1. Xana riendzo ra Yonasi a ri ri njhani naswona u titwe njhani hi riendzo rakwe?

YONASI a a ta va ni nkarhi wo tala wa ku anakanyisisa. Ku nga ri khale a a ta teka riendzo leri endlaka mpfhuka wa tikhilomitara to tlula 800 hi milenge, leri a ri ta teka n’hweti kumbe ku tlula. Xo sungula, a a fanele a hlawula tindlela to koma leti sirhelelekeke, naswona a a fanele a tsemakanya minkova yo tala ni ku famba hi swindledyana leswi nga exikarhi ka tintshava. A a fanele a famba etlhelo ka Mananga ya le Siriya, a tsemakanya milambu leyikulu yo fana ni wa Yufrata naswona a lava ndhawu yo etlela eka yona eka vanhu vambe emadorobeni ni le swimitanini swa le Siriya, Mesopotamiya ni le Asiriya. Loko a ri karhi a famba, a ya a tshinela emutini wa Ninivha lowu a a ya eka wona ni lowu a a wu chava swinene, a a tivutisa leswaku a ku ta humelela yini loko a fika.

2. Xana Yehovha se a a n’wi dyondzise yini Yonasi leswaku a amukela xiavelo xakwe?

² Nchumu wun’we lowu Yonasi a a wu tiva hileswaku a a nga ta wu balekela ntirho lowu a a nyikiwe wona. U tshame a ringeta ku baleka. Hilaha hi swi voneke hakona eka ndzima leyi hundzeke, Yehovha u lehisele Yonasi mbilu a n’wi dyondzisa hi xidzedze xa le lwandle ni ku n’wi ponisa hi singita leri katsaka nhlampfi leyikulu. Endzhaku ka masiku manharhu yi n’wi hlante a ri karhi a hanya eribuweni a nga vavisekanga. Yonasi u hlamarisiwe hileswi endlekeke naswona se a a tiyimisele ku yingisa ni ku titsongahata.—Yonasi, tindzim.1, 2.

3. Hi yihi mfanelo leyi Yehovha a yi kombeke Yonasi, kambe hi xihi xivutiso lexi tlakukaka?

³ Loko Yehovha a lerisa Yonasi ra vumbirhi leswaku a ya eNinivha, muprofeta loyi u yingisile kutani a khoma riendzo leri ro leha a ya evuxeni. (Hlaya Yonasi 3:1-3.) Hambiswiritano, xana u pfumelele ndzayo ya Yehovha leswaku  yi n’wi hundzula hi ku helela? Hi xikombiso, Yehovha u kombe Yonasi tintswalo hi ku n’wi ponisa leswaku a nga nweli, a nga n’wi xupulanga hambileswi a nga xi yingisangiki xileriso lexi a a n’wi byele xona naswona u tlhele a n’wi rhuma ra vumbirhi ku ya eNinivha. Endzhaku ka swilo leswi hinkwaswo, xana Yonasi u dyondze ku va ni tintswalo eka vanhu van’wana? Hakanyingi vanhu lava nga hetisekangiki swa va tikela ku va ni tintswalo. A hi voneni leswaku i yini leswi hi nga swi dyondzaka eka ntirho wo tika lowu Yonasi a a nyikiwe wona.

4, 5. Ha yini Yehovha a vule leswaku Ninivha i ‘muti lowukulu’ naswona leswi swi hi dyondzisa yini ha yena?

⁴ Yonasi a a nga languti muti wa Ninivha hilaha Yehovha a a wu languta hakona. Ha hlaya: “Ninivha a wu ri muti lowukulu eka Xikwembu.” (Yon. 3:3) Ku ringana kanharhu, buku ya Yonasi yi tshahe marito lama vuriweke hi Yehovha lama nge, “emutini lowukulu wa Ninivha.” (Yon. 1:2; 3:2; 4:11) Ha yini muti lowu lowukulu a wu ri wa nkoka eka Yehovha?

