A B C D E F G H I J K L M N O P R S T U V X Y Z

A

• Abi.

  Leri i vito ra n’hweti ya vuntlhanu eka khalendara ya vukhongeri bya Xiyuda endzhaku ka loko Vayuda va vuyile hi le vuhlongeni eBabilona naswona i n’hweti ya vu-11 eka tikhalendara tin’wana. A yi sungula exikarhi ka July ku ya exikarhi ka August. A ri tsariwanga eBibeleni; ko vuriwa ntsena leswaku i “n’hweti ya vuntlhanu.” (Tin 33:38; Ezr 7:9)—Vona Xiengetelo B15.

• Abibi.

  Leri i vito ro sungula ra n’hweti yo sungula eka khalendara ya vukhongeri bya Xiyuda naswona i n’hweti ya vunkombo eka tikhalendara tin’wana. Ri vula “Swichocho Swa Rihlaza (swa Koroni)” naswona n’hweti leyi a yi sungula exikarhi ka March ku ya exikarhi ka April. Endzhaku ka loko Vayuda va vuye hi le vuhlongeni eBabilona, a yi vitaniwa Nisani. (Dt 16:1)—Vona Xiengetelo B15.

• Adara.

  Leri i vito ra n’hweti ya vu-12 eka khalendara ya vukhongeri bya Xiyuda endzhaku ka loko Vaisrayele va vuyile hi le vuhlongeni eBabilona naswona i n’hweti ya vutsevu eka tikhalendara tin’wana. A yi sungula exikarhi ka February ku ya exikarhi ka March. (Est 3:7)—Vona Xiengetelo B15.

• Akaya.

  EMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki, a ku ri xifundzha xa Rhoma lexi nga edzongeni wa tiko ra Grikiya naswona dorobankulu ra xona i Korinto. Xifundzha lexi a xi ri exiphen’wini xa tiko lexi tiviwaka hi vito leri nge Peloponnese naswona a xi kumeka exikarhi ka tikonkulu ra Grikiya. (Mit 18:12)—Vona Xiengetelo B13.

• Alabasta.

  I vito ra xikutsu xo chela murhi wo nun’hwela naswona a xi endliwe hi ribye leri a ri kumeka ekusuhi ni le Alabastron, eEgipta. Swikutsu leswi a swi endliwa swi lala laha munhu a khomaka hakona leswaku swi kota ku pfariwa leswaku ku nga halaki murhi wo nun’hwela lowu a wu ri wa nkoka. Ribye leri na rona ri tiveke hi vito ra xona xikutsu lexi.—Mr 14:3.

• Alamoti.

  I rito leri tirhisiwaka eka vuyimbeleri leri vulaka “Vanhwanyana; Tintombhi,” leri kumbexana ri vulaka marito yo lala ya vanhwanyana. Swi nga endleka a ri tirhisiwa ku kombisa leswaku xiphemu xo karhi xa vuyimbeleri a xi ta yimbeleriwa hi marito ya le henhla.—1Tk 15:20; Ps 46:Xingheniso.

• Alfa na Omega.

  I mavito ya letere ro sungula ni ro hetelela eka tialfabete ta Xigriki; ma tirhisiwe kanharhu eka Nhlavutelo ku fundzha Xikwembu. Laha swiga leswi swi kumekaka kona swi vula “wo sungula ni wo hetelela” ni “masungulo ni makumu.”—Nhl 1:8; 21:6; 22:13.

• Altari.

  I nchumu lowu a wu endliwa hi misava, maribye, switina kumbe ntsandza lowu a wu namekiwa nsuku kumbe koporo lowu a ku endleriwa magandzelo eka wona kumbe lowu a ku hisiwa murhi wo nun’hwela eka wona loko ku gandzeriwa. Eka kamara ro sungula ra tabernakela ni ra tempele, a ku ri ni “altari ya nsuku” leyitsongo yo hisela murhi wo nun’hwela. A yi endliwe hi ntsandza lowu namekiweke nsuku. “Altari ya koporo” leyikulu yo hisela magandzelo a yi vekiwe ehandle exivaveni. (Eks 27:1; 39:38, 39; Gn 8:20; 1Th 6:20; 2Tk 4:1; Lk 1:11)—Vona Xiengetelo B5 na B8.

• Amen.

  Swi vula leswaku “a swi ve tano” kumbe “hakunene.” Rito leri ri huma eka rimitsu ra rito ra Xiheveru ʼa·manʹ, leri vulaka “ku tshembeka.” “Amen” a yi vuriwa loko vanhu va pfumelelana ni xihlambanyo, xikhongelo kumbe marito yo karhi. Eka Nhlavutelo, ri tirhisiwe tanihi rito ro fundzha Yesu.—Dt 27:26; 1Tk 16:36; Nhl 3:14.

• Aramu; Vaaramu.

  I vatukulu va Aramu n’wana wa Xeme lava a va tshama etindhawini leti sukelaka eTintshaveni ta Lebanoni  ku ya eMesopotamiya ni ku sukela eTintshaveni ta Taurus en’walungwini ku ya fikela eDamaska ni ku ya edzongeni. Ndhawu leyi, leyi a yi vitaniwa Aramu hi Xiheveru, hi ku famba ka nkarhi yi vitaniwe Siriya naswona vaaki va yona a va vitaniwa Vasiriya.—Gn 25:20; Dt 26:5; Hs 12:12.

• Areka ya ntwanano.

  I bokisi leri a ri endliwe hi ntsandza wa munga leri a ri namekiwe nsuku, leri a ri tshama eKamareni Ro Kwetsima Ngopfu etabernakeleni naswona hi ku famba ka nkarhi ri vekiwe eKamareni Ro Kwetsima Ngopfu etempeleni leyi akiweke hi Solomoni. A yi ri ni xipfalo xa nsuku lexi a xi ri ni makerubu mambirhi lawa a ma langutanile. Swilo swa nkoka leswi a swi ri endzeni ka yona a ku ri maribye mambirhi ya swiphepherhele lawa a ma tsariwe Milawu ya Khume. (Dt 31:26; 1Th 6:19; Hv 9:4)—Vona Xiengetelo B5 na B8.

• Areyopago.

  I xintshabyana xo leha eAtena lexi nga en’walunguvupeladyambu bya ndhawu leyi vuriwaka Akropolisi. Nakambe a ku ri vito ra huvo leyi a yi khomela tinhlengeletano kwalaho. Pawulo u yisiwe eAreyopago hi vativi va filosofi lava vuriwaka Vastoyika ni Vaepikuro leswaku a ya hlamusela leswi a swi pfumelaka.—Mit 17:19.

• Armagedoni.

  Ri huma eka rito ra Xiheveru leri nge Har Meghid·dohnʹ, leri vulaka “Ntshava ya Megido.” Rito leri ri fambisana ni “nyimpi ya siku lerikulu ra Xikwembu xa Matimba Hinkwawo” laha “tihosi ta misava hinkwayo” ti nga ta hlengeletana leswaku ti ta lwa na Yehovha. (Nhl 16:14, 16; 19:11-21)—Vona NHLOMULO LOWUKULU.

• Aselgeia.—

  Vona MANYALA.

• Asiya.

  EMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki, i vito ra xifundzha xa Rhoma lexi a xi katsa laha namuntlha ku nga xiphemu xa le vupeladyambu bya Turkey ni swihlala swin’wana swo fana na Samosi na Patmosi. Dorobankulu ra xona a ku ri Efesa. (Mit 20:16; Nhl 1:4)—Vona Xiengetelo B13.

• Axitoreti.

  I xikwembukati xa Vakanana xa nyimpi ni lexi a ku anakanyiwa leswaku xi endla vanhu va veleka naswona i nsati wa Bali.—1Sa 7:3.

• Azazele.

  I vito ra Xiheveru leri kumbexana ri vulaka “Mbuti Leyi Nyamalalaka.” Mbuti leyi a yi hlawuriwe ku va ya Azazele a yi yisiwa emananga hi Siku Ro Kombela Ku Rivaleriwa, leswi a swi fanekisela ku cukumeta swidyoho swa Vaisrayele swa lembe leri nga hundza.—Lv 16:8, 10.

B

• Bali.

  I xikwembu xa Vakanana lexi va pfumelaka leswaku xi lawula tilo, xi nisa mpfula naswona xi endla vanhu va veleka. Nakambe swikwembu swin’wana swa kwalaho swa le hansinyana a swi thyiwa vito ra “Bali.” Vito leri ra Xiheveru ri vula “N’wini.”—1Th 18:21; Rhm 11:4.

• Bati.

  Ku ringanyetiwa leswaku bati a yi kota ku chela swihalaki swa tilitara ta kwalomu ka 22, hi ku ya hi vumbhoni lebyi kumiweke hi vayimburi lava kumeke swipetlu leswi nga ni vito leri. EBibeleni mimpimo yo tala ya swihalaki ni swilo leswi omeke swo fana ni mapa a swi kariwa hi ku ya hi ntiko lowu ku ehleketeleriwaka leswaku wu nga va wu ringana ni mpimo wa bati. (1Th 7:38; Ezk 45:14)—Vona Xiengetelo B14.

• Belzebule.

  I vito leri nyikiweke Sathana, hosana, kumbe mufumi wa madimona. Swi nga endleka vito leri ri huma eka vito ra Bali-zebule, ku nga Bali xikwembu lexi a xi gandzeriwa hi Vafilista eEkroni.—2Th 1:3; Mt 12:24.

• Buku leyi songiwaka.

  I dzovo ro leha kumbe papirasi, leri a ri tsariwa tlhelo rin’we, leri hakanyingi a ri tsondzeriwa emhandzini. Matsalwa a ma tsariwa ma tlhela ma kopiwa eka yona, a yi tolovelekile hi nkarhi wa ku tsariwa ka Bibele.—Yr 36:4, 18, 23; Lk 4:17-20; 2Tm 4:13.

• Bulu.

  I vito ra n’hweti ya vunhungu eka khalendara ya vukhongeri bya Xiyuda naswona i n’hweti ya vumbirhi eka tikhalendara tin’wana. Ri huma eka rito leri vulaka “ku humesa; ku humesa swakudya” naswona a yi sungula exikarhi ka October ku ya fika exikarhi ka November. (1Th 6:38)—Vona Xiengetelo B15.

 C

• Comela.

  I nchumu lowu cheriwaka eka mbila leswaku yi kukumuka kumbe eka swihalaki leswaku swi vila; ngopfungopfu mbila leyi vileke leyi nga siyiwa. Mikarhi yo tala, Bibele yi tirhisa comela ku fanekisela xidyoho ni vukungundzwana, xi tlhela xi tirhisiwa ku fanekisela nchumu lowu kulaka wu nga xiyiwi.—Eks 12:20; Mt 13:33; Ga 5:9.

D

• Dagoni.

  I xikwembu xa Vafilista. A swi tiveki leswaku vito leri ri huma kwihi, kambe swidyondzeki swin’wana swi ehleketa leswaku ri fambisana ni rito ra Xiheveru leri nge dagh (nhlampfi).—Vaa 16:23; 1Sa 5:4.

• Darika.

  I mali ya nsuku ya le Peresiya leyi tikaka 8,4 wa tigiramu. (1Tk 29:7)—Vona Xiengetelo B14.

• Dekapolisi.

  I ntlawa wa miti ya le Grikiya, leyi a yi ri miti ya khume (rito leri ri huma eka rito ra Xigriki leri nge deʹka, leri vulaka “khume,” kasi poʹlis, ri vula “muti”). Nakambe a ku ri vito ra ndhawu leyi nga le vuxeni bya Lwandle ra Galeliya ni Nambu wa Yordani, laha yo tala ya miti leyi a yi ri kona. Miti leyi a yi ri ntsindza wa mindhavuko ya vanhu va khale va le Grikiya ni bindzu. Yesu u hundze hi le ndhawini leyi, kambe a ku na vumbhoni bya leswaku u yile emitini yoleyo. (Mt 4:25; Mr 5:20)—Vona Xiengetelo A7 na B10.

• Denari.

  I mali ya silivhere ya le Rhoma leyi a yi tika 3,85 wa tigiramu leyi a yi ri ni xifaniso xa Khezari eka tlhelo rin’we. A ku ri muholo wa siku naswona a ku ri mali ya “xibalo” leyi Varhoma a va lava yi hakeriwa hi Vayuda. (Mt 22:17; Lk 20:24)—Vona Xiengetelo B14.

• Diyavulosi.

  EMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki i vito ra Sathana leri vulaka “Mulumbeti.” Sathana u nyikiwe vito ra Diyavulosi hikuva hi yena mulumbeti lonkulu wa Yehovha, muonhi wa rito ra Yena lerinene ni vito ra Yena ro kwetsima.—Mt 4:1; Yh 8:44; Nhl 12:9.

• Drakma.

  EMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki rito leri ri vula mali ya silivhere ya le Grikiya leyi hi nkarhi wolowo a yi tika 3,4 wa tigiramu. EMatsalweni ya Xiheveru ku vulavuriwa hi drakma ya nsuku ya le Peresiya leyi a yi ringana na darika. (Neh 7:70; Mt 17:24)—Vona Xiengetelo B14.

• Duku.

  I lapi leri a ri tsondzeriwa enhlokweni. Muprista lonkulu a a boha duku ra lapi ra xiyimo xa le henhla, leri nga ni xiphepherhele xa nsuku lexi a xi ri emahlweni ka rona xi bohiwe hi ntambhu ya wasi. Hosi a yi boha duku ehansi ka harhi ya yona. Yobo u tirhise xiga lexi hi ndlela yo fanekisela loko a fanisa vululami byakwe ni duku.—Eks 28:36, 37; Yb 29:14; Ezk 21:26.

• Dzovo ro tsalela eka rona.

  A ri endliwa hi dzovo ra nyimpfu, ra mbuti kumbe ra rhole. A ri tiye ngopfu ku tlula papirasi naswona a ri tirhisiwa ku endla tibuku leti songiwaka ta Bibele. Madzovo lawa Pawulo a kombeleke Timotiya leswaku a ma tisa kumbexana a ku ri swiphemu swa Matsalwa ya Xiheveru. Tin’wana ta Tibuku ta le Lwandle leri Feke a ti tsariwe eka dzovo.—2Tm 4:13.

E

• Edomu.

  I vito rin’wana ra Esawu, n’wana wa Isaka. Vatukulu va Esawu (Edomu) a va tshama eSeyiri, ku nga ndhawu ya tintshava exikarhi ka Lwandle leri Feke ni ra ‘Aqaba. Ndhawu leyi yi thyiwe Edomu. (Gn 25:30; 36:8)—Vona Xiengetelo B3 na B4.

• Efa.

  A ku ri xibya naswona a ku ri mpimo lowu a wu tirhiseriwa ku pima tindzoho kumbe mapa. A yi ringana ni bati leyi pimaka swihalaki leyi nga 22 wa tilitara. (Eks 16:36; Ezk 45:10)—Vona Xiengetelo B14.

• Efodi.

  I xiambalo xo fana ni fasikoti lexi a xi ambariwa hi vaprista. Muprista lonkulu a a ambala efodi yo hlawuleka leyi emahlweni ka yona a yi ri ni xinkwamana xa le xifuveni lexi a xi ri ni maribye ya 12 ya risima. (Eks 28:4, 6)—Vona Xiengetelo B5.

• Efrayimi.

  I vito ra n’wana wa jaha wa vumbirhi wa Yosefa; ri tlhele ri thyiwa yin’wana ya tinyimba ta vana va Israyele. Endzhaku ka loko Vaisrayele va aviwe hi le xikarhi, leswi nyimba ya Efrayimi a yi ri ni matimba swinene, hi yona yi yimeleke tinyimba letinʼwana ta khume.—Gn 41:52; Yr 7:15.

•  Elulu.

  Leri i vito ra n’hweti ya vutsevu eka khalendara ya vukhongeri bya Xiyuda endzhaku ka loko Vaisrayele va vuyile hi le vuhlongeni eBabilona naswona i n’hweti ya vu-12 eka tikhalendara tin’wana. A yi sukela exikarhi ka August ku ya exikarhi ka September. (Neh 6:15)—Vona Xiengetelo B15.

• Ethanimi.

  Leri i vito ra n’hweti ya vunkombo eka khalendara ya vukhongeri bya Xiyuda naswona i n’hweti yo sungula eka tikhalendara tin’wana. A yi sungula exikarhi ka September ku ya fika exikarhi ka October. Endzhaku ka loko Vayuda va vuye hi le Babilona, a yi vitaniwa Tixiri. (1Th 8:2)—Vona Xiengetelo B15.

• Etiyopiya.

  I tiko ra khale leri nga edzongeni wa Egipta. A ri katsa xiphemu lexikulu xa le dzongeni xa tiko ra Egipta ra manguva lawa ni tiko ra Sudan ra manguva lawa. Rito leri mikarhi yin’wana ri tirhisiwa laha ku nga ni ra Xiheveru leri nge “Kuxi.”—Est 1:1.

F

• Faro.

  I vito leri a ri nyikiwa tihosi ta le Egipta. Vafaro va ntlhanu va boxiwile eBibeleni (Xixaka, So, Tiraka, Neko na Hofira), kambe lavan’wana a va boxiwanga ku katsa ni lava hanyeke hi nkarhi wa Abrahama, Muxe na Yosefa.—Eks 15:4; Rhm 9:17.

• Fatomo.

  I mpimo lowu a wu tirhisiwa ku pima vuenti bya mati, a wu ri kwalomu ka 1,8 wa timitara. (Mit 27:28)—Vona Xiengetelo B14.

• Filista; Vafilista.

  I tiko leri nga edzongeni wa ribuwa ra Israyele leri thyiweke Filista. Vanhu lava humaka eKreta lava fikeke va tshama kwalaho a va vitaniwa Vafilista. Davhida u va hlurile kambe va ye emahlweni va tilawula naswona a va tshamela ku lwa ni Vaisrayele. (Eks 13:17; 1Sa 17:4; Am 9:7)—Vona Xiengetelo B4.

G

• Gandzelo.

  I nyiko leyi a yi nyikeriwa eka Xikwembu ku kombisa ku khensa, ku pfumela nandzu ni ku va munhu a tlhela a lulamisa vuxaka bya yena na xona. Ku sukela eka Avele, vanhu a va nyikela magandzelo ya ku tirhandzela yo hambanahambana lama katsaka swifuwo, ku fikela loko ntwanano wa Nawu wa Muxe wu vula leswaku swa boha ku humesa magandzelo. Magandzelo ya swifuwo a ma nga ha laveki endzhaku ka loko Yesu a nyikele hi vutomi byakwe byi va gandzelo leri hetisekeke, hambileswi Vakreste va yaka emahlweni va nyikela magandzelo ya moya eka Xikwembu.—Gn 4:4; Hv 13:15, 16; 1Yh 4:10.

• Gandzelo leri ndziwitiwaka.

  I gandzelo leri muprista a a veka mavoko yakwe ehansi ka mavoko ya mugandzeri loyi a a khome gandzelo leri faneleke ri nyikeriwa ni ku tlhela ri ndziwitiwa ri ya emahlweni ni le ndzhaku; kumbe muprista ku va yena loyi a ndziwitaka gandzelo. Leswi a swi kombisa ku nyikeriwa ka magandzelo eka Yehovha.—Lv 7:30.

• Gandzelo ra nandzu.

  I gandzelo leri munhu a a ri endla loko a endle swidyoho. A ri hambana katsongo ni magandzelo laman’wana ya xidyoho hikuva a ri endla leswaku mudyohi la hundzukeke a tlhela a kuma timfanelo to karhi leti a nga ha ri na tona hikwalaho ka leswi a a dyohile naswona a a rivaleriwa xidyoho xakwe.—Lv 7:37; 19:22; Esa 53:10.

• Gandzelo ra swakunwa.

  I gandzelo ra vhinyo leri a ri cheriwa ealtarini naswona a ri nyikeriwa ni magandzelo man’wana. Pawulo u tirhise xiga lexi hi ndlela yo fanekisela loko a vulavula hi ku tirhela Vakrestekulobye hi mbilu hinkwayo.—Tin 15:5, 7; Flp 2:17.

• Gandzelo ra xidyoho.

