhu u ni dimona. Hi va-1600 ku tengisiwa ka valoyi ku hungutekile kasi eku heleni ka lembe rero swi heriseriwe makumu.

I yini leswi hi swi dyondzaka malunghana ni nkarhi wolowo wo biha? Dyondzo yin’wana ya nkoka leyi hi yi kumaka hi leyi: Loko vanhu lava tivulaka Vakreste va sungule ku hundzula tidyondzo ta mavunwa ni vukholwa-hava va swi endla tidyondzo to tenga leti humaka eka Yesu Kreste, va endle leswaku vubihi byi andza swinene. Loko Bibele yi profeta hi xisandzu lexi a xi ta tisiwa eka Vukreste bya ntiyiso hi vavanuna vo tano vo pfumala ku tshembeka yi ri: “Ndlela ya ntiyiso yi ta vulavuriwa ku biha.”—2 Petro 2:1, 2.