 ⁵ Ninivha a ku ri wun’wana wa miti ya khale leyi akiweke hi Nimrodo endzhaku ka Ndhambi. A ku ri muti lowukulu lowu a wu ri ni swimitana swo hlayanyana, lowu a swi teka masiku manharhu ku suka etlhelo rin’wana ra wona ku ya eka lerin’wana. (Gen. 10:11; Yon. 3:3) Muti wa Ninivha a wu tiveka swinene hi titempele ta wona letikulu to saseka, marhangu yo tiya ni miako yin’wana. Kambe ku hava ni xin’we xa swilo leswi lexi endleke leswaku Yehovha Xikwembu a wu teka wu ri wa nkoka. Nchumu wa nkoka eka yena a ku ri vaaki va wona. Hi nkarhi wolowo muti wa Ninivha a wu ri ni vaaki vo tala. Ku nga khathariseki vubihi bya vona, Yehovha a a khathala hi vona. Phela Yehovha u rhandza munhu un’wana ni un’wana naswona wa swi xiya leswaku munhu a nga swi kota ku hundzuka kutani a dyondza ku endla leswinene.

6. (a) I yini leswi nga ha vaka swi endle Yonasi a vona Vaninivha va chavisa? (Nakambe vona nhlamuselo ya le hansi.) (b) Xana hi dyondza yini malunghana na Yonasi hi ntirho wo chumayela lowu a wu endleke?

⁶ Loko Yonasi a hetelele a fika eNinivha, swi nga ha endleka leswaku u chuhe no tlurisa loko a vona vaaki va muti wolowo vo tlula 120 000. * U fambe siku hinkwaro a nghena endzeni-ndzeni ka muti lowu a wu tele hi vanhu, kumbexana a lavana ni ndhawu leyi nga exikarhi ka wona leswaku a ta sungula ku huwelela rungula rakwe. A a ta vulavula njhani ni vanhu volavo? Xana a a ri tiva ririmi ra Vaasiriya? Kumbe, xana Yehovha u n’wi nyike vuswikoti byo vulavula ririmi rero hi singita? A hi swi tivi. Swi nga ha endleka leswaku Yonasi u vulavule Xiheveru xa ka vona kutani a va ni munhu loyi a a n’wi tolokela hi ririmi ra Vaninivha. Nilokoswiritano, rungula rakwe a ri kongomile naswona a ri endlanga leswaku a va ni ndhuma, a ri ku: “Ku lo sala masiku ya 40 ntsena, kutani Ninivha wu ta herisiwa.” (Yon. 3:4) A a vulavula hi xivindzi naswona hi ku phindha-phindha. Hi ndlela yoleyo, u kombise xivindzi ni ripfumelo leri tiyeke, ku nga timfanelo leti Vakreste va ti lavaka ngopfu namuntlha ku tlula rini na rini.

7, 8. (a) Xana vanhu va le Ninivha va angule njhani eka rungula ra Yonasi? (b) Xana hosi ya le Ninivha yi endle yini loko yi hlamula eka rungula ra Yonasi?

⁷ Vaninivha va tshike ku yingisa leswi Yonasi a a swi vula. A swi kanakanisi leswaku a a ehleketa leswaku vanhu va le Ninivha a va ta n’wi kaneta ni ku n’wi karihela hikwalaho ka rungula rakwe. Kambe ematshan’weni ya sweswo, ku endleke nchumu wo hlamarisa. Vanhu va ri yingisile rungula rakwe! Rungula rakwe ri hangalake hi ku hatlisa. Swi nga si ya kwihi, muti hinkwawo a wu vulavula hi vuprofeta bya Yonasi bya  vuavanyisi. (Hlaya Yonasi 3:5.) Vanhu lava fuweke ni swisiwana, lava nga ni matimba ni lava tsaneke, lavakulu ni lavatsongo, hinkwavo va hundzukile. Va titsone swakudya. Ku hundzuka ka vona ku fike ni le tindleveni ta hosi.