  I gandzelo leri a ri nyikeriwa ra xidyoho lexi nga endliwangiki hi vomu lexi munhu a xi endleke hikwalaho ka ku nga hetiseki. A ku endliwa magandzelo hi swiharhi swo hambanahambana, ku sukela eka nkuzi ku ya eka xituvana, hi ku ya hi swiyimo swa loyi a kombeleriwaka ku rivaleriwa xidyoho.—Lv 4:27, 29; Hv 10:8.

• Gandzelo ra xihlambanyo.

  I gandzelo leri nyikeriwaka hi ku swi rhandza leri a ri fambisana ni swihlambanyo swo karhi.—Lv 23:38; 1Sa 1:21.

• Gandzelo ro hisiwa.

  I gandzelo leri a ri endleriwa Xikwembu laha a ku hisiwa xifuwo ealtarini; loyi a ri humesaka a a nga  teki nchumu eka xifuwo xexo (ku nga ha va nkuzi, khuna, xiphongo, tuva kumbe gugurhwana).—Eks 29:18; Lv 6:9.

• Gandzelo ro khensa.

  I gandzelo ro kombela ku rhula leri a ri endleriwa ku dzunisa Xikwembu hikwalaho ka leswi xi va nyikeke swona ni rirhandzu ra xona lerikulu. A ku dyiwa nyama ya xifuwo lexi ku endliweke gandzelo ha xona ni swinkwa leswi nga ni comela ni leswi nga riki na comela. Nyama ya kona a yi fanele yi dyiwa hi siku rero ntsena.—2Tk 29:31.

• Gandzelo ro kombela ku rhula.

  I gandzelo leri endleriwaka Yehovha ro kombela ku va ni ku rhula na yena. Loyi a ri humesaka ni ndyangu wakwe ni muprista loyi a ri nyikelaka ni vaprista van’wana lava tirhaka hi nkarhi wolowo a va dya leswi nga nyikeriwa. Yehovha a a amukela musi lowu tsakisaka wa mafurha lama hisiwaka, hi ndlela yo fanekisela. A ku tlhela ku nyikeriwa ngati leyi a yi yimela vutomi eka Yehovha. A swi fana ni loko vaprista ni lava humesaka magandzelo va dya swakudya na Yehovha, leswi a swi komba leswaku va ni ku rhula.—Lv 7:29, 32; Dt 27:7.

• Gehena.

  Leri i rito ra Xigriki leri vulaka Nkova wa Hinomu lowu kumekaka edzonga ni le dzongavupeladyambu bya Yerusalema wa khale. (Yr 7:31) Vuprofeta byi vule leswaku i ndhawu leyi ku nga ta hangalasiwa mitsumbu. (Yr 7:32; 19:6) A ku na vumbhoni lebyi kombaka leswaku vanhu kumbe swiharhi a swi lahleriwa eGehena leswaku swi ta hisiwa swi ri karhi swi hanya kumbe swi xanisiwa. Kutani ndhawu leyi a yi fanekiseli ndhawu leyi nga vonakiki laha mimoya ya vanhu yi xanisiwaka kona hi ndzilo hilaha ku nga heriki. Kambe Yesu ni vadyondzisiwa vakwe va tirhise rito Gehena ku fanekisela “rifu ra vumbirhi,” ku nga, ku loviseriwa makumu.—Nhl 20:14; Mt 5:22; 10:28.

• Gera.

  I ntiko lowu ringanaka ni 0,57 wa tigiramu. A wu ringana na 20 wa tixikele. (Lv 27:25)—Vona Xiengetelo B14.

• Giliyadi.

  I ndhawu leyi noneke leyi nga le vuxeni bya Nambu wa Yordani leyi a yi fika ni le n’walungwini ni le dzongeni wa Nkova wa Yaboko. Mikarhi yin’wana a ku vuriwa ndhawu hinkwayo ya Vaisrayele leyi nga le vuxeni bya Yordani, laha a ku tshama nyimba ya Rhuveni, ya Gadi ni hafu ya nyimba ya Manase. (Tin 32:1; Yx 12:2; 2Th 10:33)—Vona Xiengetelo B4.

• Gititi.

  I rito leri tirhisiwaka eka swa vuyimbeleri leri nhlamuselo ya rona yi nga tivekiki, kambe swi tikomba ri huma eka rito ra Xiheveru leri nge gath. Van’wana va tshemba leswaku ku nga ha va ku ri miloti leyi fambisanaka ni tinsimu ta loko ku endliwa vhinyo, tanihi leswi rito gath ri vulaka ndhawu yo kamela madiriva.—Ps 81:Xingheniso.

• Grenada.

  I muhandzu lowu vumbekeke ku fana ni apula, wu ri ni nchumu lowu fanaka ni harhi hala makumu. Endzeni ka wona ku ni tinyungu letitsongo leti nga ni mati yo tala yo tsokombela ta pinki kumbe to tshwuka. Xiambalo xa wasi xo pfumala mavoko xa muprista lonkulu, a xi khavisiwe hi swin’wetsin’wetsi swa magrenada kasi ni swidlodlo swa tiphuphu leti vuriwaka Yakini na Bowazi leti a ti ri emahlweni ka tempele a ti ri na swona.—Eks 28:34; Tin 13:23; 1Th 7:18.

• Gula ra vhinyo.

  I gula leri endliweke hi dzovo ra xifuwo xo tanihi mbuti kumbe nyimpfu naswona a ri tirhisiwa ku chela vhinyo. Vhinyo a yi cheriwa eka magula ya vhinyo lamantshwa hikuva loko yi ri karhi yi vila, a yi endla leswaku ku va ni khabonidayokisayidi leyi endlaka leswaku magula lawa ya dzovo ma tala moya. Magula lamantshwa ma ndlandlamuka; kambe ya khale lama nga ha ndlandlamukiki ma buluka loko ma tele moya.—Yx 9:4; Mt 9:17.

H

• Hagayoni.

  I rito leri fambisanaka ni swa vuyimbeleri. Hilaha ri tirhisiweke hakona eka Pisalema 9:16, rito leri ri nga ha vula ku yimbelela hi ku tiyimisela kumbe mpfumawulo wa le hansi wa haripa, kumbe ku yimanyana leswi nga pfunaka munhu leswaku a anakanyisisa.

• Hayidesi.

  I rito ra Xigriki leri fanaka ni ra Xiheveru leri nge “Sheol.” Ri hundzuluxeriwe ri va “Sirha” (ri sunguriwe hi letere lerikulu), loko ri vulavula hi ku fa.—Vona SIRHA.

•  Hermesi.

  I xikwembu xa Magriki lexi nga n’wana wa Zewusi. Loko Pawulo a ri eListra, hi xihoxo u vitaniwe Hermesi, hi leswi xikwembu xexo a ku vuriwa leswaku i muvulavuleri wa swikwembu swin’wana naswona xi ni vuswikoti byo vulavula.—Mit 14:12.

• Heroda.

  I vito ra tihosi leti a ti hlawuriwe hi mfumo wa Rhoma ku fuma Vayuda. Heroda Lonkulu a a dume hi ku pfuxa tempele eYerusalema ni hi ku lerisa leswaku ku dlayiwa vana hi leswi a a ringeta ku dlaya Yesu. (Mt 2:16; Lk 1:5) Vana va Heroda Lonkulu ku nga Heroda Arkelawusi na Heroda Antipasi va nyikiwe xiphemu xa mfumo emfun’weni wa tata wa vona. (Mt 2:22) Antipasi a a ri ndhuna leyi a yi vitaniwa “hosi” naswona u fume hi nkarhi lowu Kreste a endla ntirho wakwe wo chumayela, malembe manharhu ni hafu ni hi nkarhi wa swiendlakalo leswi tsariweke eka Mitirho ndzima 12. (Mr 6:14-17; Lk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mit 4:27; 13:1) Endzhaku ka sweswo, Heroda Agripa Wo Sungula, ntukulu wa Heroda Lonkulu, u dlayiwile hi ntsumi ya Xikwembu a ha lo fuma swa xinkarhana. (Mit 12:1-6, 18-23) U tlhandlamiwe hi n’wana wakwe, ku nga Heroda Agripa Wa Vumbirhi, loyi a fumeke kukondza ku fika nkarhi lowu Vayuda va pfukeleke mfumo wa Rhoma ha wona.—Mit 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Hini.

  A ku ri xibya naswona a yi tirhiseriwa ku pima swihalaki. A yi kota ku chela 3,67 wa tilitara. (Eks 29:40)—Vona Xiengetelo B14.

• Hisopa.

  I ximilana xa marhavi yo lala ni makamba yo lala lexi a xi tirhiseriwa ku n’wan’wasela ngati kumbe mati loko ku ri ni mikhuvo yo basisa. Marito ya Xigriki ni Xiheveru lama tirhisiweke eBibeleni ma nga ha katsa mixaka yo hambanahambana ya swimilana. Hisopa leyi ku vulavuriwaka ha yona eka Yohane 19:29 ku nga ha va ximilana lexi loko xi kula xi vaka ni rihlanga ro leha swinene lerova ri nga va ri boheleriwe xiponci lexi a xi ri ni vhinyo yo dzunga leyi nwisiweke Yesu.—Eks 12:22; Ps 51:7.

• Holobye.

  I mufumi loyi a tlakukeke wa xifundzha lexi lawuriwaka hi Huvo ya Milawu ya le Rhoma. A a ri ni matimba yo avanyisa ni yo lawula masocha naswona hambileswi swiboho swakwe a swi fanele swi kambisisiwa hi Huvo ya Milawu, a a ri ni matimba swinene exifundzheni.—Mit 13:7; 18:12.

• Homere.

  A ku ri mpimo lowu a wu tirhiseriwa ku pima tindzoho kumbe mapa, a wu ringana na koro. Hi ku ya hi ntiko lowu ku ehleketeleriwaka leswaku wu nga va wu ringana ni mpimo wa bati, a yi kota ku chela swihalaki swa 220 wa tilitara. (Lv 27:16)—Vona Xiengetelo B14.

• Horebe; Ntshava ya Horebe.

  I ndhawu ya tintshava leyi rhendzeleke Ntshava ya Sinayi. I vito rin’wana ra Ntshava ya Sinayi. (Eks 3:1; Dt 5:2)—Vona Xiengetelo B3.

• Hosi ya Xisati ya Tilo.

  I vito ra xikwembu xa xisati lexi a xi gandzeriwa hi Vaisrayele lava gwineheke hi nkarhi wa Yeremiya. Van’wana va vula leswaku vito leri ri vula xikwembu xa xisati xa Vababilona lexi vuriwaka Ishtar (Astarte). Vito ra xikwembu xa xisati xa khale xa le Sumer, ku nga Inanna, ri vula “Hosi ya Xisati ya Tilo.” A a ri xikwembu xa tilo, tlhelo xikwembu xa xisati lexi a ku anakanyiwa leswaku xi endla vanhu va veleka. Nakambe Astarte u vitaniwa “Nhwana wa Tilo” eka tsalwa rin’wana ra le Egipta.—Yr 44:19.

I

• Iliriya.

  I xifundzha xa le mfun’weni wa Rhoma lexi nga le n’walunguvupeladyambu bya Grikiya. Pawulo u fambe a ya fika ni le xifundzheni lexi loko a endla ntirho wakwe, kambe a swi boxiwanga loko a chumayerile eIliriya kumbe a chumayele ndhawu yitsongo eka yona. (Rhm 15:19)—Vona Xiengetelo B13.

• Israyele.

  I vito leri Xikwembu xi nga ri thya Yakobo. Vatukulu va yena va sale va vitaniwa hi vito leri. Vatukulu va vana va 12 va Yakobo mikarhi yo tala a va vitaniwa vana va Israyele, yindlu ya Israyele, vanhu (vavanuna) va Israyele kumbe Vaisrayele. Nakambe tinyimba ta khume ta le mfun’weni wa le n’walungwini leti humaka eka mfumo wa le dzongeni a ti  vitaniwa hi vito leri naswona hi ku famba ka nkarhi, Vakreste lava hlawuriweke va vuriwa “Israyele wa Xikwembu.”—Ga 6:16; Gn 32:28; 2Sa 7:23; Rhm 9:6.

J

• Joko.

  I mhandzi leyi tlhandlekiwaka emakatleni ya munhu kutani ku hayekiwa mindzhwalo eka matlhelo ya yona hamambirhi, kumbe mhandzi leyi tlhandlekiwaka etinhan’wini ta swifuwo swimbirhi leswi paniweke (hi ntolovelo tihomu) loko swi koka puluho kumbe xigolonyana. Leswi mahlonga mikarhi yo tala a ma tirhisa majoko ku rhwala mindzhwalo yo tika, joko a ri tirhisiwa hi ndlela yo fanekisela ku vula vuhlonga kumbe ku va ehansi ka munhu un’wana, ku katsa ni ku tshikileriwa ni ku xaniseka. Ku susa kumbe ku tshova joko a swi vula ku tshunxiwa evuhlongeni, eku tshikileriweni ni le ku xanisiweni.—Lv 26:13; Mt 11:29, 30.

K

• Kalichi.

  I xigolonyana xa mavhilwa mambirhi lexi kokiwaka hi hanci naswona a xi tirhisiwa ngopfu enyimpini.—Eks 14:23; Vaa 4:13; Mit 8:28.

• Kalidiya; Vakalidiya.

  Eku sunguleni marito lawa a ma vula tiko ni vanhu lava a va tshama endhawini leyi nga exikarhi ka nambu wa Tigrisi ni wa Yufrata; hi ku famba ka nkarhi ma tirhisiwe ku vula vanhu ni mfumo wa Babilona. Rito “Vakalidiya” ri tlhela ri vula ntlawa wa vanhu lava dyondzekeke, lava dyondzeleke sayense, matimu, tindzimi, swilo leswi nga le mpfhukeni naswona a va endla masalamusi ni vungoma bya tinyeleti.—Ezr 5:12; Dn 4:7; Mit 7:4.

• Kamara Ro Kwetsima.

  I kamara ro sungula ri tlhela ri va lerikulu leri a ri ri emahlweni ka Kamara Ro Kwetsima Ngopfu ra tabernakela kumbe ra tempele. Kamara Ro Kwetsima ra le tabernakeleni a ri ri ni xo tlhoma timboni xa nsuku, altari ya nsuku yo hisela murhi wo nun’hwela, tafula ro veka xinkwa xo kwetsima ni switirhisiwa swin’wana swa nsuku; kasi ra le tempeleni a ri ri ni altari ya nsuku, swo tlhoma timboni swa khume swa nsuku ni matafula ya khume ya swinkwa swo kwetsima. (Eks 26:33; Hv 9:2)—Vona Xiengetelo B5 na B8.

• Kamara Ro Kwetsima Ngopfu.

  I kamara ra le ndzenindzeni etabernakeleni ni le tempeleni, leri a ku vekiwa areka ya ntwanano eka rona. Hi ku ya hi Nawu wa Muxe, munhu loyi a a pfumeleriwa ku nghena eKamareni Ro Kwetsima Ngopfu a ku ri muprista lonkulu ntsena naswona a a nghena hi Siku Ro Kombela Ku Rivaleriwa ntsena.—Eks 26:33; Lv 16:2, 17; 1Th 6:16; Hv 9:3.

• Kanana.

  I ntukulu wa Nowa naswona i n’wana wa vumune wa Hamu. Tinxaka ta 11 leti humeke eka Kanana ti ye ti ya tshama etikweni leri nga le vuxeni bya Lwandle ra Mediteraniya exikarhi ka Egipta na Siriya. Ndhawu yoleyo a yi vitaniwa “tiko ra Kanana.” (Lv 18:3; Gn 9:18; Mit 13:19)—Vona Xiengetelo B4.

• Kemoxi.

  I xikwembu lexikulu xa Vamowabu.—1Th 11:33.

• Khaba.

  A yi tirhiseriwa ku pima tindzoho kumbe mapa. Ku ringanyetiwa leswaku khaba leyi a yi ringana ni tilitara ta 1,22. (2Th 6:25)—Vona Xiengetelo B14.

• Khasiya.

  I mahanti ya murhi wa khasiya (Cinnamomum cassia), lowu nga muxaka wun’we ni nsinya wa sinamoni. Khasiya a yi tirhisiwa tanihi phefumu naswona a yi pfanganisiwa ni mafurha lawa a ma cheriwa munhu loyi a hlawuriweke.—Eks 30:24; Ps 45:8; Ezk 27:19.

• Khele ro enta.

  Rito leri ri huma eka rito ra Xigriki leri nge aʹbys·sos, leswi vulaka “ku enta swinene” kumbe “ku pfumala makumu.” Ri tirhisiwe eMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki ku vula ndhawu yo pfaleriwa eka yona kumbe ku pfaleriwa. Ri katsa ni sirha kambe a ri vuli sweswo ntsena.—Lk 8:31; Rhm 10:7; Nhl 20:3.

• Khetheni.

  I lapi ro saseka leri a ri khavisiwe hi swifaniso swa makerubu, a ri hambanisa Kamara Ro Kwetsima ni Kamara Ro Kwetsima Ngopfu etabernakeleni ni le tempeleni. (Eks 26:31; 2Tk 3:14; Mt 27:51; Hv 9:3)—Vona Xiengetelo B5.

• Khezari.

  I vito ra ndyangu wa le Rhoma leri hundzukeke xithopo xa tihosi ta le Rhoma. Awugusto, Tiberiyo na Klawudiyo  va boxiwile eBibeleni, hambileswi Nero a nga boxiwangiki hi vito, xithopo lexi xa tirha ni le ka yena. Vito leri nge “Khezari” ri tlhela ri tirhisiwa eMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki loko ku vulavuriwa hi mfumo wa tiko.—Mr 12:17; Mit 25:12.

• Kislevhe.

  I n’hweti ya vukaye eka khalendara ya vukhongeri bya Xiyuda endzhaku ka loko Vayuda va vuye hi le vuhlongeni eBabilona naswona i n’hweti ya vunharhu eka tikhalendara tin’wana. A yi sungula exikarhi ka November ku ya fika exikarhi ka December. (Neh 1:1; Zk 7:1)—Vona Xiengetelo B15.

• Korala.

  I nchumu wo tiya lowu fanaka ni ribye lowu vumbiwaka hi marhambu ya swivumbiwa leswitsongo swa le lwandle. Wu kumeka elwandle hi mihlovo yo hambanahambana ku katsa wo tshwuka, wo basa ni wa ntima. Tikorala a ti tele ngopfu eLwandle ro Tshwuka. Enkarhini wa ku tsariwa ka Bibele, tikorala to tshwuka a ti ri ta nkoka swinene naswona a ku endliwa vuhlalu hi tona ni swin’wana swo khavisa ha swona.—Swiv 8:11.

• Koro.

  A yi tirhiseriwa ku pima swihalaki ni swilo leswi a swi tshoveriwa emasin’wini. Ku ringanyetiwa leswaku a yi kota ku chela swihalaki swa 220 wa tilitara, a yi pimiwa hi ku ya hi nhlayo ya tibati. (1Th 5:11)—Vona Xiengetelo B14.

• Koroni yo tshwuka.

  I muxaka wa koroni ya xiyimo xa le hansi (Triticum spelta), lowu tindzoho ta wona ti nga hambaniki ni muhungu hi toxe.—Eks 9:32.

• Kreste.

  I xithopo xa Yesu, lexi humaka eka rito ra Xigriki leri nge Khri·stosʹ, leri fanaka ni rito ra Xiheveru leri hundzuluxeriweke ri va “Mesiya,” kumbe “Muhlawuriwa.”—Mt 1:16; Yh 1:41.

• Ku anama ka xandla.

  I mpimo lowu a wu lava ku ringana ni ku anama ka xandla loko xi pfuriwile, ku suka emakumu ka rikhudzu ku ya emakumu ka xintihwani. Loko xisungunu xi ri 44,5 wa tisentimitara, ku anama ka xandla i 22,2 wa tisentimitara. (Eks 28:16; 1Sa 17:4)—Vona Xiengetelo B14.

• Ku ba.

  I ndlela yin’wana yo xupula munhu. Eka Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki, swi vula ku ba hi nkhavi lowu a wu ri ni swilo swo tlhava emakumu ka wona.—Mt 20:19; Yh 19:1.

• Ku basa.

