Van’wana va kukutlela byala loko va ri na xitirese, va ri na xivundza kumbe loko va borhekile. Xana u nwa ku tlula ndlela leyi a wu nwa ha yona? Loko swi ri tano, u nga endla njhani leswaku u nga nwi ku tlula mpimo kumbe leswaku u nga hundzuki xilovekelo? Hi leswi swin’wana leswi nga ku pfunaka leswaku u lawula ndlela leyi u nwaka ha yona.

•  Swi vula yini ku nwa u pima?

•  Leswi nga ku pfunaka ku tiva loko se u nwa ku tlula mpimo

•  Swilo swa ntlhanu leswi nga ku pfunaka ku lawula ndlela leyi u nwaka ha yona

 Leswi Bibele yi swi vulaka: “U nga vi exikarhi ka lava nwaka ngopfu vhinyo.”—Swivuriso 23:20.

 Xiya: Bibele a yi hi arisi ku nwa byala hi ku pima. (Eklesiasta 9:7) Hambiswiritano, yi hlamusela ku hambana eka ku nwa u pima, ku nwa ngopfu ni vudakwa. (Luka 21:34; Vaefesa 5:18; Tito 2:3) Hambiloko u nga dakwi, ku nwa ngopfu swi nga endla u nga endli swiboho leswinene, swi nga ku vangela mavabyi ni ku onha vuxaka lebyi u nga na byona ni vanhu van’wana.—Swivuriso 23:29, 30.

 Vativi va kombisa ku hambana ka ku nwa u pima ni ku nwa ngopfu naswona ku hambana loku va ku vona hi ku hlayelela tinghilazi ta byala leti munhu a nga ti nwaka hi siku ku katsa ni nhlayo ya masiku lawa munhu a faneleke a nwa wona hi vhiki. a Hambiswiritano, vanhu a byi va khomi ku fana byala naswona mikarhi yin’wana i swinene ku va munhu a nga byi khumbi. Hi ku ya hi (WHO) Nhlangano wa swa Rihanyo wa Misava:

 “U nga hundzisa xikalo hambi loko wo nwa nghilazi yin’we kumbe timbirhi—hi xikombiso:

•   Loko u chayela kumbe u tirhisa muchini.

•   Loko u tikile kumbe u mamisa.

•   Loko u nwa mirhi yo karhi.

•   Loko u ri na vuvabyi byo karhi.

•   Loko u nga swi koti ku lawula ndlela leyi u nwaka ha yona.”

 Leswi Bibele yi swi vulaka: “A hi kambisiseni tindlela ta hina hi ti lavisisa.”—Swirilo 3:40.

 Xiya: U nga tisirhelela eka makhombo lama vangiwaka hi byala loko nkarhi ni nkarhi u kambela ndlela leyi u nwaka ha yona ivi i cinca loko swi lava u endla tano. Tinhla leti landzelaka ti ta ku pfuna ku vona loko se u ri xilovekelo.

•   U tsaka ntsena loko u kume bodlela. U twa onge u fanele u nwa leswaku miri wu ta tlhantlheka, u hungasa ni van’wana ni ku tiphina. U nwela ku tlhantlha swiphiqo.

•   U nwa ku tlula ndlela a wu nwa ha yona. U tshama u khome bodlela. U nwa lebyo hisa mahahu naswona a wa ha twi nchumu hi nghilazi yin’we kumbe timbirhi u lava to tala leswaku ti fikelela emakorhweni ya mbilu.

•   Byala byi ku vangela swiphiqo ekaya ni le ntirhweni. Hi xikombiso, mali ya wena se yi helela ebyaleni.

•   A wa ha endli swiboho leswinene loko se u byi twile, se u lava ku chayela, ku hlambela kumbe ku tirhisa muchini.

•   Van’wana se va vilela hi ndlela leyi u nwaka ha yona. Loko va ku byela hi tona, u tlula u nantswa tilo. Se u nwela etikhonweni kumbe u hembela van’wana leswaku u nwa tingani.

•   Swa ku tikela ku tshika. U ringetile ku hunguta kumbe ku tshika kambe ko fana na kwala.

 1. Pulana leswi u nga ta swi endla.

 Leswi Bibele yi swi vulaka: “Makungu ya lava gingiritekaka ma pfuna hakunene.”—Swivuriso 21:5.

 Ringeta ku endla leswi: Tivekele masiku lama u nga ta nwa ha wona evhikini, u tlhela u pima byala lebyi u nga ta byi nwa hi masiku wolawo. Hlawula masiku mambirhi evhikini lama u nga ta fambela ekule ni byala.

 U.K.-based alcohol education charity yi ri: “Loko nkarhi ni nkarhi u wisisa bodlela swi ta ku pfuna leswaku u nga hundzuki xilovekelo.”

 2. Endla leswi u swi pulaneke.

 Leswi Bibele yi swi vulaka: ‘Hetisa leswi u swi sunguleke.’—2 Vakorinto 8:11.

 Ringeta ku endla leswi: Kambisisa mpimo wa manwelo lama pfumeleriweke leswaku u kota ku tiva ndlela leyinene leyi u faneleke u nwa ha yona. Tshama u ri ni byala lebyi u byi rhandzaka lebyi nga riki na xihoko.

 U.S. National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism yi ri: “Ku endla ku cinca kutsongo ku nga ku pfuna swinene leswaku u nga godzomberiwi hi byala.”

 3. U nga cinci leswi u tibyeleke ku swi endla.

 Leswi Bibele yi swi vulaka: “‘Ina’ wa n’wina a a ve ina, ‘E-e’ wa n’wina, a a ve e-e.”—Yakobo 5:12.

 Ringeta ku endla leswi: Loko u tibyele leswaku a wu nge he byi khumbi, tiyimisele ku ala loko un’wana o tshuka a ku nyika byala.

 U.S. National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism yi ri: “Loko u hatla u byi ala swi ta ku olovela leswaku u nga ringeki.”

 4. Ehleketa hi vuyelo lebyinene bya swiboho swa wena.

 Leswi Bibele yi swi vulaka: “Makumu ya mhaka ma antswa ku ri ni masungulo ya yona.”—Eklesiasta 7:8.

 Ringeta ku endla leswi: Swi tsale ehansi swivangelo leswi endlaka u lava ku lawula ndlela leyi u nwaka ha yona. Katsa swilo swo fana ni leswi, ku etlela kahle, ku va ni rihanyo lerinene, ku tirhisa mali kahle ni ku va ni vuxaka lebyinene ni van’wana. Loko u vulavula ni van’wana hi swiboho swa wena, vulavula ngopfu hi ndlela leyi swi nga ta ku pfuna ha yona ku nga ri ku vulavula hi ndlela leyi swi tikaka ha yona.

 5. Kombela Xikwembu xi ku pfuna.

 Leswi Bibele yi swi vulaka: “Eka hinkwaswo ndzi ni matimba hikwalaho ka loyi a ndzi nyikaka matimba.”—Vafilipiya 4:13.

 Ringeta ku endla leswi: Loko ndlela leyi u nwaka ha yona yi nga ku dyisi byi rhelela, khongela eka Xikwembu leswaku xi ku pfuna. Xi kombele leswaku xi ku nyika matimba u kota ku tikhoma. b Tinyike nkarhi wo hlaya Rito ra Xikwembu, ku nga Bibele leswaku u ta kuma vutlhari. U nga swi kota ku lawula ndlela leyi u nwaka ha yona hi ku pfuniwa hi Xikwembu.