⁸ Hosi na yona yi hundzukile loko yi twa rungula ra Yonasi. Yi teriwe hi ku chava ivi yi suka exiluvelweni xa yona, yi hluvula tinguvu ta yona ta vuhosi ivi yi ambala tinguvu to khwaxa ku fana ni vanhu va yona, naswona yi kale yi “tshama enkumeni.” Yona ni “vanhu va yona lavakulu” kumbe lava tlakukeke va humese xileriso xa leswaku tiko hinkwaro ri titsona swakudya hambileswi eku sunguleni vanhu va titsoneke swakudya hi ku tirhandzela. Yi lerise leswaku vanhu hinkwavo va ambala tinguvu to khwaxa swin’we ni swifuwo swa vona. * Yi tisorile yi vula leswaku vanhu va yona va ni nandzu wo endla swilo swo biha ni ku va ni madzolonga. Loko yi vulavula hi ntshembo wa leswaku Xikwembu xa ntiyiso xi ta va komba tintswalo loko xi vona ndlela leyi va hundzukeke ha yona, hosi yi te: “Xikwembu . . . xi [ta] tlhela eku hlundzukeni ka xona lokukulu, leswaku hi nga tshuki hi lova.”—Yon. 3:6-9.

9. Vaxopaxopi va kombise ku kanakana kwihi malunghana ni Vaninivha, kambe xana hi swi tivisa ku yini leswaku va hoxisa?

⁹ Vaxopaxopi van’wana va Bibele a va yi tshembi mhaka ya leswaku vanhu va le Ninivha va hundzuke hi xihatla. Hambiswiritano, vakambisisi va Bibele va vule leswaku ku hundzuka ko tano a ku fambisana ni mihivahivani ya vanhu volavo swin’we ni mukhuva wa vona wa khale wa ku hundzuka hi xitshuketa. Ku tlula kwalaho, ha swi tiva leswaku vuxopaxopi byebyo i xihoxo, Yesu Kreste u vulavule hi ta ku hundzuka ka Vaninivha loko a ri laha misaveni. (Hlaya Matewu 12:41.) Yesu a a swi tiva leswi a a vulavula ha swona hikuva u hanye etilweni naswona u swi vonile swilo leswi loko swi endleka. (Yoh. 8:57, 58) Ntiyiso hi lowu, a hi fanelanga hi ehleketa leswaku a swi koteki ku va vanhu va hundzuka—ku nga khathariseki ndlela leyi ha yona va nga tikombaka va ri ni tihanyi eka hina. I Yehovha ntsena loyi a tivaka leswi nga embilwini ya munhu.

10, 11. (a) Xana Yehovha u angule njhani eka Vaninivha lava hundzukeke? (b) Hi nga tiyiseka njhani leswaku vuavanyisi bya Yehovha a byi nga ri na xihoxo?

¹⁰ Yehovha u endle yini loko vanhu va le Ninivha va hundzuka?  Endzhakunyana Yonasi u tsale a ku: “Xikwembu xa ntiyiso xi vona mintirho ya vona, leswaku va tlherile endleleni ya vona yo biha; kutani Xikwembu xa ntiyiso xi tisola hikwalaho ka khombo leri xi vuleke leswaku xi ta va tisela rona; hikwalaho a xi ri tisanga.”—Yon. 3:10.

¹¹ Xana leswi swi vula leswaku Yehovha a a endle xihoxo loko a vula leswaku u lava ku avanyisa muti wa Ninivha? Nikatsongo. Bibele yi vula leswaku vululami bya Yehovha byi hetisekile. (Hlaya Deteronoma 32:4.) Yehovha u tshike ku hlundzukela Vaninivha. U xiye ku hundzuka ka vona kutani a vona leswaku a va nga ha faneriwi hi ku xupuriwa hilaha a a vule hakona. Lowu a ku ri nkarhi lowunene wa leswaku Xikwembu xi kombisa vanhu volavo tintswalo.

12, 13. (a) Xana Yehovha u swi kombisa njhani leswaku wa anakanyela? (b) Ha yini vuprofeta bya Yonasi ku nga ri mavunwa?