  EBibeleni rito leri a ri vuli ntsena ku va munhu a nga vi na thyaka emirini kambe ri tlhela ri vula ku va munhu a tshama a nga ri na xivati, ku nga ri na nchumu lexi n’wi thyakisaka kumbe ku onha mahanyelo yakwe kumbe vuxaka byakwe ni Xikwembu. Eka Nawu wa Muxe, rito leri ri vula ku va munhu a tibasisa hi ku ya hi nawu.—Lv 10:10; Ps 51:7; Mt 8:2; 1Ko 6:11.

• Ku chela mafurha.

  Mafurha a ma cheriwa munhu kumbe nchumu wo karhi ku kombisa leswaku nchumu wolowo kumbe munhu yoloye u tinyiketele ku endla ntirho wo hlawuleka. EMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki, xiga lexi xi tirhisiwile loko ku vulavuriwa hi ku chuluriwa ka moya lowo kwetsima eka lava hlawuriweke ku ya hanya etilweni.—Eks 28:41; 1Sa 16:13; 2Ko 1:21.

• Ku hula; Xivuya.

  I ku susa tindzoho eka tinhlanga ni muhungu; i ndhawu leyi ntirho lowu a wu endleriwa eka yona. A ku huriwa hi voko ku tirhisiwa nhonga, kumbe loko swilo swa kona swi tele a ku tirhisiwa xitirho xo hlawuleka xo tanihi swileyi swo hula ha swona leswi a swi kokiwa hi swifuwo. Xitirho lexi a xi famba ehenhla ka tindzoho leti a ti hangalasiwe exivuyeni, laha a ku ri ndhawu leyi nga rivala leyi nga xirhendzevutana leyi hi ntolovelo a yi tlakukile naswona a ku hunga moya.—Lv 26:5; Esa 41:15; Mt 3:12.

• Ku huma ka n’weti.

  I siku ro sungula ra n’hweti yin’wana ni yin’wana eka khalendara ya Xiyuda, leri a ri tekiwa tanihi siku ro hlangana swin’we, ku dyiwa ni ku nyikela magandzelo yo hlawuleka. Hi ku famba ka nkarhi, siku leri ri ve nkhuvo wo hlawuleka etikweni hinkwaro naswona vanhu a va nga tirhi.—Tin 10:10; 2Tk 8:13; Kl 2:16.

• Ku hundzuka.

  EBibeleni, i ku cinca mianakanyo loku fambisanaka ni ku tisola swi huma embilwini mayelana ni mahanyelo ya khale, mikhuva yo biha kumbe swilo leswi munhu a tsandzekeke ku swi endla. Ku hundzuka ka ntiyiso swi ni vuyelo  lebyinene ku nga ku cinca mahanyelo.—Mt 3:8; Mit 3:19; 2Pe 3:9.

• Ku khwaja.

  I ku hlengeleta ntshovelo lowu vatshoveri va wu siyeke hi vomu kumbe ku nga ri hi vomu. Nawu wa Muxe a wu lerise vanhu leswaku va nga tshoveli hinkwaswo emakumu ka masimu ya vona naswona a va nga fanelanga va kha mitlhwari kumbe madiriva hinkwawo. Xikwembu a xi nyika xisiwana, munhu la xanisekaka, muluveri, n’wana la nga riki na tatana ni noni mfanelo yo khwaja leswi siyiweke emasin’wini.—Rt 2:7.

• Ku kwetsima.

  I mfanelo ya Yehovha; kasi loko swi ta eka vanhu swi vula ku va lava baseke emahanyelweni. (Eks 28:36; 1Sa 2:2; Swiv 9:10; Esa 6:3) Loko ku vulavuriwa hi vanhu (Eks 19:6; 2Th 4:9), swifuwo (Tin 18:17), swilo (Eks 28:38; 30:25; Lv 27:14), tindhawu (Eks 3:5; Esa 27:13), mikarhi (Eks 16:23; Lv 25:12) ni mitirho (Eks 36:4), rito leri ra Xiheveru ri hlamusela leswaku nchumu lowu ku vulavuriwaka ha wona wu hambane ni swilo leswin’wana naswona wa kwetsima eka Xikwembu lexi kwetsimaka leswi vulaka leswaku nchumu wolowo wu nyikeriwe entirhweni wa Yehovha. EMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki, rito “kwetsima” na rona ri hlamusela leswaku nchumu wo karhi wu nyikeriwe eka Xikwembu. Rito leri ra tirhisiwa ni le ka ku basa ka munhu emahanyelweni.—Mr 6:20; 2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.

• Ku lulama.

  EMatsalweni, i swilo leswi nga swinene hi ku ya hi nawu wa Xikwembu wa leswinene ni leswo biha.—Gn 15:6; Dt 6:25; Swiv 11:4; Sf 2:3; Mt 6:33.

• Ku pfuxiwa ka vafi.

  I ku pfuka eku feni. Rito ra Xigriki leri nge a·naʹsta·sis hi ku kongoma ri vula “ku pfuka; ku suka u yima.” EBibeleni ku boxiwe vanhu va kaye lava pfuxiweke, ku katsa ni ku pfuxiwa ka Yesu hi Yehovha Xikwembu. Hambileswi vanhu van’wana va pfuxiweke hi Eliya, Elixa, Yesu, Petro na Pawulo, a swi kanakanisi leswaku masingita lawa ma endliwe hi matimba ya Xikwembu. Ku pfuxiwa ka “lava lulameke ni ka lava nga lulamangiki” ka laha misaveni i ka nkoka eka xikongomelo xa Xikwembu. (Mit 24:15) Nakambe Bibele yi boxa ku pfuxiwa ka vafi ka le tilweni, loku vuriwaka ku “pfuxiwa ka vafi ko sungula” loku katsaka vamakwavo va Yesu lava hlawuriweke hi moya.—Flp 3:11; Nhl 20:5, 6; Yh 5:28, 29; 11:25.

• Ku rila.

  I ndlela yo kombisa gome leri vanhu va vaka na rona loko va feriwile kumbe hikwalaho ka makhombo man’wana. Emikarhini ya Bibele, a swi tolovelekile leswaku vanhu va rila ku ringana nkarhi wo karhi. Lava feriweke a va ba nkalanga, va ambala swiambalo swo hlawuleka, va tichela nkuma etinhlokweni, va handzula swiambalo swa vona ni ku tihimetela xifuva. Mikarhi yin’wana a ku vitaniwa vanhu lava tirhaka ku rila emikosini.—Gn 23:2; Est 4:3; Nhl 21:4.

• Ku rivaleriwa swidyoho.​—

  Vona MAGANDZELO YO KOMBELA KU RIVALERIWA.

• Ku teka nsati wa makwenu.

  I mukhuva lowu hi ku famba ka nkarhi Nawu wa Muxe wu wu pfumeleleke, laha wanuna a a sala a teka nsati wa makwavo wakwe loyi a nga riki na vana loko makwavo wakwe a file, a ta n’wi tswalela vana leswaku muti wakwe wu nga fi.—Gn 38:8; Dt 25:5.

• Ku tikhoma ko biha hi swa masangu.

  Xiga lexi xi huma eka rito ra Xigriki por·neiʹa, ku nga rito leri eMatsalweni ri hlamuselaka mixaka yo karhi ya ku tikhoma ku biha hi swa masangu leyi Xikwembu xi nga yi pfumeleriki. Ri katsa vuoswi, vunghwavava, ku va vanhu lava nga tekanangiki va endla swa masangu, ku va vanhu va rimbewu leri fanaka va endla swa masangu ni ku endla swa masangu ni xiharhi. Ri tirhisiwa hi ndlela yo fanekisela ebukwini ya Nhlavutelo mayelana ni nghwavava ya vukhongeri leyi vuriwaka “Babilona Lonkulu” ku hlamusela xinghana lexi yi nga na xona ni vafumi va misava leyi leswaku yi va ni matimba ni rifuwo. (Nhl 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Mit 15:29; Ga 5:19)—Vona NGHWAVAVA.

• Ku tinyiketela eka Xikwembu.

  I ku xixima, ku gandzela ni ku tirhela Yehovha Xikwembu ni ku tshembeka eka vuhosi byakwe.—1Tm 4:8; 2Tm 3:12.

• Ku tinyiketela, mfungho wo kwetsima.

  I xiphepherhele xo hatima xa nsuku lexi tsariweke marito ya Xiheveru lama nge, “Yehovha wa Kwetsima.” A xi vekiwa emahlweni  ka duku ra muprista lonkulu. (Eks 39:30)—Vona Xiengetelo B5.

• Ku titsona swakudya.

  I ku nga dyi swakudya ku ringana nkarhi wo karhi. Vaisrayele a va titsona swakudya hi Siku Ro Kombela Ku Rivaleriwa, loko va ri ni gome ni loko va lava ku kongomisiwa hi Xikwembu. Vayuda a va titsona swakudya ka mune hi lembe leswaku va tsundzuka makhombo lama tshameke ma va wela. A swa ha bohi leswaku Vakreste va titsona swakudya.—Ezr 8:21; Esa 58:6; Lk 18:12.

• Ku tlhandleka mavoko.

  Munhu a a tlhandlekiwa mavoko loko a hlawuriwa leswaku a ta endla ntirho wo hlawuleka kumbe leswaku a ta kuma nkateko, a horisiwa kumbe loko a ta kuma nyiko ya moya lowo kwetsima. Mikarhi yin’wana swifuwo a swi tlhandlekiwa mavoko loko ku nga si endliwa magandzelo hi swona.—Eks 29:15; Tin 27:18; Mit 19:6; 1Tm 5:22.

• Ku vuya.

  Eka mongo wun’wana eMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki, xiga lexi xi hlamusela ku vuya ka Yesu Kreste tanihi hosi ku sukela loko a vekiwe exiluvelweni hi ndlela leyi nga vonakiki a ri Hosi leyi nga Mesiya emasikwini lawa yo hetelela hinkwawo. Ku vuya ka Kreste a swi vuli ku ta ntsena ivi a hatla a famba; swi ta teka nkarhi wo karhi.—Mt 24:3.

• Ku yimba.

  I ku tsema nsuvu. A ku ri nawu lowu bohaka eka Abrahama ni vatukulu vakwe kambe a wa ha bohi eka Vakreste. Rito leri ri tlhela ri tirhisiwa hi ndlela yo fanekisela eka tindzimana to hambanahambana hi ku ya hi mongo.—Gn 17:10; 1Ko 7:19; Flp 3:3.

• Ku yisiwa evuhlongeni.

  Hi loko munhu a tekiwa etikweni ra rikwavo kumbe ekaya hikwalaho ka leswi a hluriweke enyimpini. Rito ra Xiheveru ri vula “ku famba.” Vaisrayele va yisiwe kambirhi evuhlongeni lebyikulu. Mfumo wa le n’walungwini wa tinyimba ta khume wu yisiwe evuhlongeni hi Vaasiriya kutani hi ku famba ka nkarhi mfumo wa le dzongeni wa tinyimba timbirhi wu yisiwa evuhlongeni hi Vababilona. Korexe, hosi ya le Peresiya u tlherisele masalela ya lava a va ri mahlonga etikweni ra rikwavo.—2Th 17:6; 24:16; Ezr 6:21.

L

• Lepta.

  I mali leyitsongo ya Vayuda ya koporo kumbe ya bronzi leyi boxiwaka ntsena eMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki. Tibibele tin’wana ti hundzuluxela mali leyi ti ku i “fadeni.” (Mr 12:42; Lk 21:2; tinhlamuselo ta le hansi.)—Vona Xiengetelo B14.

• Leswi tshoveriwaka ku sungula.

  I mihandzu leyi tshoveriwaka ku sungula; kumbe vuyelo byo karhi byo sungula bya nchumu wo karhi. Yehovha a a lava leswaku tiko ra Israyele ri n’wi nyika mihandzu yo sungula, ku nga ha va vanhu, swifuwo kumbe leswi tshoveriwaka. Vaisrayele a va nyikela mihandzu yo sungula eka Xikwembu hi nkarhi wa Nkhuvo wa Swinkwa Leswi Nga Riki Na Comela ni hi Pentekosta. Xiga lexi xi tirhisiwe ku fanekisela Kreste ni valandzeri vakwe lava hlawuriweke.—1Ko 15:23; Tin 15:21; Swiv 3:9; Nhl 14:4.

• Levhi; Mulevhi.

  Levhi i n’wana wa vunharhu wa Yakobo na Leya; naswona ku ni nyimba leyi thyiweke vito rakwe. Vana vakwe vanharhu va majaha hi vona va nga sungula mitlawa yinharhu leyikulu ya Valevhi. Mikarhi yin’wana rito leri nge “Valevhi” ri vula nyimba hinkwayo kambe mikarhi yo tala a ri wu katsi ndyangu wa Aroni lowu nga wa vaprista. Nyimba ya Levhi a yi averiwanga ndhawu eTikweni leri Tshembisiweke kambe yi nyikiwe miti ya 48 leyi nga le xikarhi ka matiko ya tinyimba letin’wana.—Dt 10:8; 1Tk 6:1; Hv 7:11.

• Levhiyathani.

  I xiharhi lexi kumbexana xi hanyaka ematini. Eka Yobo 3:8 na 41:1 swi tikomba ku vuriwa ngwenya kumbe xiharhi xin’wana lexikulu xa le matini lexi nga ni matimba. Eka Pisalema 104:26 ku nga ha va ku ri muxaka wun’wana wa nkavavangaheti. Kun’wana rito leri ri tirhisiwa hi ndlela yo fanekisela naswona a ri vuli xiharhi xo karhi.—Ps 74:14; Esa 27:1.

• Logo.

  I xibya lexitsongo ngopfu lexi pimaka swihalaki, lexi ku vulavuriwaka ha xona eBibeleni. Hi ku ya hi Nawu wa Vayuda, hini a yi tatiwa hi 12 ya tilogo, kutani hi ku ya hi mpimo lowu swi vula  leswaku logo a yi ringana ni 0,31 wa tilitara. (Lv 14:10)—Vona Xiengetelo B14.

• Lowo homboloka.

  I xiga lexi vulaka Sathana Diyavulosi, loyi a kanetanaka ni Xikwembu ni milawu ya xona yo lulama.—Mt 6:13; 1Yh 5:19.

• Loyi a vonaka swivono.

  I munhu loyi Xikwembu xi endleke leswaku a kota ku twisisa ku rhandza ka xona, loyi matihlo yakwe ma pfuriweke leswaku a vona kumbe ku twisisa swilo leswi vanhu van’wana a va nga koti ku swi twisisa. Rito ra Xiheveru ri tekiwe eka rito leri vulaka “ku vona,” ku nga ha va hi ndlela ya xiviri kumbe yo fanekisela. Munhu loyi a vonaka swivono a ku ri munhu loyi vanhu van’wana a va ya eka yena leswaku a ya va nyika switsundzuxo swa vutlhari mayelana ni swiphiqo swa vona.—1Sa 9:9.

M

• Madimona.

  I swivumbiwa swo homboloka leswi nga vonakiki swa moya leswi nga ni matimba ku tlula vanhu. Eka Genesa 6:2 swi vitaniwa “vana va Xikwembu xa ntiyiso” kasi eka Yuda 6 swi vitaniwa “tintsumi,” a swi vumbiwanga swi hombolokile kambe a swi ri tintsumi leti tiendleke valala va Xikwembu hi ku nga xi yingisi hi nkarhi wa Nowa ni ku landzela Sathana loko a xandzukela Yehovha.—Dt 32:17; Lk 8:30; Mit 16:16; Yk 2:19.

• Magandzelo yo kombela ku rivaleriwa.

  EMatsalweni ya Xiheveru, vanhu a va endla magandzelo lawa leswaku va kota ku tshinela eka Xikwembu ni ku xi gandzela. Eka Nawu wa Muxe, a ku endliwa magandzelo lawa hi Siku Ro Kombela Ku Rivaleriwa leri a ri va kona hi lembe, leswaku vanhu va tlhelela eka Xikwembu ku nga khathariseki leswaku ku dyohe munhu un’we kumbe tiko hinkwaro. Magandzelo lawa a ma fanekisela gandzelo ra Yesu, leri endleke leswaku vanhu va rivaleriwa swidyoho kan’we swi helela kwalaho, ni ku endla swi koteka leswaku va tlhela va va ni vuxaka na Yehovha.—Lv 5:10; 23:28; Kl 1:20; Hv 9:12.

• Mahalati.

  Swi tikomba ku ri rito leri a ri tirhisiwa eka swa vuyimbeleri leri kumekaka eka swingheniso swa Tipisalema 53 na 88. Swi nga endleka ri fambisana ni rimitsu ra riendli ra Xiheveru leri vulaka “ku tsana; ku vabya” leswi nga vulaka leswaku tinsimu letimbirhi a ti fanele ti yimbeleriwa hi rito leri nga ni gome leswaku swi ta fambisana ni mongo wa tona.

• Mahungu lamanene.

  EMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki, i mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu ni ku ponisiwa hi ku va ni ripfumelo eka Yesu Kreste.—Lk 4:18, 43; Mit 5:42; Nhl 14:6.

• Makedoniya.

  I xifundzha lexi nga en’walungwini wa Grikiya lexi dumeke loko ku fuma Alekzanda Lonkulu naswona a xi tifuma ku fikela loko xi hluriwa hi Varhoma. Makedoniya se a ku ri xifundzha lexi a xi lawuriwa hi Varhoma loko muapostola Pawulo a endzela eYuropa ro sungula. Pawulo u endzele ndhawu yoleyo kanharhu. (Mit 16:9)—Vona Xiengetelo B13.

• Makerubu.

  I tintsumi ta xiyimo xa le henhla leti endlaka mitirho yo hlawuleka. A ti fani ni tiserafi.—Gn 3:24; Eks 25:20; Esa 37:16; Hv 9:5.

• Malikomo.

  Kumbexana vito leri i rin’we ni leri nge Moleke, ku nga vito ra xikwembu lexikulu xa Vaamoni. (Sf 1:5)—Vona MOLEKE.

• Manefilimi.

  I vana lava nga ni tihanyi lava tswariweke hi tintsumi leti tihundzuleke vanhu kutani ti etlela ni vanhwanyana ku nga si va ni Ndhambi.—Gn 6:4.

• Manna.

  I swakudya leswi Vaisrayele a va dya swona eka malembe ya 40 lawa va ma heteke va ri emananga. A va nyikiwa swona hi Yehovha. A swi kumeka mixo wun’wana ni wun’wana hi singita handle ka Savata naswona a swi va swi funengetiwe hi mberha. Loko Vaisrayele va yi vona ro sungula va te, “I yini leswi?” kumbe hi Xiheveru “man huʼ?” (Eks 16:13-15, 35) Eka tindzimana tin’wana yi vitaniwa “swakudya leswi humaka etilweni” (Ps 78:24), “xinkwa lexi humaka etilweni” (Ps 105:40) ni “xinkwa xa lava nga ni matimba” (Ps 78:25). Yesu na yena u vulavule hi manna hi ndlela yo fanekisela.—Yh 6:49, 50.

• Manyala.

  Rito leri ri huma eka rito ra Xigriki leri nge a·selʹgei·a, leri vulaka ku va  munhu a endla swidyoho leswikulu leswi kombisaka leswaku munhu yoloye a nga na mhaka naswona u ni xivindzi xo endla swo biha; moya lowu kombisaka ku delela vulawuri ni milawu ya mahanyelo. Rito leri a ri vuli swidyoho leswitsongo.—Ga 5:19; 2Pe 2:7.

• Masiku yo hetelela.

  Xiga lexi, ku katsa ni lexi nge “emasikwini ya makumu,” swi tirhisiwa eka vuprofeta bya Bibele loko ku vulavuriwa hi nkarhi lowu swiendlakalo swo karhi swa matimu ya vanhu swi nga ta hela ha wona. (Ezk 38:16; Dn 10:14; Mit 2:17) Nkarhi lowu, wu nga teka malembenyana kumbe malembe yo tala, swi ya hi vuprofeta bya kona. Bibele yi tala ku tirhisa xiga lexi nge “emasikwini yo hetelela” ya mifumo ya sweswi loko yi vulavula hi ku vuya ka Yesu loku nga vonakiki.—2Tm 3:1; Yk 5:3; 2Pe 3:3.

• Masingita; Mitirho ya matimba.

  I swiendlakalo swa matimba leswi nga tolovelekangiki eka vanhu leswi endliwaka hi xivumbiwa lexi nga ni matimba lamakulu. Mikarhi yin’wana eBibeleni rito leri nge “singita” ni leri nge “xihlamariso” ma tirhisiwe hi mongo lowu yelanaka.—Eks 4:21; Mit 4:22; Hv 2:4.

• Maskili.

  I rito ra Xiheveru leri nhlamuselo ya rona yi nga tivekiki, leri kumekaka eka swingheniso swa tipisalema ta 13. Swi nga endleka ri vula “xiphato xo anakanyisisa.” Van’wana va anakanya leswaku rito leri yelanaka na rona leri hundzuluxeriweke ri va ‘tirha hi vuxiyaxiya,’ swi nga endleka ri ri ni nhlamuselo leyi yelanaka.—2Tk 30:22; Ps 32:Xingheniso.

• Mativula.

  Hi ntolovelo, a ku vuriwa n’wana wo sungula wa jaha eka tatana (ku nga ri n’wana wa mativula eka manana). Emikarhini ya Bibele, n’wana wo sungula wa jaha a a nyikiwa vutihlamuleri lebyikulu endyangwini naswona a a va nhloko ya ndyangu loko tata wakwe a fa. Rito leri ri tirha ni le ka mativula ya xinuna ya swifuwo.—Eks 11:5; 13:12; Gn 25:33; Kl 1:15.

• (Ma)Tsalwa.

  I matsalwa yo kwetsima ya Rito ra Xikwembu. Rito leri ri kumeka ntsena eka Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki.—Lk 24:27; 2Tm 3:16.

• Mayina.

  Eka Ezekiyele yi vitaniwa mane. A yi tirhisiwa ku pima yi tlhela yi tirha tanihi mali. Hi ku ya hi vumbhoni lebyi kumiweke hi vayimburi bya leswaku mayina a yi ringana na 50 wa tixikele naswona xikele a yi tika 11,4 wa tigiramu, mayina ya le Matsalweni ya Xiheveru a yi tika 570 wa tigiramu. Swi nga endleka leswaku a ku ri ni mayina ya le vuhosini hilaha a swi ri hakona hi xisungunu. EMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki, mayina a yi ringana na 100 wa tidrakma. A yi tika 340 wa tigiramu. Timayina ta 60 a ti ringana na talenta. (Ezr 2:69; Lk 19:13)—Vona Xiengetelo B14.

• Merodaka.

  I xikwembu lexikulu xa le Babilona. Endzhaku ka loko Hamurabi loyi a ri hosi tlhelo muveki wa milawu eBabilona a hlawule muti lowu leswaku wu va ntsindza, Merodaka (kumbe Marduk) u sungule ku va xikwembu xa nkoka, a hetelela a sive swikwembu swin’wana leswi a swi ri kona kutani a va xikwembu lexikulu eka swikwembu swa le Babilona. Hi ku famba ka nkarhi vito leri nge Merodaka (kumbe Marduk) ri siviwe hi leri nge “Belu” (“N’wini”), naswona Merodaka a a tala ku vuriwa Bele.—Yr 50:2.

• Mesiya.

  I rito leri humaka eka rito ra Xiheveru leri vulaka “muhlawuriwa” kumbe “loyi a hlawuriweke.” Mavizweni wa rona wa Xigriki i “Kreste.”—Dn 9:25; Yh 1:41.

• Mfumo wa Xikwembu.

  Xiga lexi xi tirhisiwa eka vuhosi bya Xikwembu lebyi yimeriwaka hi mfumo wa N’wana wa xona Kreste Yesu.—Mt 12:28; Lk 4:43; 1Ko 15:50.

• Mfungho.

  I nchumu lowu a wu tirhisiwa ku fungha xilo xo karhi (hi ntolovelo eka vumba kumbe eka mhula) ku kombisa leswaku i xa munhu wo karhi, xa tshembeka kumbe ku pfumelelana eka mhaka yo karhi. Mifungho ya khale a yi endliwe hi nchumu wo tiya (ribye, rimhondzo ra ndlopfu kumbe mhandzi) yi kovotliwe marito kumbe yi khavisiwe hi swilo swo karhi leswi yimeke hi nhloko. Mfungho wu tirhisiwa hi ndlela yo fanekisela eka nchumu wo karhi ku ba xigandlu ku kombisa leswaku i wa xiviri, kumbe tanihi mfungho wa leswaku nchumu wo karhi i wa  munhu wo karhi kumbe tanihi nchumu lowu tumbetiweke kumbe lowu nga xihundla.—Eks 28:11; Neh 9:38; Nhl 5:1; 9:4.

• Mfurho.

  I vuvabyi bya swimilana lebyi vangiwaka hi nkuxu. Ku vuriwa leswaku mfurho lowu ku vulavuriwaka ha wona eBibeleni hi lowu vuriwaka Puccinia graminis.—1Th 8:37.

• Mhalamhala.

  I xichayachayana lexi endliweke hi nsimbhi lexi a xi tirhiseriwa ku tivisa swo karhi ni ku tlanga vuyimbeleri. Hi ku ya hi Tinhlayo 10:2, Yehovha u lerise leswaku ku endliwa timhalamhala timbirhi ta silivhere leti a ti ta tirhiseriwa ku vitana vanhu leswaku va hlengeletana, ku hahlula matende kumbe ku tivisa nyimpi. Swi nga ha endleka leti a ku ri timhalamhala leti ololokeke, a ti nga fani ni “tinanga” leti a ti endliwe hi timhondzo ta swiharhi. Timhalamhala leti nga hlamuseriwangiki ndlela leyi a ti endliwe ha yona na tona a ti ri kona eka swichayachayana swa le tempeleni. Mpfumawulo wa timhalamhala hakanyingi hi ndlela yo fanekisela a wu fambisana ni ku tivisiwa ka ku avanyisa ka Yehovha kumbe swiendlakalo swin’wana swa nkoka leswi humaka eka Xikwembu.—2Tk 29:26; Ezr 3:10; 1Ko 15:52; Nhl 8:7–11:15.

• Mhandzi.

  I mhandzi yo leha leyi munhu a a beleriwa eka yona. Ematikweni man’wana a yi tirhiseriwa ku dlaya munhu ni ku veka ntsumbu erivaleni tanihi xitsundzuxo eka van’wana kumbe leswaku a khomisiwa tingana emahlweni ka vanhu. Vaasiriya, lava a va dume hi ku va ni tihanyi enyimpini, a va tlhava mahlonga ekhwirini hi mhandzi yo tontswa yi ya huma hi le xifuveni kutani va belela mitsumbu ya wona etimhandzini to leha. Kambe hi ku ya hi nawu wa Vayuda, lava a va ri ni nandzu wa swidyoho leswikulu swo tanihi ku sandza kumbe ku gandzela swifaniso a va rhanga va dlayiwa hi ku khandliwa hi maribye kumbe hi tindlela tin’wana kutani mitsumbu ya vona yi hayekiwa etimhandzini kumbe emisinyeni, yi va xitsundzuxo eka van’wana. (Dt 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Mikarhi yin’wana Varhoma a va bohelela munhu emhandzini, laha a a ta hanya masiku ma nga ri mangani a nga si fa hikwalaho ko twa ku vava, torha, ndlala ni ku tshwa hi dyambu. Mikarhi yin’wana, ku fana ni loko ku dlayiwa Yesu, a va belela mavoko ni milenge ya loyi a voniweke nandzu emhandzini. (Lk 24:20; Yh 19:14-16; 20:25; Mit 2:23, 36)—Vona MHANDZI YA NXANISO.

• Mhandzi ya Axera.

  Rito ra Xiheveru (ʼashe·rahʹ) ri vula (1) nsika leyi yimelaka Axera, ku nga xikwembu xa xisati xa Vakanana lexi a ku vuriwa leswaku xi pfuna vanhu ku veleka, kumbe (2) xifaniso xa Axera xikwembu xa xisati hi xoxe. Tinsika leti a ti lo thwii naswona xiphemu xin’wana xa tona a xi endliwe hi mhandzi. Swi nga ha endleka leswaku a ku ri tinsika leti nga tsemiwangiki kumbe misinya.—Dt 16:21; Vaa 6:26; 1Th 15:13.

• Mhandzi ya muluki wa malapi.

  I mhandzi leyi a yi tirhisiwa ku endla tiharhani kumbe malapi.—Eks 39:27.

• Mhandzi ya nxaniso.

  I vuhundzuluxeri bya rito ra Xigriki stau·rosʹ, leri vulaka mhandzi yo leha yo tanihi leyi Yesu a dlayeriweke eka yona. A ku na vumbhoni bya leswaku rito leri ra Xigriki a ri vula xihambano, xo tanihi lexi vahedeni a va xi tirhisa tanihi mfungho wa vukhongeri ku ringana makume yo tala ya malembe Kreste a nga si ta emisaveni. “Mhandzi ya nxaniso” yi xi hlamusela kahle xikongomelo xa rito ro sungula, tanihi leswi rito stau·rosʹ ri tlhelaka ri tirhisiwa ku kombisa ku xanisiwa, ku xaniseka ni ku khomisiwa tingana leswi valandzeri va Yesu a va ta langutana na swona. (Mt 16:24; Hv 12:2)—Vona MHANDZI.

• Miktami.

  I rito ra Xiheveru leri tirhisiweke eka swingheniso swa tsevu swa tipisalema (Ps 16, 56-60). A ri tiveki leswaku ri vula yini, hambileswi swi nga ha endlekaka ri yelana ni leri nge “ku tsala.”

• Milikomo.

  I xikwembu lexi a xi gandzeriwa hi Vaamoni, swi nga endleka ku ri xikwembu lexi va nge i Moleke. (1Th 11:5, 7) Solomoni u akele xikwembu lexi xa mavunwa tindhawu leti tlakukeke eku heleni ka mfumo wakwe.—Vona MOLEKE.

• Mira.

  I mafi yo nun’hwela lama humaka eka misinya yo hambanahambana leyi nga  ni mitwa kumbe lama humaka eka misinya leyitsongo ya muxaka lowu vuriwaka Commiphora. Mira a yi pfanganisiwa ni mafurha man’wana lawa a ma tirhisiwa ku chela munhu loyi a hlawuriweke. A ma tirhisiwa ku nun’hwerisa swilo swo fana ni swiambalo kumbe mibedo naswona a yi pfanganisiwa ni mafurha yo kandza miri kumbe yo tola. Mira a yi tlhela yi tirhisiwa ku tota mitsumbu leyi nga ta lahliwa.—Eks 30:23; Swiv 7:17; Yh 19:39.

• Misava.

  Rito ra Xigriki koʹsmos (“misava”) ri nga ha vula (1) vanhu hi ku angarhela, ku nga khathariseki mahanyelo ya vona kumbe (2) vanhu hinkwavo handle ka malandza ya Yehovha. (3) Loko ku tirhisiwa rito ra Xigriki ai·onʹ, ri nga ha vula nkarhi wo karhi, ku katsa nkarhi lowu hundzeke lowu nga tiviwiki, kambe ri tala ku vula nkarhi lowu hi hanyaka eka wona kumbe swilo swo karhi leswi funghaka nguva yo karhi.

• Miti ya vutumbelo.

  A ku ri miti ya Valevhi leyi mudlayi loyi a nga dlayangiki hi vomu a tsutsumela eka yona a balekela murihiseri wa ngati. Miti leyi a yi ri tsevu naswona a yi ri etindhawini to hambanahambana eTikweni leri Tshembisiweke, a yi hlawuriwe hi Muxe naswona hi ku famba ka nkarhi yi hlawuriwe hi Yoxuwa, hi ku kongomisiwa hi Yehovha. Loko mudlayi a fika emutini wa vutumbelo, a a fika a andlala mhaka yakwe eka vakulukumba lava a va ri egedeni ya muti ivi va n’wi amukela hi mandla mambirhi. Mudlayi a a tengisiwa emutini lowu a dlayeke eka wona leswaku swi ta tikomba leswaku a nga dlayanga hi vomu, leswi a swi endleriwa leswaku vanhu va nga dlayi hi vomu kutani va balekela emitini leyi. Loko swi kumekile leswaku a a nga dlayanga hi vomu, a a tlheriseriwa emutini wa vutumbelo, laha a boheka ku tshama kona vutomi byakwe hinkwabyo kumbe ku fikela loko muprista lonkulu a fa.—Tin 35:6, 11-15, 22-29; Yx 20:2-8.

• Moleke.

  I xikwembu xa Vaamoni lexi kumbexana a xi vitaniwa Malikomo, Milikomo kumbe Moloko. Kumbexana i xithopo ku nga ri vito ra xikwembu xo karhi. Nawu wa Muxe a wu vula leswaku loyi a endlelaka Moleke gandzelo hi vana vakwe a dlayiwa.—Lv 20:2; Yr 32:35; Mit 7:43.

• Moloko.—

  Vona MOLEKE.

• Moya.

  Rito ra Xiheveru ruʹach ni rito ra Xigriki pneuʹma, leri hakanyingi ri hundzuluxeriwaka ri va “moya” ri ni tinhlamuselo to tala. Hinkwawo ka wona ma vula nchumu lowu vanhu va nga kotiki ku wu vona naswona ma nyikela vumbhoni bya leswaku ku ni matimba lama tirhaka. Rito ra Xiheveru ni ra Xigriki ma tirhiseriwa ku vula (1) moya lowu hungaka, (2) matimba lama endlaka leswaku swivumbiwa swa laha misaveni swi hanya, (3) matimba lama humaka embilwini ya munhu yo fanekisela kutani ma n’wi susumetela ku vula ni ku endla swilo hi ndlela yo karhi, (4) marito lama huhuteriweke lama humaka eka xihlovo lexi nga vonakiki, (5) vanhu va moya ni (6) matimba ya Xikwembu lama tirhaka kumbe moya lowo kwetsima.—Eks 35:21; Ps 104:29; Mt 12:43; Lk 11:13.

• Moya lowo kwetsima.

  I matimba lawa Xikwembu xi ma tirhisaka ku endla ku rhandza ka xona. Wa kwetsima hikuva wu huma eka Yehovha loyi a baseke ni loyi a lulameke swinene ngopfu naswona u tirhisa wona ku endla leswo kwetsima.—Lk 1:35; Mit 1:8.

• Muapostola.

  Rito leri ri vula “loyi a rhumiweke,” naswona ri tirhisiwa eka Yesu ni van’wana lava a va rhumiwe ku tirhela van’wana. Mikarhi yo tala ri tirhisiwa ku vula vadyondzisiwa va 12 lava Yesu a va hlawuleke ku va vayimeri vakwe.—Mr 3:14; Mit 14:14.

• Mufambisi.

  Hilaha rito leri ri tirhisiweke hakona ebukwini ya Tipisalema, swi tikomba onge hi Xiheveru rito leri ri vula munhu loyi a a hlela tinsimu, a a pfuna vayimbeleri va tiva ndlela yo ti yimbelela, a va pfuna ku praktisa, a letela vayimbeleri va Valevhi naswona a a rhangela loko va yimbelela emahlweni ka vanhu. Tibibele tin’wana ti hundzuluxele rito leri ri va “ndhuna ya vachayi va vuyimbeleri” kumbe “mukongomisi wa vuyimbeleri.”—Ps 4:Xingheniso; 5:Xingheniso.

•  Muheveru.

  I vito leri ri nga rhanga ri tirhisiwa eka Abrama (Abrahama), ku n’wi hambanisa eka vaakelani vakwe va Vaamori. Endzhakunyana ri tirhisiwe eka vatukulu vakwe ku nga vana va Yakobo ntukulu wakwe naswona ririmi ra vona a ri vuriwa Xiheveru. Hi nkarhi wa Yesu, Xiheveru a xi ri ni swiga swo tala swa Xiaramu naswona a ku ri ririmi leri a ri vulavuriwa hi Kreste ni vadyondzisiwa vakwe.—Gn 14:13; Eks 5:3; Mit 26:14.

• Muhlanganisi.

  I munhu loyi a hlanganisaka vanhu vambirhi leswaku va ta twana. EMatsalweni, Muxe i muhlanganisi wa ntwanano wa Nawu kasi Yesu i muhlanganisi wa ntwanano lowuntshwa.—Ga 3:19; 1Tm 2:5.

• Muhungu.

  I mampfipfi lama humaka loko ku tlhokoriwa kumbe ku peperhiwa. EBibeleni wu tirhisiwa tanihi xikombiso lexi vulaka nchumu lowu nga pfuniki nchumu ni lowu nga tsakeriwiki.—Ps 1:4; Mt 3:12.

• Mukaneti wa Kreste.

  Rito leri ra Xigriki ri ni tinhlamuselo timbirhi. Ri vula munhu loyi a kanetaka Kreste. Kasi ri nga tlhela ri vula munhu loyi a tiendlaka Kreste. Vanhu hinkwavo, mihlangano kumbe mitlawa leyi vulaka leswaku yi yimela Kreste kumbe leyi tivulaka Mesiya kumbe leyi kanetaka Kreste ni vadyondzisiwa vakwe swa fanela loko va vuriwa vakaneti va Kreste.—1Yh 2:22.

• Mukreste.

  I vito leri Xikwembu xi ri nyikeke valandzeri va Yesu Kreste.—Mit 11:26; 26:28.

• Mulanguteri.

  I wanuna loyi vutihlamuleri bya yena lebyikulu ku nga ku langutela ni ku risa vandlha. Nhlamuselo ya rito leri leyi humaka eka rito ra Xigriki e·piʹsko·pos i ku langutela hi xikongomelo xo sirhelela. Rito “mulanguteri” ni leri nge “nkulu” (pre·sbyʹte·ros) ri vula ntirho lowu fanaka evandlheni ra Vukreste, rito leri nge “nkulu” ri kombetela eka timfanelo letinene leti munhu loyi a hlawuriweke a nga na tona naswona leri nge “mulanguteri” ri kandziyisa vutihlamuleri lebyi munhu loyi a hlawuriweke a nga na byona.—Mit 20:28; 1Tm 3:2-7; 1Pe 5:2.

• Munazareta.

  I vito ra Yesu leri kombisaka leswaku a a huma emutini wa Nazareta. Swi nga ha endleka ri fambisana ni rito ra Xiheveru leri vulaka “xihluke” leri tirhisiweke eka Esaya 11:1. Hi ku famba ka nkarhi ri tirhisiwe ni le ka valandzeri va Yesu.—Mt 2:23; Mit 24:5.

• Munaziri.

  I rito ra Xiheveru leri vulaka “Loyi A Hlawuriweke,” “Loyi A Tinyiketeleke,” “Loyi A Hambanisiweke.” A ku ri ni mixaka yimbirhi ya Vanaziri: lava a va tinyiketela hi ku swi rhandza ni lava a va hlawuriwa hi Xikwembu. Wanuna kumbe wansati a a endla xihlambanyo xo hlawuleka eka Yehovha xo va Munaziri ku ringana nkarhi wo karhi. Lava tiendleleke xiboho xexo a va ri ni swipimelo swinharhu swa nkoka: a va nga fanelanga va nwa byala kumbe ku dya swilo leswi endliweke hi madiriva, a va nga fanelanga va tsemeta misisi naswona a va nga fanelanga va khumba ntsumbu. Lava hlawuriweke hi Xikwembu ku va Vanaziri a va tshama tano vutomi bya vona hinkwabyo naswona Yehovha a va byela leswi va faneleke va swi endla.—Tin 6:2-7; Vaa 13:5.

• Mungoma.

  I munhu loyi a vulaka leswaku u kota ku vulavula ni vafi.—Lv 20:27; Dt 18:10-12; 2Th 21:6.

• Mungoma wa tinyeleti.

  I munhu loyi a kambisisaka dyambu, n’weti ni tinyeleti leswaku a ta vhumbha leswi nga ta endleka enkarhini lowu taka.—Dn 2:27; Mt 2:1.

• Munhu loyi a tshunxekeke; Munhu loyi a tshunxiweke.

  Hi nkarhi wa mfumo wa Rhoma, “munhu loyi a tshunxekeke” hi loyi a velekiweke a nga ri hlonga, a ri ni timfanelo hinkwato ta ku va muakatiko. Kasi, “munhu loyi a tshunxiweke” hi loyi a a ri hlonga. Loko hlonga ri tshunxiwa ximfumo, a ri va muakatiko wa le Rhoma, kambe a ri nga ta va ni xikhundlha xo karhi eka mfumo. Loko a nga tshunxiwanga ximfumo a a tshunxekile kambe a a nga ti kumi hinkwato timfanelo to va muakatiko.—1Ko 7:22.