¹² Yehovha a hi Xikwembu lexi tiomisaka nhloko, lexi nga riki na ntwela-vusiwana kumbe lexi nga ni tihanyi hilaha vafundhisi va talaka ku xi hlamusela hakona. Kambe ku ri na sweswo, xa anakanyela, xi fambisana ni swiyimo naswona xi ni tintswalo. Loko xi lava ku tisa vuavanyisi eka vanhu vo homboloka, xi rhanga hi ku rhumela vayimeri va xona lava nga emisaveni leswaku va va lemukisa, hikuva xi lava leswaku vanhu vo homboloka va hundzuka hilaha Vaninivha va endleke hakona. (Ezek. 33:11) Yehovha u byele muprofeta wakwe Yeremiya a ku: “Enkarhini wun’wana ni wun’wana lowu ndzi nga ta avanyisa ha wona tiko kumbe mfumo leswaku ndzi wu simula ni ku wu hirimuxa ni ku wu lovisa, kutani tiko rero ri tlhela evubihini bya rona lebyi ndzi vulavuleke ha byona, ndzi ta tisola hikwalaho ka khombo leri a ndzi ehlekete ku ri tisa eka rona.”—Yer. 18:7, 8.

¹³ Xana vuprofeta bya Yonasi a ku ri mavunwa? Doo; hikuva byi lemukise vanhu malunghana ni leswi a swi ta humelela loko va nga hundzuki. Vaninivha va lemukisiwile hileswi a va hombolokile, kambe va hundzukile kutani va tshika mahanyelo ya vona yo biha. Loko Vaninivha va tlhelela emahanyelweni ya vona yo biha, Xikwembu a xi ta va lovisa. Hi ku famba ka nkarhi Xikwembu xi va lovisile.—Sof. 2:13-15.

14. Xana Yonasi u angule njhani eka tintswalo leti Yehovha a tikombeke Vaninivha?

¹⁴ Xana Yonasi u titwe njhani loko muti wa Ninivha wu nga lovisiwanga hi nkarhi lowu a a langutele leswaku wu ta lovisiwa ha wona? Ha hlaya: “Kambe, Yonasi a swi nga n’wi tsakisi nikatsongo, kutani a hlundzuka ngopfu.” (Yon. 4:1) Yonasi u kale a khongela eka Xikwembu hi ndlela leyi twalaka onge a a xi tshinya! U vule leswaku a a fanele a nga tanga, a titshamela etikweni ra rikwavo. U tlhele a vula leswaku a a swi tiva leswaku Yehovha a a nga ta wu lovisa muti wa Ninivha, naswona u tiyimelerile a vula leswaku sweswo hi swona leswi n’wi endleke a balekela eTaraxixi loko A n’wi rhuma ro sungula. U kale a kombela leswaku a fa, a vula leswaku rifu a ri antswa ku tlula vutomi.—Hlaya Yonasi 4:2, 3.

15. (a) I yini leswi nga ha vaka swi endle leswaku Yonasi a va ni gome a tlhela a hlundzuka? (b) Xana Yehovha u tirhisane njhani ni muprofeta wakwe la nga ni gome?

 ¹⁵ I yini lexi a xi karhata Yonasi? A hi swi tivi leswi a a swi ehleketa kambe leswi hi swi tivaka hileswaku Yonasi u byele vanhu hinkwavo hi ta ku lovisiwa loku a ku ta wela muti wa Ninivha. Va swi amukerile leswi a va byeleke swona. Kambe ndzoviso lowu a wu twariseke a wu fikanga. Xana u hlundzukisiwe hileswi a a chava leswaku u ta hlekuriwa kumbe hileswi a a ta vuriwa muprofeta wa mavunwa? Ku nga khathariseki xivangelo xa kona, Yonasi a a nga tsakanga hileswi vanhu va hundzukeke kumbe hileswi Yehovha a va kombeke tintswalo. Ku ri na sweswo, u hlundzuke ngopfu, a titshandza naswona u titwe onge u onhiwe vito. Hambiswiritano, swi le rivaleni leswaku Xikwembu xi kombise leswaku a xa ha n’wi rhandza muprofeta loyi, loyi a a tshikilelekile. Ematshan’weni yo va Yehovha a xupula Yonasi hileswi a a delela, u n’wi vutise xivutiso xo olova ni lexi tlhontlhaka mianakanyo a ku: “Xana u ni xivangelo xo hlundzuka swonghasi?” (Yon. 4:4) Xana Yonasi u xi hlamurile xivutiso lexi? Bibele a yi hi byeli.