• Muprista.

  I wanuna loyi a a yimela Xikwembu eka vanhu lava a a va tirhela, a va dyondzisa mayelana ni Xikwembu ni milawu ya xona. Nakambe vaprista a va yimela vanhu eka Xikwembu, va endla magandzelo ni ku va kombelela ku rivaleriwa swidyoho. Loko Nawu wa Muxe wu nga si  va kona, nhloko ya ndyangu a yi ri muprista wa ndyangu wa yona. Ehansi ka Nawu wa Muxe, vaxinuna lava a va ri va ndyangu wa Aroni wa nyimba ya Levhi, hi vona lava a va ri vaprista. Vavanuna lavan’wana hinkwavo va Valevhi a va ri vapfuni va vona. Loko ku simekiwa ntwanano lowuntshwa, Israyele wa moya u ve tiko ra vaprista naswona Yesu Kreste i Muprista Lonkulu.—Eks 28:41; Hv 9:24; Nhl 5:10.

• Muprista lonkulu.

  Ehansi ka Nawu wa Muxe, muprista lonkulu a a yimela vanhu emahlweni ka Xikwembu naswona a a langutela mitirho leyi endliwaka hi vaprista lavan’wana. Hi yena ntsena loyi a a pfumeleriwa ku nghena eKamareni Ro Kwetsima Ngopfu ra le tabernakeleni ni ra le tempeleni hi ku famba ka nkarhi. A a nghena ntsena hi Siku Ro Kombela Ku Rivaleriwa kan’we elembeni. Yesu Kreste na yena u vitaniwa “muprista lonkulu.” (Lv 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Hv 4:14) Eka Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki, marito lawa ma vula ntlawa wa “vaprista lavakulu” kumbexana ma vula vakulukumba lava nga vaprista, swi nga endleka ku katsiwa ni vaprista lavakulu lava susiweke eka swikhundlha swoleswo ni varhangeri va mitlawa ya 24 ya vaprista.—2Tk 26:20; Ezr 7:5; Mt 2:4; Mr 8:31.

• Muprofeta.

  I munhu loyi a tivisiwaka swikongomelo swa Xikwembu. Vaprofeta a va ri vavulavuleri va Xikwembu, a va nga tivisi vuprofeta ntsena kambe a va tlhela va dyondzisa tidyondzo leti humaka eka Yehovha, swileriso swakwe ni vuavanyisi bya yena.—Am 3:7; 2Pe 1:21.

• Muproselita.

  I munhu loyi a hundzukeke. EMatsalweni, rito leri ri vula munhu loyi a nga riki Muyuda loyi a amukeleke vukhongeri bya Xiyuda naswona loko a ri waxinuna a a fanele a yimbisiwa.—Mt 23:15; Mit 13:43.

• Murhangeri.

  A a ri mutirhi la nga ni xikhundlha xa le hansi ka xa ndhuna ya xifundzha emfun’weni wa Babilona. EBibeleni, varhangeri a va lawula vavanuna vo tlhariha ehubyeni ya le Babilona. Varhangeri va tlhele va boxiwa hi nkarhi wa ku fuma ka Hosi Dariyosi wa Mumeda.—Dn 2:48; 6:7.

• Murhangeri Lonkulu.

  Ri vula ntirho wa nkoka wa Yesu Kreste lowu a nga ta wu endla leswaku a tshunxa vanhu eka vuyelo lebyi dlayaka bya xidyoho kutani a va nyika vutomi lebyi nga heriki.—Mit 3:15; 5:31; Hv 2:10; 12:2.

• Murhi wa ku tiva leswinene ni leswo biha.

  I murhi lowu a wu ri entangeni wa Edeni lowu Xikwembu a xi wu tirhisa ku fanekisela mfanelo ya xona yo vekela vanhu milawu ya “leswinene” ni “leswo biha.”—Gn 2:9, 17.

• Murhi wa risuna.

  Mafi lama omisiweke ya misinya ni swihlahla swa muxaka lowu vitaniwaka Boswellia. Loko murhi lowu wu hisiwa, wu nun’hwela ku nandziha. Murhi lowu a wu pfanganisiwa ni mirhi yin’wana yo nun’hwela yo kwetsima leyi a yi tirhisiwa etabernakeleni ni le tempeleni. A wu nyikeriwa ni gandzelo ra mavele naswona a wu vekiwa ekusuhi ni xinkwa xo kwetsima eKamareni Ro Kwetsima.—Eks 30:34-36; Lv 2:1; 24:7; Mt 2:11.

• Murhi wa vutomi.

  I murhi lowu a wu ri entangeni wa Edeni. Bibele a yi kombisi leswaku mihandzu ya wona a yi ri ni swilo leswi nyikaka vutomi; ku ri na sweswo, a wu fanekisela leswaku Xikwembu xi tiyisekisa leswaku xi ta va nyika vutomi lebyi nga heriki lava xi nga ta va pfumelela ku dya mihandzu ya wona.—Gn 2:9; 3:22.

• Murhi wo nun’hwela.

  I mirhi yo hambanahambana yo nunh’wela leyi pfanganisiweke ni tibalsama leswi loko swi hisiwa swi tshwaka hakatsongotsongo naswona swi humesaka nun’hwelo wo nandziha. A ku ri ni mirhi yo hlawuleka ya mune leyi pfanganisiwaka leyi a yi tirhisiwa etabernakeleni ni le tempeleni. A wu hisiwa nimixo ni nivusiku ehenhla ka altari ya murhi wo nun’hwela eKamareni Ro Kwetsima, kasi hi Siku Ro Kombela Ku Rivaleriwa a wu hiseriwa eKamareni Ro Kwetsima Ngopfu. A wu fanekisela ku va Xikwembu xi amukela swikhongelo swa malandza ya xona yo tshembeka. Vakreste a va lerisiwanga ku wu hisa.—Eks 30:34, 35; Lv 16:13; Nhl 5:8.

• Murindzi.

  I munhu loyi a rindzaka vanhu kumbe nhundzu leswaku swi nga vi ekhombyeni, mikarhi yo tala nivusiku  naswona hi yena loyi a a chaya mhalamhala loko ku ri ni khombo. Varindzi hi xitalo a va yima emakhumbini ya muti ni le ka swihondzo swa muti leswaku va vona vanhu lava taka va ha ri ekule. A ku va ni varindzi exikarhi ka masocha. Vaprofeta a va tirha tanihi varindzi vo fanekisela etikweni ra Israyele, va lemukisa vanhu hi ta ku lovisiwa loku a ku ta va kona.—2Th 9:20; Ezk 3:17.

• Musa lowukulu.

  I rito ra Xigriki leri nga ni mongo wa nchumu lowu enerisaka ni lowu tsakisaka. Rito leri mikarhi yo tala ri tirhiseriwa ku vula nyiko kumbe ku nyika hi ndlela ya musa. Loko ku vulavuriwa hi musa lowukulu wa Xikwembu, rito leri ri vula nyiko ya mahala leyi Xikwembu xi yi nyikeleke hi ku swi rhandza, xi nga langutelanga ku tlheriseriwa nchumu. Xisweswo, ri kombisa leswaku Xikwembu xi nyike vanhu swilo swo tala, xi va kombisa rirhandzu ni musa. Nakambe loko ku hundzuluxeriwa xiga xa Xigriki, ku tirhisiwa marito yo tanihi, “ku tsakela” ni “nyiko.” Wu kombisiwa munhu loyi a nga wu tirhelangiki naswona swi nga bohiki leswaku a kombiwa wona, kambe hikwalaho ka ku hanana ka munyiki.—2Ko 6:1; Ef 1:7.

• Mutilabeni.

  I rito leri nga le ka xingheniso xa Pisalema 9. Hi ku ya hi ndhavuko, a ri vula “rifu ra n’wana wa jaha.” Van’wana va vula leswaku a ku ri vito kumbexana marito yo sungula ya tinoto leti tolovelekeke leti a ti tirhisiwa loko ku yimbeleriwa pisalema leyi.

• Muti wa Davhida.

  I vito leri thyiweke muti wa Yebusi endzhaku ka loko Davhida a wu hlurile ni ku aka yindlu yakwe ya vuhosi kona. Vito rin’wana ra wona i Siyoni. I xiphemu xa le dzongavuxa ni xiphemu xa khale swinene xa Yerusalema.—2Sa 5:7; 1Tk 11:4, 5.

• Mutsari.

  I munhu loyi a a kopa Matsalwa ya Xiheveru. Loko Yesu a ha ri emisaveni, a ri vula ntlawa wa vavanuna lava a va tiva Nawu. A va kaneta Yesu.—Ezr 7:6; Mr 12:38, 39; 14:1.

• Mutsheniwa.

  I wanuna loyi a susiweke marhanga ya vununa. Mikarhi yo tala vavanuna vo tano a va hlawuriwa ku va malandza endlwini ya hosi kumbe va tirha ku hlayisa nsati wa hosi ni vasati va yona lavatsongo. Rito leri a ri tlhela ri vula wanuna loyi a tirhaka ehubyeni ya hosi kambe a nga tsheniwanga. Ri tirhisiwe hi ndlela yo fanekisela eka ‘mutsheniwa wa Mfumo,’ ku nga munhu loyi a titsonaka swo tala leswaku a ta hisekela ku endla ntirho wa Xikwembu.—Mt 19:12; Est 2:15; Mit 8:27.

• Muvhumbhi.

  I munhu loyi a vulaka leswaku u kota ku vona swilo swi nga si endleka. Bibele yi vula leswaku vaprista lava endlaka masalamusi, vangoma, vangoma va tinyeleti ni van’wana na vona i vavhumbhi.—Lv 19:31; Dt 18:11; Mit 16:16.

• Muvumbi.

  Muendli wa timbita to sweka ha tona ni swibya swin’wana swa vumba. Rito ra Xiheveru ra muvumbi hi ku kongoma ri vula “musunguri.” Matimba lawa muvumbi a nga na wona eka vumba hakanyingi ma fanekisela vuhosi bya Yehovha eka vanhu ni matiko.—Esa 64:8; Rhm 9:21.

• Muyuda.

  I rito leri munhu wa nyimba ya Yuda a a vitaniwa ha rona endzhaku ka loko mfumo wa tinyimba ta khume ta Israyele wu wile. (2Th 16:6) Endzhaku ka loko Vaisrayele va tinyimba to hambanahambana lava tlheleleke eIsrayele va vuye hi le vuhlongeni eBabilona, a va vitaniwa Vayuda. (Ezr 4:12) Hi ku famba ka nkarhi, rito leri a ri tirhisiwa emisaveni hinkwayo ku hambanisa Vaisrayele ni vanhu vo huma ematikweni man’wana. (Est 3:6) Muapostola Pawulo u tirhise rito leri hi ndlela yo fanekisela loko a hlamusela leswaku tiko leri munhu a humaka eka rona a hi ra nkoka evandlheni ra Vukreste.—Rhm 2:28, 29; Ga 3:28.

N

• N’wana wa Davhida.

  I xiga lexi mikarhi yo tala xi tirhisiwaka eka Yesu, ku kandziyisa leswaku i Mudyandzhaka wa ntwanano wa Mfumo lowu a wu ta hetisisiwa hi un’wana erixakeni ra Davhida.—Mt 12:23; 21:9.

• N’wana wa munhu.

  Xiga lexi xi kumeka ka 80 eka Tievhangheli. Xi tirha eka Yesu Kreste naswona xi kombisa leswaku leswi a velekiweke a ri munhu wa nyama, u ve  munhu naswona a a nga ri xivumbiwa xa moya lexi tihundzuleke munhu. Xiga lexi xi tlhela xi kombisa leswaku Yesu a a ta endla leswi vuriweke eka vuprofeta lebyi tsariweke eka Daniyele 7:13, 14. EMatsalweni ya Xiheveru, xiga lexi xi tirhisiwe eka Ezekiyele na Daniyele, ku kandziyisa ku hambana exikarhi ka vavulavuleri lava nga vanhu va nyama ni Xikwembu lexi ku nga xona N’wini wa rungula ra vona.—Ezk 3:17; Dn 8:17; Mt 19:28; 20:28.

• Nandza wa vutirheli.

  I nhlamuselo ya rito leri humaka eka rito ra Xigriki leri nge di·aʹko·nos, leri loko ri hundzuluxeriwa mikarhi yo tala ri vulaka “mutirheli” kumbe “nandza.” Rito “nandza wa vutirheli” ri vula munhu loyi a pfunaka huvo ya vakulu evandlheni. U fanele a hanya hi milawu ya Bibele leswaku a fanelekela ku va nandza wa vutirheli.—1Tm 3:8-10, 12.

• Nandzu.

  I ku tlula nawu lowu vekiweke. EBibeleni i mavizweni wa “xidyoho.”—Ps 51:3; Rhm 5:14.

• Narda.

  I mafurha yo nun’hwela yo durha ngopfu ya muhlovo wo tshwukanyana, lama humaka eka ximilana xa narda (Nardostachys jatamansi). Leswi narda a yi durha, a yi tala ku pfanganisiwa ni mafurha ya xiyimo xa le hansi hi ndlela yoleyo ku endliwa leyi nga riki ya xiviri. Swa twisiseka leswi Marka na Yohane va vuleke leswaku Yesu u totiwe “narda ya xiviri.”—Mr 14:3; Yh 12:3.

• Nawu.

  Loko letere ro sungula ra rito leri ri kurisiwile, hakanyingi ri vula Nawu wa Muxe kumbe tibuku to sungula ta ntlhanu ta Bibele. Loko ri tsariwe hi letere leritsongo ri nga ha vula milawu yo karhi eka Nawu wa Muxe kumbe nsinya wa nawu.—Tin 15:16; Dt 4:8; Mt 7:12; Ga 3:24.

• Nawu wa Muxe.

  I Nawu lowu Yehovha a wu nyikeke Vaisrayele hi ku tirhisa Muxe emananga ya le Sinayi hi 1513 B.C.E. Mikarhi yo tala tibuku to sungula ta ntlhanu ta Bibele ti vitaniwa Nawu.—Yx 23:6; Lk 24:44.

• Ndhawu leyi tlakukeke.

  I ndhawu yo gandzela eka yona leyi hi ntolovelo a yi ri ehenhla ka xintshabyana, ntshava kumbe ndhawu leyi endliweke hi vanhu. Hambileswi mikarhi yin’wana tindhawu leti tlakukeke a ti tirhiseriwa ku gandzela Xikwembu, hi ntolovelo a ti tirhiseriwa ku gandzela swikwembu swa matiko man’wana.—Tin 33:52; 1Th 3:2; Yr 19:5.

• Ndhawu yo kwetsima.

  Hi ntolovelo, i ndhawu leyi hlawuriweke leswaku ku gandzeriwa eka yona. Kambe hakanyingi, xiga lexi xi vula tabernakela kumbe tempele leyi a yi ri eYerusalema. Nakambe xiga lexi xa tirhisiwa loko ku vulavuriwa hi ndhawu leyi Xikwembu xi tshamaka eka yona ematilweni.—Eks 25:8, 9; 2Th 10:25; 1Tk 28:10; Nhl 11:19.

• Ndhuna.

  I mufumi wa xifundzha emfun’weni wa Babilona ni wa Peresiya. Ndhuna a yi hlawuriwa hi hosi leswaku yi fuma.—Ezr 8:36; Dn 6:1.

• Ndlela.

  I xiga lexi tirhisiwaka hi ndlela yo fanekisela eMatsalweni ku kombetela eka xiendlo kumbe mahanyelo lawa Yehovha a ma amukelaka kumbe a nga ma amukeliki. Lava veke valandzeri va Yesu Kreste a ku vuriwa leswaku i va “Ndlela,” leswi vulaka leswaku va ve ni ripfumelo eka Yesu Kreste, va tekelela xikombiso xakwe.—Mit 19:9.

• Ndzhukano.

  I ku chavisa kumbe ku rhukana munhu kumbe nchumu wo karhi. Ndzhukano a hi ku bulusa nhlambha kumbe ku hlundzuka. Rito leri ri tala ku vula nchumu wo biha lowu nga ta endleka, kambe loko ri vuriwa hi Xikwembu kumbe munhu loyi a rhumiweke, swi va swi fambisana ni vuprofeta.—Gn 12:3; Tin 22:12; Ga 3:10.

• Nehiloto.

  I rito leri nhlamuselo ya rona yi nga tivekiki leri kumekaka eka xingheniso xa Pisalema 5. Van’wana va anakanya leswaku ri vula xichayachayana lexi tirhisaka moya, va ri fanisa ni rito ra Xiheveru leri yelanaka ni leri nge cha·lilʹ (xitiringo). Hambiswiritano, ri nga ha vula miloti.

• Neʹphesh; Psy·kheʹ.

  Rito ra Xiheveru neʹphesh ni ra Xigriki psy·kheʹ hilaha ma tirhisiweke hakona eMatsalweni, hi ku kongoma ma vula “muhefemuri” ni “nchumu lowu hanyaka.” Hikwalaho, kahlekahle ma vula (1) vanhu, (2) swiharhi, kumbe (3) vutomi bya munhu kumbe  bya xiharhi. (Gn 1:20; 2:7; Tin 31:28; 1Pe 3:20) Eka vuhundzuluxeri lebyi, marito lawa ma hundzuluxeriwa hi ku ya hi leswi ma vulaka swona eka mhaka yo karhi, ku tirhisiwa marito yo tanihi “vutomi,” “xivumbiwa,” ni man’wana kumbe ku tirhisiwa risivi ro tanihi leri nge “mina.” Ematsalweni man’wana, rito neʹphesh ni leri nge psy·kheʹ ma hundzuluxeriwe ma va “hi vutomi bya wena hinkwabyo” leswi swi twisisiwaka ku ri ku endla nchumu wo karhi hi mbilu hinkwayo. (Dt 6:5; Mt 22:37) Eka mongo wun’wana, marito lawa ma nga tirhisiwa ku vula ku navela ka xivumbiwa lexi hanyaka. Ma nga tlhela ma vula munhu la feke kumbe ntsumbu.—Tin 6:6; Swiv 23:2; Esa 56:11; Hg 2:13.

• Nghwavava.

  I munhu loyi a endlaka timhaka ta masangu ni munhu loyi a nga tekanangiki na yena, ngopfungopfu leswaku a kuma mali. (Rito ra Xigriki leri vulaka “nghwavava,” ku nga porʹne, ri vula “ku xavisa.”) Hakanyingi rito leri ri vula wansati, hambileswi ni tinghwavava ta xinuna ti boxiweke eBibeleni. Vunghwavava a byi nga pfumeleriwi eka Nawu wa Muxe naswona muholo wa nghwavava a wu nga amukeleki leswaku wu va munyikelo endlwini ya Yehovha, ku hambana ni mukhuva wa vuhedeni wa ku tirhisa tinghwavava ta le tempeleni leswaku ku endliwa mali. (Dt 23:17, 18; 1Th 14:24) Nakambe Bibele yi tirhisa rito leri hi ndlela yo fanekisela, loko yi vulavula hi vanhu, matiko kumbe mihlangano leyi katsekaka eka muxaka wo karhi wo gandzela swifaniso, kasi hi hala tlhelo va vula leswaku va gandzela Xikwembu. Hi xikombiso, ebukwini ya Nhlavutelo nhlangano wa vukhongeri lowu vuriwaka “Babilona Lonkulu” wu hlamuseriwa tanihi nghwavava hikuva wu endle xinghana ni vafumi va misava leyi leswaku wu va ni matimba ni rifuwo.—Nhl 17:1-5; 18:3; 1Tk 5:25.

• Nhlengeletano.

  I ntlawa wa vanhu lava hlengeletaneke hi xikongomelo xo karhi. EMatsalweni ya Xiheveru, mikarhi yo tala rito leri ri tirhisiwa ku hlamusela tinhlengeletano leti Vaisrayele a va va na tona leswaku va ta tlangela mikhuvo leyi fambisanaka ni vugandzeri kumbe loko ku ri ni swiendlakalo swa nkoka swa tiko.—Dt 16:8; 1Th 8:5.

• Nhlokonho.

  I vuvabyi byo chavisa lebyi hlaselaka nhlonge. EMatsalweni, loko ku vulavuriwa hi nhlokonho a ku vulavuriwi hi vuvabyi lebyi namuntlha byi tivekaka hi vito rero ntsena, hikuva a byi hlasela vanhu byi tlhela byi hlasela ni swiambalo ni tiyindlu. Loko munhu a khomiwe hi vuvabyi byebyo a ku vuriwa leswaku u ni vuvabyi bya nhlokonho.—Lv 14:54, 55; Lk 5:12.

• Nhlomulo lowukulu.

  Rito ra Xigriki leri nge “nhlomulo” ri vula ku va munhu a twa ku vava kumbe a xaniseka hikwalaho ka swiyimo swo tika. Yesu u vulavule hi “nhlomulo lowukulu” lowu nga si tshamaka wu va kona lowu a wu ta va kona eYerusalema, a tlhela a vulavula ni hi nhlomulo lowu a wu ta wela vanhu hinkwavo loko ‘a ta hi ku vangama.’ (Mt 24:21, 29-31) Pawulo u hlamusele nhlomulo lowu tanihi ndlela leyinene leyi Xikwembu xi nga ta xupula ‘lava nga xi tiviki ni lava nga ma yingisiki mahungu lamanene’ mayelana na Yesu Kreste. Nhlavutelo ndzima 19 yi vula leswaku Yesu u ta rhangela mavuthu ya le tilweni ku lwa ni “xivandzana ni tihosi ta misava ni mavuthu ya tona.” (2Te 1:6-8; Nhl 19:11-21) Bibele yi vula leswaku ku ta va ni “ntshungu lowukulu” lowu nga ta pona nhlomulo wolowo. (Nhl 7:9, 14)—Vona ARMAGEDONI.

• Nhonga ya vuhosi.

  I nhonga leyi a yi khomiwa hi hosi ku kombisa leswaku yi nyikiwe vuhosi.—Gn 49:10; Hv 1:8.

• Nhonga yo tontswa.

  I nhonga yo leha ya nsimbhi yo tontswa hala makumu leyi a yi tirhisiwa hi varimi ku khayima xifuwo. Nhonga leyi yi fanisiwa ni marito ya munhu wo tlhariha lama endlaka munhu a yingisa ndzayo ya vutlhari. Xiga lexi nge ku “raha mhandzi yo tontswa” xi tekiwe emhakeni ya ku va loko nkuzi yi ala ku khayimiwa yi raha mhandzi leyi, leswi endlaka leswaku yi tivavisa.—Mit 26:14, nhlamuselo ya le hansi; Vaa 3:31.

• Nisani.

  Leri i vito ra n’hweti yo sungula eka khalendara ya vukhongeri bya Xiyuda endzhaku ka loko Vayuda va vuyile hi le  vuhlongeni eBabilona naswona i n’hweti ya vunkombo eka tikhalendara tin’wana, i vito lerintshwa ra n’hweti ya Abibi. A yi sungula exikarhi ka March ku ya exikarhi ka April. (Neh 2:1)—Vona Xiengetelo B15.

• Nkarhi wa makumu.

  I nkarhi lowu hi hanyaka eka wona sweswi ku ya fika enkarhini lowu ku nga ta herisiwa mifumo leyi lawuriwaka hi Sathana. Wu fambisana ni nkarhi wa ku vuya ka Kreste. Tintsumi ti ta kongomisiwa hi Yesu kutani ti “hambanisa lavo homboloka eka lavo lulama” ti va lovisa. (Mt 13:40-42, 49) Vadyondzisiwa va Yesu a va lava ku tiva leswaku “makumu” wolawo ma ta fika rini. (Mt 24:3) Loko Yesu a nga si tlhelela etilweni, u tshembise valandzeri vakwe leswaku u ta va na vona kukondza ku fika nkarhi wolowo.—Mt 28:20.

• Nkhuvo wa ku Basisiwa.

  I siku leri a ri va kona lembe ni lembe ro tsundzuka ku basisiwa ka tempele endzhaku ka ku va yi thyakisiwe hi Antiochus Epiphanes. Nkhuvo lowu a wu sungula hi ti-25 ta n’hweti ya Kislevhe naswona a wu heta masiku ya nhungu.—Yh 10:22.

• Nkhuvo wa Mitsonga.

  Wu tlhela wu vuriwa Nkhuvo wa Titabernakela kumbe Nkhuvo wo Hlengeleta. A wu khomiwa hi ti-15 ku ya eka ti-21 ta n’hweti ya Ethanimi. A wu tlangeriwa hi nkarhi wa ku hela ka lembe ra ntshovelo ra Vaisrayele naswona a ku ri nkarhi wa ku tsaka ni ku khensa leswi Yehovha a katekiseke masimu ya vona. Hi nkarhi wa nkhuvo lowu vanhu a va tshama emitsongeni leswaku va tsundzuka ta ku huma ka vona eEgipta. A ku ri wun’wana wa mikhuvo yinharhu leyi vavanuna a va fanele va ya eYerusalema va ya yi tlangela.—Lv 23:34; Ezr 3:4.

• Nkhuvo wa Ntshovelo; Nkhuvo wa Mavhiki.—

  Vona PENTEKOSTA.

• Nkhuvo wa Swinkwa Leswi Nga Riki Na Comela.

  I nkhuvo wo sungula eka mikhuvo yinharhu leyikulu ya Vaisrayele leyi a va va na yona elembeni. A wu sungula hi Nisani 15 endzhaku ka Paseka naswona a wu heta masiku ya nkombo. A va dya xinkwa lexi nga riki na comela ntsena leswaku va tsundzuka ku huma ka vona eEgipta.—Eks 23:15; Mr 14:1.

• Nkhuvulo; Ku khuvula;

  Riendli leri ri vula “ku nyuperisa,” kumbe ku nghenisa endzeni ka mati. Yesu u vule leswaku lava lavaka ku va valandzeri vakwe va fanele va khuvuriwa. Matsalwa ma tlhela ma vulavula hi nkhuvulo wa Yohane, ku khuvuriwa hi moya lowo kwetsima, ku khuvuriwa hi ndzilo ni minkhuvulo yin’wana.—Mt 3:11, 16; 28:19; Yh 3:23; 1Pe 3:21.

• Nkulu; Nkulukumba.

  Wanuna loyi a kuleke, kambe eMatsalweni i wanuna loyi a nga ni xikhundlha ni vutihlamuleri byo karhi erixakeni kumbe etikweni. Rito leri ri tirhisiwa ni le ka swivumbiwa swa le tilweni ebukwini ya Nhlavutelo. Rito ra Xigriki leri nge pre·sbyʹte·ros ri hundzuluxeriwe ri va “nkulu” loko ri vulavula hi lava nga ni vutihlamuleri byo rhangela evandlheni.—Eks 4:29; Swiv 31:23; 1Tm 5:17; Nhl 4:4.

• Nkutsulo.

  I nchumu lowu hakeriwaka leswaku ku tshunxiwa munhu loyi a khomiweke, loyi a faneleke a xupuriwa, loyi a xanisekaka, loyi a dyoheke kumbe ku tshunxa munhu eka vutihlamuleri byo karhi. A hi nkarhi hinkwawo a ku humesiwa mali. (Esa 43:3) Nkutsulo a wu humesiwa eka swiyimo swo hambanahambana. Hi xikombiso, vana hinkwavo va majaha va mativula kumbe swifuwo swa xinuna swa le Israyele a swi ri swa Yehovha naswona a ku fanele ku humesiwa nkutsulo leswaku swi nga katsiwi eka swilo leswi a swi tirhisiwa entirhweni wa Yehovha. (Tin 3:45, 46; 18:15, 16) Loko nkuzi leyi nga rindziwangiki leyi nga ni khombo yi dlaye munhu, n’wini wa yona a a fanele a hakela a tikutsula leswaku a nga dlayiwi. (Eks 21:29, 30) Hambiswiritano, loko munhu a dlaye hi vomu nkutsulo a wu nga amukeriwi. (Tin 35:31) Xa nkoka ngopfu, Bibele yi kandziyisa nkutsulo lowu Kreste a wu hakeleke hi rifu rakwe ra gandzelo leswaku a tshunxa vanhu lava yingisaka eka xidyoho ni rifu.—Ps 49:7, 8; Mt 20:28; Ef 1:7.

• Nsati lontsongo.

  A a tala ku va a ri hlonga.—Eks 21:8; 2Sa 5:13; 1Th 11:3.

•  Ntirho wo kwetsima.

  I ntirho wo kwetsima lowu fambisanaka hi ku kongoma ni ndlela leyi munhu a gandzelaka Xikwembu ha yona.—Rhm 12:1; Nhl 7:15.

• Ntlawa lowu seketelaka Heroda.

  A ku ri ntlawa wa vanhu lava rhandzaka tiko, lava a va seketela makungu ni vuhosi bya vanhu lava vuriwaka Vaheroda lava a va fuma ehansi ka mfumo wa Rhoma. Swi nga endleka leswaku Vasaduki van’wana a va ri swirho swa ntlawa lowu. Valandzeri va Heroda va bohe xikungu ni Vafarisi leswaku va ta kanetana na Yesu.—Mr 3:6.

• Ntshava ya Lebanoni.

  Leyi i yin’wana ya tintshava timbirhi to leha etikweni ra Lebanoni. Ntshava ya Lebanoni yi le vupeladyambu kasi ntshava leyi vitaniwa Anti-Lebanon yi le vuxeni. Tintshava leti ti hambanisiwa hi nkova wo leha lowu noneke. Ntshava leyi ya Lebanoni yi sukela eribuweni ra Mediteraniya naswona nhlohlorhi ya yona yi lehe timitara ta le xikarhi ka 1 800 na 2 100. Khale ka khaleni, Ntshava leyi ya Lebanoni a yi tele hi mirhi leyikulu ya mikedari leyi a yi ri ya nkoka swinene eka vanhu va matiko ya le kusuhi. (Dt 1:7; Ps 29:6; 92:12)—Vona Xiengetelo B7.

• Ntsumi leyikulu.

  Leswi vulaka “ndhuna ya tintsumi.” Rito “ntsumi leyikulu” eBibeleni ri tsariwa ri ri eka vun’we ku kombisa leswaku ko va ni ntsumi yin’we leyikulu ntsena. Bibele yi vula leswaku vito ra ntsumi leyikulu i Mikayele.—Dn 12:1; Yd 9; Nhl 12:7.

• Ntungu.

  Eka Matsalwa ya Xiheveru, rito leri ri vula vuvabyi lebyi tlulelaka vanhu vo tala hi ku hatlisa naswona byi dlayaka, (hakanyingi wu fambisana ni nxupulo lowu humaka eka Xikwembu) kumbe vuvabyi kumbe khombo leri humaka eka Yehovha loko a xupula vanhu.—Tin 14:12; 16:49; Ezk 38:22, 23; Am 4:10.

• Ntwanano.

  I ku pfumelelana exikarhi ka Xikwembu ni vanhu, kumbe exikarhi ka vanhu vambirhi leswaku va endla nchumu wo karhi kumbe va nga wu endli. Mikarhi yin’wana a ku ri munhu un’we la nga ni vutihlamuleri byo endla leswi ku twananiweke ha swona. Kasi mikarhi yin’wana hinkwavo lava endleke ntwanano a va ri ni vutihlamuleri byo endla leswi va tshembiseke ku swi endla. Bibele yi vulavula hi ntwanano lowu Xikwembu xi wu endleke ni vanhu, yi tlhela yi vulavula hi mintwanano leyi endliweke hi vanhu, tinxaka, matiko kumbe mitlawa ya vanhu. Eka mintwanano leyi khumbaka vanhu vo tala, ku ni ntwanano lowu Xikwembu xi wu endleke na Abrahama, Davhida, tiko ra Israyele (ntwanano wa Nawu) na Israyele wa Xikwembu (ntwanano lowuntshwa).—Gn 9:11; 15:18; 21:27; Eks 24:7; 2Tk 21:7.

• Nyeleti ya nimixo.

  I nyeleti yo hetelela ku huma hi le vuxeni dyambu ri nga si tlhava, leyi kombaka leswaku ri xile.—Nhl 22:16; 2Pe 1:19

O

• Omere.

  I mpimo wa tindzoho kumbe mapa lowu ringanaka na 2,2 wa tilitara. (Eks 16:16, 18)—Vona Xiengetelo B14.

• Onikisi.

  I ribye leri nga riki ra nkoka ngopfu leri tiyeke. Ribye ra onikisi ri ni muhlovo wo basa lowu fambisanaka ni wa ntima, wa buraweni, wo tshwuka, wa gireyi kumbe wa rihlaza. A ri tirhisiwa eka swiambalo swo hlawuleka swa muprista lonkulu.—Eks 28:9, 12; 1Tk 29:2; Yb 28:16.

P

• Papirasi.

  I ximilana lexi fanaka ni rihlanga lexi kumekaka etindhawini leti nga ni mati, a xi tirhisiwa ku endla swilo swo fana ni swirhundzu, swibya swo karhi ni swikepe. Nakambe a yi tirhisiwa ku endla swilo swo tsalela eka swona, leswi yelanaka ni phepha naswona a yi tirhisiwa eka tibuku to tala leti songiwaka.—Eks 2:3.

• Paradeyisi.

  I phaka yo saseka kumbe ntanga lowu fanaka ni phaka. Ntanga wo tano wo sungula a ku ri wa Edeni, lowu Yehovha a a wu endlele vatekani vo sungula. Loko Yesu a vulavula ni xigevenga xin’wana lexi na xona a xi ri etlhelo kakwe emhandzini ya nxaniso, u vule leswaku misava yi ta va paradeyisi. Eka 2 Vakorinto 12:4, rito leri ri vula paradeyisi ya le nkarhini lowu taka naswona eka Nhlavutelo 2:7, ri vula paradeyisi ya le tilweni.—Ris 4:13; Lk 23:43.

•  Paseka.

  I nkhuvo wa lembe ni lembe lowu a wu tlangeriwa hi siku ra vu-14 ra n’hweti ya Abibi (leyi hi ku famba ka nkarhi yi vitaniweke Nisani) leswaku ku tsundzukiwa siku leri Vaisrayele va humesiweke ha rona eEgipta. Leswaku yi tlangeriwa a ku dlayiwa xinyimpfana (kumbe mbuti) kutani xi oxiwa, ivi xi dyiwa ni matsavu yo bava swin’we ni xinkwa lexi nga riki na comela.—Eks 12:27; Yh 6:4; 1Ko 5:7.

• Pentekosta.

  Lowu i nkhuvo wa vumbirhi eka mikhuvo yinharhu leyikulu leyi vavanuna hinkwavo va Vayuda a va fanele va yi tlangela eYerusalema. Pentekosta, leswi vulaka “(Siku ra) vu-50,” i vito leri a ri tirhisiwa eka Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki ku vula Nkhuvo wa Ntshovelo kumbe Nkhuvo wa Mavhiki eka Matsalwa ya Xiheveru. A yi tlangeriwa hi siku ra vu-50 loko ku hlayeriwa ku sukela hi Nisani 16.—Eks 23:16; 34:22; Mit 2:1.

• Peresiya; Vaperesiya.

  I tiko ni vanhu leswi mikarhi yo tala swi boxiwaka swin’we naswona swi le rivaleni leswaku a va tirhisana ni Vameda. Khale Vaperesiya a va lawula ntsena xiphemu xa le dzongavupeladyambu bya Iran. Ehansi ka Korexe Lonkulu (loyi hi ku ya hi van’wamatimu van’wana va khale va vulaka leswaku tata wakwe a ri Muperesiya kasi mana wakwe a ri Mumeda), Vaperesiya a va lawula Vameda hambileswi mfumo lowu wu yeke emahlweni wu vitaniwa hi mavito lamambirhi. Korexe u hlule Mfumo wa Vababilona hi 539 B.C.E. kutani a pfumelela Vayuda lava a va ri evuhlongeni leswaku va tlhelela etikweni ra rikwavo. Mfumo wa Peresiya a wu sukela evuxeni bya Nambu wa Indus ku ya evupeladyambu bya Lwandle ra Aegea. Vayuda a va ri ehansi ka mfumo wa Vaperesiya ku fikela loko Alekzanda Lonkulu a hlula Vaperesiya hi 331 B.C.E. Daniyele u vone Mfumo wa Vaperesiya ka ha ri emahlweni exivonweni naswona ku vulavuriwe hi wona eBibeleni ebukwini ya Ezra, Nehemiya na Estere. (Ezr 1:1; Dn 5:28; 8:20)—Vona Xiengetelo B9.

• Phuphu.

  I nchumu lowu tshegaka muako kumbe nchumu wun’wana lowu fanaka na wona. Tin’wana a ti vekiwa leswaku ku tsundzukiwa matimu kumbe swiendlakalo swo karhi. Tiphuphu to tshega muako ti tirhisiwe etempeleni ni le ka miako ya le vuhosini leyi akiweke hi Solomoni. Vanhu va vukhongeri bya mavunwa a va tiendlela tiphuphu va ti gandzela naswona mikarhi yin’wana Vaisrayele va tekelele mikhuva ya vona. (Vaa 16:29; 1Th 7:21; 14:23)—Vona XIDLODLO.

• Phuphu leyi hundzuriweke xikwembu.

  I mhandzi leyi nga lo thwii, mikarhi yo tala a yi ri ya ribye naswona handle ko kanakana a yi ri xifaniso xa xirho xa vununa xa Bali kumbe xa swikwembu swin’wana swa mavunwa.—Eks 23:24.

• Pimi.

  I ntiko tlhelo mali leyi Vafilista a va yi lava loko va lota swilo swo hambanahambana leswi endliweke hi nsimbhi. Maribye yo pima ha wona yo hlayanyana lama kumiweke hi vayimburi le Israyele ma ni switatisi swa Xiheveru xa xikhale xa “pimi”; a ma tika kwalomu ka 8 wa tigiramu ta silivhere.—1Sa 13:20, 21.

• Pisalema.

  I risimu ro dzunisa Xikwembu. Tipisalema a ku ri vuyimbeleri naswona a ti yimbeleriwa hi vanhu lava a va gandzela Xikwembu, ku katsa ni loko va gandzela Yehovha Xikwembu etempeleni yakwe eYerusalema.—Lk 20:42; Mit 13:33; Yk 5:13.

• Porneia.​—

  Vona KU TIKHOMA KO BIHA HI SWA MASANGU.

• Purimi.

  I nkhuvo wa lembe ni lembe lowu a wu tlangeriwa hi siku ra vu-14 ni ra vu-15 ra n’hweti ya Adara. A wu tsundzuxa Vayuda hi ku kutsuriwa ka vona eku lovisiweni hi nkarhi wa Nkosikazi Estere. Rito leri nga riki ra Xiheveru leri nge pu·rimʹ ri vula “vuhlolotwana.” Nkhuvo wa Purimi kumbe Nkhuvo wa Vuhlolotwana, wu thyiwe vito leri hikwalaho ka leswi Hamani a hoxeke Puru (Vuhlolotwana) leswaku a ta tiva siku leri a faneleke a hetisisa kungu rakwe ro dlaya Vayuda.—Est 3:7; 9:26

R

• Rahava.

  I rito leri tirhisiwaka hi ndlela yo fanekisela eka buku ya Yobo, Tipisalema ni ya Esaya (a ri vuli yena Rahava loyi a boxiwaka eka buku ya Yoxuwa). Ebukwini ya Yobo, mongo wu hi pfuna ku tiva leswaku Rahava i xivandzana xa  le lwandle; eka tindzimana tin’wana xivandzana lexi xa le lwandle xi tirhisiwe ku fanekisela Egipta.—Yb 9:13; Ps 87:4; Esa 30:7; 51:9, 10.

• Ribye ra le khonweni.

  I ribye leri vekiwaka ekhonweni laha makhumbi mambirhi ma hlanganaka kona, ra ma hlanganisa ri endla leswaku ma tiya. Ribye leri a ku sunguriwa ku aka ha rona a ri ri ra nkoka swinene; a ku tala ku tirhisiwa ribye ro tiya swinene ngopfungopfu eka miako leyi a yi tirhisiwa hi vanhu vo tala ni le ka makhumbi lawa a ma biya miti. Rito leri ri tirhisiwa hi ndlela yo fanekisela loko ku vulavuriwa hi ku vumbiwa ka misava, naswona Yesu u vuriwa “ribye ra nkoka swinene ra masungulo” (ribye ra le khonweni) ra vandlha ra Vukreste, leri fanisiwaka ni yindlu ya Xikwembu.—Ef 2:20; Yb 38:6.