16. Hi le ka swiyimo swihi laha van’wana va tikumaka va nga pfumelelani na Yehovha naswona hi yihi dyondzo leyi hi yi kumaka eka xikombiso xa Yonasi?

¹⁶ Swa olova ku avanyisa Yonasi hikwalaho ka mahanyelo yakwe, kambe hi endla kahle ku tsundzuka leswaku a swi tolovelekanga eka vanhu va nyama leswaku va nga pfumelelani na Yehovha. Van’wana va nga ehleketa leswaku Yehovha a a fanele a sivele khombo kumbe a a fanele a tise vuavanyisi eka vanhu vo homboloka hambi ku ri leswaku a a fanele a herise fambiselo leri hinkwaro ra swilo ra misava hambi ku ri sweswi. Xikombiso xa Yonasi xi hi tsundzuxa leswaku loko hi nga pfumelelani na Yehovha Xikwembu, minkarhi hinkwayo hi fanele hi lulamisa vonelo ra hina—ku nga ri ra Yena.

17, 18. (a) Xana Yonasi u endle yini endzhaku ka loko a suke eNinivha? (b) Xana masingita ya Yehovha lama katsaka ximila xa xikutsu ma n’wi khumbe njhani Yonasi?

¹⁷ Muprofeta loyi, loyi a a nga tsakanga, u suke eNinivha a teka riendzo ro ya evuxeni laha a ku ri ni tintshava leti a ti rhendzele muti wolowo, ematshan’weni yo tlhelela ekaya. Loko a fika kwalaho u tiakele ntsonga kutani a tshama ehansi ka ndzhuti wa wona leswaku a languta muti wa Ninivha. Kumbexana a a ha ri ni ntshembo wa leswaku u ta vona ku lovisiwa ka muti wolowo. Xana Yehovha a a ta n’wi pfuna njhani wanuna loyi, loyi a a tsandzeka ku rivalela leswaku a va ni tintswalo?

¹⁸ Loko a ha etlele nivusiku, Yehovha u endle leswaku ku mila ximila xa xikutsu. Loko Yonasi a pfuka u vone ximila lexikulu lexi nga ni matluka lamakulu lama a ma endla ndzhuti lowunene ku tlula wa ntsonga wakwe. A a nga ha tikoti hi ku tsaka. “Yonasi [u tsake] ngopfu” hikwalaho ka ximila lexi, kumbexana a a ehleketa leswaku leswi xi mileke  hi singita a ku ri xikombiso xa leswaku Xikwembu xa n’wi katekisa. Hambiswiritano, Yehovha a a nga lavi ku n’wi sirhelela eka dyambu leri vavulaka ntsena ni ku n’wi pfuna leswaku a vohla eku hlundzukeni kakwe. A a lava ku fikelela mbilu yakwe. Kutani Xikwembu xi endle masingita lama engetelekeke. Xi tirhise xivungu leswaku xi dlaya ximila xexo. Kutani xi vanga “mheho yo hisa ya le vuxeni” kukondza Yonasi a “titivala” hikwalaho ko hisiwa hi dyambu. Yonasi u tlhele a hlundzuka swinene kutani a byela Xikwembu leswaku swa antswa a fa.—Yon. 4:6-8.

19, 20. Xana Yehovha u vulavule njhani na Yonasi hi ximila xa xikutsu?

¹⁹ Nakambe Yehovha u vutise Yonasi hi musa leswaku ha yini sweswi a hlundzukile hikwalaho ka leswi ximila xa xikutsu xi feke. Ematshan’weni yo va Yonasi a hundzuka, u tiyimelele a ku: “Ndzi ni xivangelo xo hlundzuka ngopfu, ku yisa eku feni.” Yehovha se a a pfulekeriwe hi nkarhi lowunene wo hlamusela Yonasi dyondzo leyi a a lava ku n’wi dyondzisa yona.—Yon. 4:9.