• Ribye ro sila.

  I ribye ra xirhendzevutana leri a ri vekiwa ehenhla ka ribye ro fana na rona leri a ri tirhisiwa ku sila koroni yi va mapa. Exikarhi ka maribye lawa a ku ri ni mhingu leyi a yi endla leswaku maribye lawa ma nga hambani. Emikarhini ya Bibele, makaya yo tala a ma ri ni maribye yo sila lawa a ma tirhisiwa hi vavasati. Leswi mindyangu yo tala a yi tirhisa maribye lawa leswaku yi sila mapa yo baka xinkwa xa siku ni siku, Nawu wa Muxe a wu nga pfumeli leswaku munhu a ri teka kumbe a teka lera le henhla leswaku ri va xo khomela xikweleti. Maribye lamakulu yo sila lama fanaka na wona a ma rhendzelekisiwa hi swifuwo.—Dt 24:6; Mr 9:42.

• Rihlanga.

  I rito leri tirhisiwaka eka swimilana swo tala leswi hakanyingi swi milaka etindhawini leti nga nhlangasi. Ximilana lexi ku vulavuriwaka ha xona hakanyingi i Arundo donax. (Yb 8:11; Esa 42:3; Mt 27:29; Nhl 11:1)—Vona RIHLANGA RO PIMA.

• Rihlanga ro pima.

  Rihlanga leri a ri lehe swisungunu swa tsevu. Rihlanga leri tolovelekeke a ri lehe 2,67 wa timitara; kasi rihlanga lero leha a ri lehe 3,11 wa timitara. (Ezk 40:3, 5; Nhl 11:1)—Vona Xiengetelo B14.

• Rikupakupa Ra Solomoni.

  Etempeleni ya le nkarhini wa Yesu, a ku ri phaseji leyi a yi ri ni lwangu evuxeni bya xivava xa mani na mani, leyi vanhu vo tala a va pfumela leswaku a ku ri xiphemu lexi a xi sele eka tempele leyi akiweke hi Solomoni. Yesu u fambe kwalaho ‘hi xixika,’ naswona Vakreste vo sungula a va hlangana kwalaho va gandzela Xikwembu. (Yh 10:22, 23; Mit 5:12)—Vona Xiengetelo B11.

• Rimhondzo.

  I rimhondzo ra swiharhi leri a ri tirhiseriwa ku nwa ha rona, ku chela mafurha, ku chela inki, ku chela swo tola, ku chaya vuyimbeleri kumbe ku lemukisa vanhu. (1Sa 16:1, 13; 1Th 1:39; Ezk 9:2) Hakanyingi “rimhondzo” ri fanekisela matimba ni ku hlula.—Dt 33:17; Mk 4:13; Zk 1:19.

• Rirhandzu lerikulu.

  Mikarhi yo tala rirhandzu leri ku vulavuriwaka ha rona laha ri huma eka rito ra Xiheveru cheʹsedh leri vulaka rirhandzu leri nga ni ku tinyiketela ni ku tshembeka. Hakanyingi rito leri ri vula rirhandzu leri Xikwembu xi rhandzaka vanhu ha rona kambe ri tlhela ri vula rirhandzu leri vanhu va rhandzanaka ha rona.—Eks 34:6; Rt 3:10.

• Risimu Ra Lava Tlhandlukaka.

  Xingheniso xa Tipisalema 120-134. Hambileswi ku nga ni mavonelo yo hambanahambana hi nhlamuselo ya xiga lexi, vo tala va anakanya leswaku tipisalema leti ta 15 a ti yimbeleriwa hi Vaisrayele lava tsakeke loko va ri karhi va ‘tlhandlukela’ emutini wa Yerusalema, lowu a wu ri ehenhla ka tintshava ta Yuda, leswaku va ya eka mikhuvo yinharhu leyikulu leyi a yi va kona kwalaho lembe ni lembe.

• Risimu ra xirilo.

  I risimu leri a ri yimbeleriwa hi marito kumbe hi swichayachayana loko vanhu va ri ni gome, ku nga ha va gome ro feriwa hi munghana kumbe xaka; i xirilo.—2Sa 1:17; Ps 7:Xingheniso.

S

• Samariya.

  I ntsindza wa mfumo wa le n’walungwini wa tinyimba ta khume ta Israyele lowu veke kona ku ringana malembe ya 200 naswona i vito ra ndhawu yoleyo hinkwayo. Muti lowu a wu akiwe entshaveni ya Samariya. Enkarhini wa Yesu, Samariya a ku ri vito ra xifundzha lexi a xi ri exikarhi ka Galeliya hi tlhelo ra  le n’walungwini na Yudiya hi le dzongeni. Hakanyingi Yesu a a nga swi lavi ku chumayela exifundzheni lexi kambe mikarhi yin’wana a a hundza hi kona naswona u vulavule ni vanhu va kwalaho. Petro u tirhise xikhiya xa vumbirhi xo fanekisela xa Mfumo loko Vasamariya va amukela moya lowo kwetsima. (1Th 16:24; Yh 4:7; Mit 8:14)—Vona Xiengetelo B10.

• Sanedri.

  I huvo leyi tlakukeke ya Vayuda eYerusalema. Enkarhini wa Yesu, a yi vumbiwa hi swirho swa 71, leswi katsaka muprista lonkulu ni vanhu van’wana lava tshameke va va vaprista lavakulu, swirho swa mindyangu ya vaprista lavakulu, vakulukumba, tindhuna, tinhloko ta mindyangu ni vatsari.—Mr 15:1; Mit 5:34; 23:1, 6.

• Sathana.

  I rito ra Xiheveru leri vulaka “Mukaneti.” Hakanyingi eBibeleni ri vula Sathana Diyavulosi, Nala lonkulu wa Xikwembu.—Yb 1:6; Mt 4:10; Nhl 12:9.

• Savata.

  Ri huma eka rito ra Xiheveru leri vulaka “ku wisa; ku tshika.” I siku ra vunkombo eka vhiki ra Xiyuda (leri sungulaka hi Ravuntlhanu nimadyambu ri ya hela hi Mugqivela nimadyambu). Masiku man’wana ya mikhuvo elembeni ku katsa ni lembe ra vunkombo ni ra vu-50 na wona a ma vitaniwa tisavata. Hi siku ra Savata, a ku nga ri na ntirho lowu a wu fanele wu endliwa handle ka ntirho lowu a wu endliwa hi muprista endhawini yo kwetsima. Hi malembe ya Savata, masimu a ma nga fanelanga ma rimiwa naswona Muheveru a nga fanelanga a sindzisa Muheverukulobye ku hakela xikweleti. Eka Nawu wa Muxe, swipimelo swa Savata a swi nga tiki kambe varhangeri va vukhongeri va engetele swipimelo hakatsongotsongo, lerova hi nkarhi wa Yesu vanhu a swi va tikela ku xixima siku ra Savata.—Eks 20:8; Lv 25:4; Lk 13:14-16; Kl 2:16.

• Selah.

  I rito leri hlawulekeke ra vuyimbeleri kumbe xiphato, leri kumekaka eka Tipisalema na Habakuku. Ri nga ha vula ku hefemula loko munhu a yimbelela kumbe eka vuyimbeleri kumbe haswimbirhi, hi xikongomelo xo anakanyisisa kumbe xo endla leswaku leswa ha ku vuriwaka swi twala kahle. Eka vuhundzuluxeri bya Septuagint ya Xigriki rito leri i di·aʹpsal·ma, leswi vulaka “vuyimbeleri.”—Ps 3:4; Hb 3:3.

• Seya.

  I nchumu wo pima tindzoho kumbe mapa. A yi ringana na 7,33 wa tilitara. (2Th 7:1)—Vona Xiengetelo B14.

• Sheol.

  I rito ra Xiheveru leri fanaka ni rito ra Xigriki leri nge “Hayidesi.” Ri hundzuluxeriwe ri va “Sirha” (ri sunguriwe hi letere lerikulu), loko ri vulavula hi ku fa.—Gn 37:35; Ps 16:10; Mit 2:31 (tinhlamuselo ta le hansi).

• Siku Ra Vuavanyisi.

  I siku ro karhi kumbe nkarhi lowu vanhu, ntlawa wa vanhu kumbe matiko va nga ta tihlamulela ha wona eka Xikwembu. Swi nga endleka ku va nkarhi lowu lava nga ta avanyiseriwa rifu va nga ta dlayiwa ha wona, kumbe ku ta va nkarhi lowu van’wana va nga ta ponisiwa va kuma vutomi lebyi nga heriki. Yesu Kreste ni vaapostola vakwe va vulavule hi “Siku ra Vuavanyisi” leri taka laha ku nga ta avanyisiwa lava hanyaka ni lava a va file.—Mt 12:36.

• Siku Ro Kombela Ku Rivaleriwa.

  I siku ra nkoka swinene eka Vaisrayele, leri vito ra rona rin’wana ku nga Yom Kippur (leri humaka eka rito ra Xiheveru leri nge yohm hak·kip·pu·rimʹ, “siku ra ku funengeta”), leri a ri va kona hi ti-10 hi n’hweti ya Ethanimi. Leri a ku ri siku rin’we elembeni leri ha rona muprista lonkulu a a nghena eKamareni Ro Kwetsima Ngopfu ra tabernakele naswona hi ku famba ka nkarhi a ku ri ra tempele. Loko a ri kwalaho, a a nyikela ngati ya gandzelo ra swidyoho swakwe, swa Valevhi lavan’wana ni swa vanhu hinkwavo. A ku ri nkarhi wa nhlengeletano yo kwetsima ni wa ku titsona swakudya naswona a ku ri siku ra savata ni nkarhi wa ku tshika mitirho ya siku ni siku.—Lv 23:27, 28.

• Siku ro Lulamisela.

  I vito ra siku leri a ri rhangela Savata, leri ha rona Vayuda a va tilulamisela Savata. Siku leri a ri hela loko dyambu ri pela hi siku leri namuntlha ri vitaniwaka Ravuntlhanu, hi nkarhi lowu Savata a yi sungula ha wona. Siku ra Xiyuda a ri sungula nimadyambu ri hela hi  madyambu lama landzelaka.—Mr 15:42; Lk 23:54.

• Sinagoga.

  I rito leri vulaka “ku hlengeleta; nhlengeletano,” kambe ematsalweni yo tala ri vula muako kumbe ndhawu laha Vayuda a va hlengeletana kona leswaku va hlaya Matsalwa, va leteriwa, va chumayela ni ku khongela. Enkarhini wa Yesu, muti wun’wana ni wun’wana lowukulu eIsrayele a wu ri ni sinagoga naswona miti leyikulu a yi ri ni masinagoga.—Lk 4:16; Mit 13:14, 15.

• Sirha.

  Loko letere ro sungula ri ri leritsongo swi vula sirha ra munhu wo karhi; kambe loko letere ro sungula ri ri lerikulu ri vula rito ra Xiheveru leri nge “Sheol” ni ra Xigriki leri nge “Hayidesi” loko ri vulavula hi ku fa. EBibeleni ri hlamuseriwa tanihi ndhawu yo fanekisela kumbe xiyimo lexi munhu a nga kotiki ku endla nchumu naswona a nga tiviki nchumu.—Gn 47:30; Ekl 9:10; Mit 2:31.

• Siriya; Vasiriya.—

  Vona ARAMU; VAARAMU.

• Siriti.

  I ndhawu leyi nga ni mati lama humaka elwandle eribuweni ra Libiya, eAfrika N’walungu, leyi vatluti va khale a va yi chava hikwalaho ka tindhawu ta sava leri nga ni khombo leri a ri tshamela ku famba hikwalaho ka ku hunguteka ni ku tala ka mati ya lwandle eribuweni. (Mit 27:17)—Vona Xiengetelo B13.

• Sivhana.

  Leri i vito ra n’hweti ya vunharhu eka khalendara ya vukhongeri bya Xiyuda endzhaku ka loko Vayuda va vuyile hi le vuhlongeni eBabilona naswona i n’hweti ya vukaye eka tikhalendara tin’wana. A yi sungula exikarhi ka May ku ya exikarhi ka June. (Est 8:9)—Vona Xiengetelo B15.

• Siyoni; Ntshava ya Siyoni.

  I vito ra muti lowu Vayebusi a va tumbela eka wona, lowu a wu ri exintshabyanini lexi a xi ri edzongavuxa bya Yerusalema. Endzhaku ka loko Davhida a hlule muti lowu, u ake muti wakwe wa vuhosi kwalaho naswona wu sungule ku vitaniwa “Muti wa Davhida.” (2Sa 5:7, 9) Ntshava ya Siyoni yi ve yo kwetsima eka Yehovha hi nkarhi lowu Davhida a yiseke Areka kwalaho. Hi ku famba ka nkarhi, vito rero ri katse ni ndhawu leyi tempele a yi ri eka yona eNtshaveni ya Moriya naswona mikarhi yin’wana a ri katsa muti hinkwawo wa Yerusalema. Mikarhi yo tala ri tirhisiwa hi ndlela yo fanekisela eMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki.—Ps 2:6; 1Pe 2:6; Nhl 14:1.

• Swikwembu; Ku gandzela swikwembu.

  I swifaniso, nchumu lowu fanekiselaka nchumu wa xiviri kumbe lowu ngo anakanyiwa ntsena lowu vanhu va wu gandzelaka. Ku gandzela swikwembu i ku swi xixima ni ku swi rhandza.—Ps 115:4; Mit 17:16; 1Ko 10:14.

• Swilo leswi phangiweke.

  I swilo swa munhu kumbe swa le ndlwini, swifuwo kumbe swilo swin’wana swa nkoka leswi tekeriwaka valala lava hluriweke.—Yx 7:21; 22:8; Hv 7:4.

• Swo khoma ndzilo.

  I swibya leswi a swi endliwe hi nsuku, silivhere kumbe koporo, leswi a swi tirhiseriwa ku hisela murhi wo nun’hwela eka swona etabernakeleni ni le tempeleni ni ku susa makala ealtarini ya magandzelo ni tintambu leti tshweke ta rivoni ra nsuku. Nakambe a swi vitaniwa swibya swo hisela eka swona.—Eks 37:23; 2Tk 26:19; Hv 9:4.

• Swo khoma ntambhu ya rivoni.

  I switirhisiwa leswi a swi endliwe hi nsuku, kumbexana a swi yelana ni swo oka ndzilo, leswi a swi tirhisiwa ku tima timboni etabernakeleni ni le tempeleni.—Eks 37:23.

• Swo tima timboni.

  A swi tirhisiwa etabernakeleni ni le tempeleni naswona a swi endliwe hi nsuku kumbe koporo. Kumbexana a swi fana ni swikero leswi a swi tirhisiwa ku tsema tintambhu ta mavoni.—2Th 25:14.

T

• Tabernakela.

  I tende ro gandzela eka rona leri a ri rhwariwa kunene leri a ri tirhisiwa hi Vaisrayele endzhaku ka ku huma ka vona eEgipta. Endzeni ka yona a ku ri ni areka ya ntwanano wa Yehovha, leyi a yi fanekisela ku va kona ka Xikwembu naswona a ku endleriwa magandzelo eka yona ku tlhela ku gandzeriwa eka yona. Naswona mikarhi yin’wana yi vitaniwa “tende ra nhlengeletano.” A yi endliwe hi mapulanga lama funengetiweke  hi malapi lama rhungeleriweke swifaniso swa makerubu. A yi ri ni makamara mambirhi, ro sungula a ri vuriwa Kamara Ro Kwetsima kasi ra vumbirhi a ri vuriwa Kamara Ro Kwetsima Ngopfu. (Yx 18:1; Eks 25:9)—Vona Xiengetelo B5.

• Talenta.

  I mpimo lowukulu lowu a wu tirhisiwa hi Vaheveru loko va pima va tlhela va wu tirhisa tanihi mali. A yi tika 34,2 wa tikhilogiramu. Talenta ya Xigriki a yi ri yitsongo, a yi tika kwalomu ka 20,4 wa tikhilogiramu. (1Tk 22:14; Mt 18:24)—Vona Xiengetelo B14.

• Tamuzi.

  (1) I vito ra xikwembu lexi vavasati va Vaheveru lava gwineheke eYerusalema a va xi rilela. Ku ringanyetiwa leswaku Tamuzi a ku ri hosi leyi nga endliwa xikwembu endzhaku ka loko yi file. Eka tsalwa ra le Sumer, Tamuzi u vuriwa Dumuzi naswona u hlamuseriwa tanihi munghana kumbe xigangu xa xikwembukati lexi ku ehleketiwaka leswaku xi endla vanhu va veleka lexi vuriwaka Inanna (Ishtar wa Vababilona). (Ezk 8:14) (2) Leri i vito ra n’hweti ya vumune eka khalendara ya vukhongeri bya Xiyuda endzhaku ka loko Vayuda va vuyile hi le vuhlongeni eBabilona naswona i n’hweti ya vukhume eka tikhalendara tin’wana. N’hweti leyi a yi sungula exikarhi ka June ku ya exikarhi ka July.—Vona Xiengetelo B15.

• Taraxixi, swikepe swa le.

  I rito leri eku sunguleni a ri tirhisiwa ku vula swikepe leswi a swi ya eTaraxixi wa khale (Spaniya wa manguva lawa). Swi tikomba onge rito leri eku heteleleni a ri tirhisiwa ku vula swikepe leswikulu leswi a swi famba mpfhuka wo leha. Solomoni na Yehoxafati va tirhise swikepe swoleswo hi xikongomelo xo endla bindzu.—1Th 9:26; 10:22; 22:48.

• Tebeti.

  Leri i vito ra n’hweti ya vukhume eka khalendara ya vukhongeri bya Xiyuda endzhaku ka loko Vayuda va vuyile hi le vuhlongeni eBabilona naswona i n’hweti ya vumune eka tikhalendara tin’wana. A yi sungula exikarhi ka n’hweti ya December ku ya exikarhi ka January. Hi ntolovelo yi vitaniwa “n’hweti ya vukhume.” (Est 2:16)—Vona Xiengetelo B15.

• Tempele.

  I muako wa le Yerusalema lowu siveke tabernakela leyi a yo rhwariwa kunene laha Vaisrayele a va gandzela kona. Tempele yo sungula yi akiwe hi Solomoni naswona yi lovisiwe hi Vababilona. Ya vumbirhi yi akiwe hi Zerubabele loko Vayuda va vuye hi le vuhlongeni eBabilona naswona hi ku famba ka nkarhi yi tlhele yi akiwa hi Heroda Lonkulu. EMatsalweni, mikarhi yo tala tempele a yi vitaniwa “yindlu ya Yehovha.” (Ezr 1:3; 6:14, 15; 1Tk 29:1; 2Tk 2:4; Mt 24:1)—Vona Xiengetelo B8 na B11.

• Tende ra nhlengeletano.

  I xiga lexi tirhiseriwaka ku vula tende ra Muxe ni tabernakela yo kwetsima leyi eku sunguleni yi dzimiweke emananga.—Eks 33:7; 39:32.

• Tenganga; basangiki.

  Ri nga ha vula ku va munhu a thyakile emirini kumbe ku tlula milawu ya mahanyelo. Kambe eBibeleni, hakanyingi rito leri ri vula swilo leswi nga amukelekiki kumbe leswi thyakeke, hi ku ya hi Nawu wa Muxe. (Lv 5:2; 13:45; Mt 10:1; Mit 10:14; Ef 5:5)—Vona KU BASA.

• Terafimi.

  I swikwembu kumbe swifaniso swa ndyangu leswi mikarhi yin’wana a swi vutisiwa ku lava ku tiva vumundzuku. (Ezk 21:21) Swin’wana a swi endliwa swi ringana swi tlhela swi languteka ku fana ni munhu, kasi swin’wana a swi ri switsongo ngopfu. (Gn 31:34; 1Sa 19:13, 16) Swilo leswi kumiweke hi vayimburi eMesopotamiya swi kombisa leswaku ku va ni swifaniso swa terafimi a swi fambisana ni leswaku i mani loyi a a ta kuma ndzhaka ya ndyangu. (Leswi swi nga ha hlamusela xivangelo lexi endleke Rahele a teka terafimi ya tata wakwe.) Swi tikomba onge Vaisrayele a va nga yi tirhiseli swivangelo leswi fanaka, hambileswi terafimi a yi gandzeriwa enkarhini wa vaavanyisi ni le nkarhini wa tihosi, naswona yi katsiwile eka swilo leswi lovisiweke hi Hosi Yosiya wo tshembeka.—Vaa 17:5; 2Th 23:24; Hs 3:4.