²⁰ Xikwembu xi vulavule na Yonasi xi n’wi byela leswaku a a ri ni ntwela-vusiwana eka ximila lexi kuleke nivusiku, lexi a a nga xi byalanga hambi ku ri ku xi kurisa. Hiloko xi gimeta hi ku vula leswi: “Loko ku ri mina, xana a ndzi fanelanga ndzi va ni nsovo eka muti lowukulu wa Ninivha, lowu wu nga ni vanhu vo tlula 120 000, lava va nga ku tiviki  nikatsongo ku hambana exikarhi ka voko ra vona ra xinene ni ra ximatsi, ku nga hlayiwi swifuwo swo tala?”—Yon. 4:10, 11. *

21. (a) Hi xihi xikombiso lexi Yehovha a xi tirhiseke leswaku a dyondzisa Yonasi? (b) Xana rungula ra Yonasi ri nga hi pfuna njhani leswaku hi ku tshembeka hi tikambisisa?

²¹ Xana wa yi vona yinhla ya nkoka leyi Yehovha a a lava leswaku Yonasi a yi dyondza? Yonasi a nga endlanga nchumu leswaku a khathalela ximila xexo. Kasi Yehovha hi yena loyi a nga nyika vanhu va le Ninivha vutomi naswona hi yena loyi a a va hlayisa ku fana ni swivumbiwa leswin’wana hinkwaswo leswi nga kona laha misaveni. Xana Yonasi a nga va ni nsovo njhani eka ximila xin’we ematshan’weni yo va ni nsovo eka vanhu lava ringanaka 120 000 ku katsa ni swifuwo swa vona? Xana sweswo a swi vangiwanga hileswi a pfumeleleke miehleketo yakwe yi va ni vutianakanyi? Phela u xi twele vusiwana ximila hileswi a xi n’wi vuyerisa. Xana a nga hlundzukelanga muti wa Ninivha hikwalaho ko susumetiwa hi swivangelo swa vutianakanyi, ku nga ku tikukumuxa ni ku lava ku kombisa leswaku leswi a a swi vula a ku ri ntiyiso? Rungula ra Yonasi ri nga hi pfuna leswaku hi ku tshembeka hi kambisisa langutelo ra hina vini. Xana i mani loyi eka hina a sirhelelekeke eka mboyamelo wolowo wa vutianakanyi? Mawaku ntsako lowu hi nga na wona wa leswaku Yehovha u lehisa mbilu hi ku hi dyondzisa leswaku hi pfumala vutianakanyi, hi va ni ku rhula ni tintswalo—hilaha a nga hakona!

22. (a) Ha yini Yonasi hi ku hatlisa a khumbiwe hi xiletelo xa Yehovha malunghana ni tintswalo? (b) Hi yihi dyondzo leyi hinkwerhu hi yi kumaka?

²² Kambe ku tlakuka xivutiso lexi, Xana Yonasi u dyondze swo karhi emhakeni leyi? Buku ya Yonasi yi gimeta hi xivutiso lexi vutisiweke hi Yehovha lexi entiyisweni xi nga siki hlamuriwaka. Vaxopaxopi van’wana va Bibele va nga ha vilerisiwa hileswaku Yonasi a nga xi hlamulanga xivutiso xexo. Kambe entiyisweni u xi hlamurile. Buku yakwe hi yoxe i nhlamulo ya xivutiso xexo. Vumbhoni byi kombisa leswaku Yonasi hi yena loyi a tsaleke buku leyi vitaniwaka hi vito rakwe. Ehleketa hi muprofeta yoloye a titshamele etikweni ra rikwavo hi ku rhula, a ri karhi a tsala rungula leri. Hi nga ha ehleketa hi wanuna loyi se a kuleke, wo tlhariha ni loyi a titsongahataka a ri karhi a hlakahla nhloko loko a tsala swihoxo swakwe, ku nga yingisi kakwe ni ku tiomisa nhloko a ala ku komba van’wana tintswalo. Kutani swi le rivaleni leswaku Yonasi u dyondze dyondzo ya nkoka malunghana ni xiletelo xa Yehovha xa vutlhari. U dyondze ku va ni tintswalo. Xana na hina hi ta dyondza ku komba van’wana tintswalo?—Hlaya Matewu 5:7.