• Thatharasi.

  I xiyimo lexi fanaka ni khotso lexi khomisaka tingana lexi tintsumi leti nga yingisangiki ta le nkarhini wa Nowa ti nga eka xona, hi ku ya hi Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki. Eka 2 Petro 2:4, ku tirhisiwa ka riendli tar·ta·roʹo (ku  “lahlela eThatharasi”) a swi vuli swona leswaku “tintsumi leti dyoheke” ti lahleriwe eThatharasi ya vuhedeni ya ntsheketo (ku nga khotso leri nga ehansi ka misava ni ndhawu leyi nga munyama ya swikwembu leswi nga pfuniki nchumu). Ku ri na sweswo, swi kombisa leswaku ti tsongahatiwile hi Xikwembu etindhawini ta tona ta le tilweni ni ku tekeriwa malunghelo ya tona kutani ti yisiwa exiyin’weni xa munyama lowukulu wa mianakanyo mayelana ni swikongomelo leswi tsakisaka swa Xikwembu. Nakambe munyama wu kombisa laha ti nga ta helela kona, laha Matsalwa ma kombisaka leswaku ti ta loviseriwa makumu swin’we ni mufumi wa tona, Sathana Diyavulosi. Hikwalaho, Thatharasi swi vula xiyimo xa ku khomisiwa tingana swinene ka tintsumi toleto leti xandzukeke. A yi fani ni “khele ro enta” leri ku vulavuriwaka ha rona eka Nhlavutelo 20:1-3.

• Timhondzo ta altari.

  I swilo swo fana ni timhondzo leswi a swi ri eka tikhona ta mune ta tialtari to karhi. (Lv 8:15; 1Th 2:28)—Vona Xiengetelo B5 na B8.

• Tingole.

  I nchumu lowu a wu tirhisiwa loko munhu a pfaleriwile ku ri ndlela ya ku n’wi xupula. Eka tingole tin’wana munhu a a nghenisa milenge ntsena, kasi eka tin’wana swi nga ha endleka a a nghenisa milenge, mavoko ni nhamu.—Yr 20:2; Mit 16:24.

• Tinjiya.

  I switsotswana leswi dyaka byanyi leswi hahaka swi tele. Hi ku ya hi Nawu wa Muxe a ti ri swakudya leswi baseke leswi dyiwaka. Tinjiya leti hahaka ti tele leti dyaka hinkwaswo leswi ti swi kumaka naswona ti onhaka swinene, a ti vitaniwa ntungu.—Eks 10:14; Mt 3:4.

• Tintsumi.

  Ri huma eka rito ra Xiheveru mal·ʼakhʹ ni ra Xigriki agʹge·los. Marito lawa ma vula “murhumiwa” kambe loko ku vulavuriwa hi varhumiwa lava nga swivumbiwa swa moya ku tirhisiwa rito “ntsumi.” (Gn 16:7; 32:3; Yk 2:25; Nhl 22:8) Tintsumi i swivumbiwa swa moya leswi nga ni matimba swinene leswi tumbuluxiweke hi Xikwembu xi nga si vumba vanhu. Bibele yi tlhela yi ti vitana “timiriyadi to kwetsima,” “vana va Xikwembu” ni “tinyeleti ta nimixo.” (Dt 33:2; Yb 1:6; 38:7) A ti tumbuluxiwanga ti kota ku veleka vana, kambe Xikwembu xi ti tumbuluxe ha yin’weyin’we. Nhlayo ya tona yi tlula dzana ra timiliyoni. (Dn 7:10) Bibele yi hlamusela leswaku ti ni mavito ni vumunhu lebyi nga faniki, kambe ta titsongahata hi ku ala ku gandzeriwa naswona to tala a ti va byeli vanhu mavito ya tona. (Gn 32:29; Lk 1:26; Nhl 22:8, 9) Ti ni swikhundlha swo hambanahambana naswona ti averiwe mitirho yo hambanahambana ku katsa ni ku tirha emahlweni ka xiluvelo xa Yehovha, ku endla leswi a ti rhumaka swona, ku pfuna malandza ya Yehovha emisaveni, ku hetisisa vuavanyisi bya Xikwembu ni ku pfuneta entirhweni wo chumayela mahungu lamanene. (2Th 19:35; Ps 34:7; Lk 1:30, 31; Nhl 5:11; 14:6) Enkarhini lowu taka ti ta seketela Yesu loko a lwa enyimpini ya Armagedoni.—Nhl 19:14, 15.

• Tinyiko ta swisiwana.

  I tinyiko leti nyikiwaka loyi a pfumalaka. Mhaka leyi a yi boxiwanga hi ku kongoma eMatsalweni ya Xiheveru, kambe Nawu a wu vula leswaku i vutihlamuleri bya Vaisrayele ku pfuna swisiwana.—Mt 6:2.

• Tiserafi.

  I swivumbiwa swa moya leswi rhendzeleke xiluvelo xa Yehovha etilweni. Rito ra Xiheveru leri nge sera·phimʹ hi ku kongoma ri vula leswaku “leti pfurhaka.”—Esa 6:2, 6.

• Tiva ra ndzilo.

  I ndhawu yo fanekisela leyi “pfurhaka ndzilo ni xivavula” naswona yi hlamuseriwa tanihi “rifu ra vumbirhi.” Vadyohi lava nga hundzukiki, Diyavulosi, rifu ni Sirha (kumbe Hayidesi) swi ta lahleriwa kwalaho. Leswi ku lahleriwaka xivumbiwa xa moya, rifu ni Hayidesi etiveni leri, ku nga swilo leswi swi nga tshwiki hi ndzilo, swi kombisa leswaku tiva leri ri fanekisela ku loviseriwa makumu ku nga ri ku xanisiwa hilaha ku nga heriki.—Nhl 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Tixiri.—

  Vona ETHANIMI ni Xiengetelo B15.

U

• Urimi na Thumimi.

  I swilo leswi a swi tirhisiwa hi muprista lonkulu hilaha vuhlolotwana a byi tirhisiwa hakona, ku tiva leswaku  Xikwembu xi ri yini loko tiko ri lava nhlamulo ya swivutiso swa nkoka eka Yehovha. Urimi na Thumimi a swi hoxiwa endzeni ka xinkwamana xa le xifuveni xa muprista lonkulu loko a nghena etabernakeleni. Ku tirhisiwa ka swona swi tikomba ku hele endzhaku ka loko Vababilona va lovise Yerusalema.—Eks 28:30; Neh 7:65.

V

• Vaavanyisi.

  I vavanuna lava hlawuriweke hi Yehovha leswaku va ponisa vanhu vakwe hi nkarhi lowu a ku nga si va ni tihosi eIsrayele.—Vaa 2:16.

• Vaepikuro.

  I vativi va filosofi lava a va landzela mutivi wa filosofi wa Mugriki loyi vito ra yena a ku ri Epicurus (341-270 B.C.E.). Dyondzo ya vona a yi vula leswaku munhu u fanele a hanyela ku titsakisa ntsena.—Mit 17:18.

• Vafarisi.

  I ntlawa lowu a wu kokela etlhelo wa vukhongeri bya Xiyuda lowu a wu dumile emikarhini ya vaapostola. A va nga ri vatukulu va vaprista kambe a va wu namarhela swinene Nawu, naswona va teke mindhavuko ya vona va yi ringanisa ni nawu. (Mt 23:23) A va lwisana ni nkucetelo wun’wana ni wun’wana wa ndhavuko wa Magriki naswona leswi a va wu tiva kahle Nawu ni mindhavuko, a va lawula vanhu. (Mt 23:2-6) Van’wana va vona a va ri swirho swa huvo ya Sanedri. A va tala ku kaneta Yesu mayelana ni ku xixima Savata, mindhavuko, ku tshama ni vadyohi ni valuvisi. Van’wana va ve Vakreste, ku katsa na Sawulo wa le Tarso.—Mt 9:11; 12:14; Mr 7:5; Lk 6:2; Mit 26:5.

• Vamajistarata.

  Ehansi ka mfumo wa Babilona, vamajistarata a ku ri vatirhelamfumo lava a va ri ni matimba lava a va tiva nawu kambe a va nga tengi milandzu hinkwayo. Ehansi ka matiko lawa a ma lawuriwa hi mfumo wa Rhoma, vamajistarata a va tirhela mfumo. A va endla leswaku swilo swi famba kahle etikweni, va lawula timali ta tiko, va avanyisa lava a va tlula nawu ni ku lerisa leswaku va xupuriwa.—Dn 3:2; Mit 16:20.

• Vameda; Meda.

  I rixaka leri nga vatukulu va Madayi nʼwana wa Yafeta; a va tshama etikweni ra tintshava leri nga le Iran leri hi ku famba ka nkarhi a ri tiviwa tanihi tiko ra Meda. Vameda va hlangane ni vanhu va le Babilona leswaku va hlula tiko ra Asiriya. Hi nkarhi wolowo Peresiya a wu ri xifundzha lexi a xi ri ehansi ka Meda, kambe Korexe u pfukerile kutani Vameda va hlangana ni Vaperesiya va vumba Mfumo wa Vameda ni Vaperesiya lowu hluleke Mfumo Lowuntshwa wa Babilona hi 539 B.C.E. Vameda a va ri kona eYerusalema hi Pentekosta ya 33 C.E. (Dn 5:28, 31; Mit 2:9)—Vona Xiengetelo B9.

• Vana va Aroni.

  I vatukulu va Aroni loyi a a ri ntukulu wa Levhi, loyi a hlawuriweke leswaku a va muprista lonkulu wo sungula ehansi ka Nawu wa Muxe. Vana va Aroni a va endla mitirho ya vaprista etabernakeleni ni le tempeleni.—1Tk 23:28.

• Vandlha.

  I vanhu lava hlengeletaneke hi xikongomelo xo karhi kumbe leswaku va endla ntirho wo karhi. EMatsalweni ya Xiheveru ri vula tiko ra Israyele. EMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki ri vula vandlha ha rin’we ra Vakreste kambe mikarhi yo tala ri vula mavandlha hinkwawo ya Vakreste.—1Th 8:22; Mit 9:31; Rhm 16:5.

• Vanethinimi.

  I malandza kumbe vatirhi va le tempeleni lava a va nga ri Vaisrayele. Rito leri ra Xiheveru ri vula “Lava Nyikeriweke,” leswi vulaka leswaku a va nyikeriwe leswaku va tirha etempeleni. Swi nga ha endleka Vanethinimi vo tala a va ri vatukulu va Vagibiyoni, lava Yoxuwa a va endleke “varhoteri va tihunyi ni vaki va mati ya ntshungu ni ya altari ya Yehovha.”—Yx 9:23, 27; 1Tk 9:2; Ezr 8:17.

• Varindzi va Mufuminkulu.

  I ntlawa wa masocha ya Varhoma lawa a ma rindza mufumi wa le Rhoma. Varindzi lava va ve vuthu leri nga ni matimba ra tipolitiki ro seketela kumbe ku susa mufumi.—Flp 1:13.

• Vasaduki.

  I ntlawa lowu a wu kokela etlhelo wa vukhongeri bya Xiyuda lowu a wu dumile, lowu a wu vumbiwa hi vanhu lava fuweke lava tivekaka ni vaprista lava a ku ri vona a va lawula swinene mitirho leyi a yi endliwa etempeleni. A va nga yi yingisi mindhavuko yo tala leyi a yi landzeleriwa hi Vafarisi ku katsa ni tidyondzo tin’wana leti Vafarisi a va pfumela eka tona. A va  nga pfumeli eka ku pfuxiwa ka vafi kumbe leswaku tintsumi ti kona. Va kanete Yesu.—Mt 16:1; Mit 23:8.

• Vasamariya.

  Eku sunguleni, vito leri a ri vula Vaisrayele va mfumo wa le n’walungwini wa tinyimba ta khume kambe endzhaku ka loko Samariya wu hluriwile hi Vaasiriya hi 740 B.C.E., a ri katsa ni vanhu lava a va huma ematikweni man’wana lava tisiweke hi Vaasiriya. Enkarhini wa Yesu, vito leri hakanyingi a ri vula vanhu lava a va ri va ntlawa wa vukhongeri lowu kokelaka etlhelo lowu a wu ri ekusuhi ni khale ka muti wa Xikeme na Samariya, a ri nga kombisi xihlawuhlawu kumbe swa tipolitiki. Valandzeri va ntlawa lowu wa vukhongeri a va pfumela eka tidyondzo to karhi leti a ti hambane swinene ni ta vukhongeri bya Xiyuda.—Yh 8:48.

• Vastoyika.

  I ntlawa wa vativi va filosofi wa Magriki lowu a wu pfumela leswaku loko munhu a ta tsaka u fanele a tirhisa vuswikoti byakwe byo anakanya leswaku a twisisa ni ku hanya hi ku pfumelelana ni milawu ya ntumbuluko leyi lawulaka vuako. Hi ku ya hi vona, munhu loyi a tlhariheke hakunene a a nga ri na mhaka na ku twa ku vava kumbe ntsako.—Mit 17:18.

• Vugwinehi.

  Rito leri (a·po·sta·siʹa) hi Xigriki ri huma eka riendli leri vulaka “ku yimela ekule ni.” Rivitavito leri ri ni mongo wa ku “hambuka, ku tshika kumbe ku xandzuka.” EMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki, rito leri nge “mugwinehi” ri tirhisiwa ngopfu ku vula lava hambukeke va tlhela va thyakisa vukhongeri bya ntiyiso.—Swiv 11:9; Mit 21:21; 2Te 2:3.

• Vuhlolotwana.

  I swiribyana kumbe swimhandzana leswitsongo leswi a swi tirhisiwa loko ku endliwa swiboho. A byi phutseriwa hi nguvu kumbe byi hoxiwa exibyeni kutani byi hlunguhliwa. Vuhlolotwana lebyi a byi rhanga byi huma kumbe byi humesiwa a ku hlawuriwa byona. A va tala ku rhanga va khongela loko va nga si byi hoxa.—Yx 14:2; Swiv 16:33; Mt 27:35.

• Vukhume.

  I xiphemu xa vukhume kumbe tiphesente ta khume, lexi nyikeriwaka kumbe xi hakeriwaka tanihi xibalo ngopfungopfu hi swikongomelo swa vukhongeri. (Mlk 3:10; Dt 26:12; Mt 23:23) Eka Nawu wa Muxe, vukhume bya swilo leswi tshoveriweke emasin’wini ni vukhume bya tihomu ni tinyimpfu leti nga engeteleka a byi nyikiwa Valevhi lembe ni lembe leswaku va kota ku tihanyisa. Valevhi na vona a va humesa vukhume bya vukhume lebyi, va byi nyika vaprista va ndyangu wa Aroni leswaku va va pfuna. A ku ri ni vukhume byin’wana. Vakreste a va boheki ku humesa vukhume.

• Vuloyi.

  I ku tirhisiwa ka matimba lawa ku pfumeriwaka leswaku ma huma eka madimona.—2Tk 33:6.

• Vumbhisa.—

  Vona KU TIKHOMA KO BIHA HI SWA MASANGU.

• Vumbhoni.

  Rito “Vumbhoni” hi ntolovelo ri vula Milawu ya Khume leyi tsariweke eka maribye mambirhi ya swiphepherhele leswi nyikiweke Muxe.—Eks 31:18.

• Vungoma.

  I dyondzo ya leswaku mimoya ya vanhu lava feke a yi fi ni leswaku yi vulavurisana ni vanhu lava hanyaka, ngopfungopfu hi ku tirhisa munhu (mungoma) loyi a tirhisiwaka hi yona. Rito ra Xigriki ra “ku tirhisa vungoma” i phar·ma·kiʹa, leri hi ku kongoma ri vulaka “ku nyika un’wana swidzidziharisi.” Rito leri ri sungule ku fambisana ni vungoma hikuva emikarhini ya khale, a ku tirhisiwa swidzidziharisi loko ku komberiwa matimba ya madimona leswaku ku ta endliwa vuloyi.—Ga 5:20; Nhl 21:8.

• Vuoswi.

  Hi loko wanuna kumbe wansati loyi a cateke a endla timhaka ta masangu ni munhu loyi a nga catangiki na yena.—Eks 20:14; Mt 5:27; 19:9.

• Vuprofeta.

  I rungula leri humaka eka Xikwembu, ku nga ha va nhlavutelo ya ku rhandza ka Xikwembu kumbe ku tivisiwa ka yona. Vuprofeta ku nga ha va dyondzo ya mahanyelo lamanene, xileriso kumbe vuavanyisi leswi humaka eka Xikwembu, kumbe ku tivisiwa ka swilo swa nkarhi lowu taka.—Ezk 37:9, 10; Dn 9:24; Mt 13:14; 2Pe 1:20, 21.

X

• Xebata.

  Leri i vito ra n’hweti ya vu-11 eka khalendara ya vukhongeri bya Xiyuda endzhaku ka loko Vayuda va vuyile hi le vuhlongeni eBabilona naswona i n’hweti  ya vuntlhanu eka tikhalendara tin’wana. A yi sungula exikarhi ka January ku ya exikarhi ka February. (Zk 1:7)—Vona Xiengetelo B15.

• Xeminiti.

  I rito leri tirhisiwaka eka vuyimbeleri, leri hi ku kongoma ri vulaka “vunhungu” leri nga ha vulaka noto ya le hansi. Eka swichayachayana, rito leri swi nga ha endleka a ri vula leswi a swi humesa mpfumawulo wa bezi. Eka tinsimu, swi nga ha endleka a ri vula vuyimbeleri lebyi tlangiwaka hi noto ya le hansi kutani byi yimbeleriwa.—1Tk 15:21; Ps 6:Xingheniso; 12:Xingheniso.

• Xiambalo xo khwaxa.

  I nchumu wo tsindziyela lowu a wu tirhisiwa ku endla masaka kumbe mikwama yo chela tindzoho. Hakanyingi a xi rhungiwa hi voya byo dzwihala bya mbuti naswona munhu a xi ambala loko a ri ni gome.—Gn 37:34; Lk 10:13.

• Xiaramu.

  I ririmi leri yelanaka swinene ni Xiheveru naswona ri tirhisa tialfabete to fana ni ta Xiheveru. Eku sunguleni a ri vulavuriwa hi Vaaramu kambe hi ku famba ka nkarhi ri ve ririmi leri tirhisiwaka hi vanhu hinkwavo eka swa mabindzu ni loko ku vulavuriwa emfun’weni wa Asiriya ni wa Babilona. Nakambe a ku ri ririmi leri a ri tirhisiwa eka swa mabindzu eMfun’weni wa Peresiya. (Ezr 4:7) Swiphemu swin’wana swa buku ya Ezra, Yeremiya na Daniyele a swi tsariwe hi Xiaramu.—Ezr 4:8–6:18; 7:12-26; Yr 10:11; Dn 2:4b–7:28.

• Xibaha.

  I swimilana swo hambanahambana leswi nga ni matluka yo tala, swi bava swinene swi tlhela swi nun’hwela ngopfu. Xibaha xi tirhisiwa hi ndlela yo fanekisela eBibeleni, ku hlamusela vuyelo byo vava lebyi vaka kona hikwalaho ka vunghwavava, vuhlonga, ku pfumala vululami ni vugwinehi. Eka Nhlavutelo 8:11, “xibaha” xi vula nchumu lowu bavaka ni lowu nga ni chefu, nakambe xi vuriwa absinta.—Dt 29:18; Swiv 5:4; Yr 9:15; Am 5:7.

• Xibalo.

  I mali leyi a yi humesiwa hi Mfumo kumbe mufumi wo karhi yi hakeriwa mufumi un’wana ku kombisa leswaku wa tinyikela leswaku ku ta va ni ku rhula kumbe leswaku va sirheleriwa. (2Th 3:4; 18:14-16; 2Tk 17:11) Rito leri ri tlhela ri tirhisiwa eka xibalo lexi a xi humesiwa hi vanhu.—Neh 5:4; Rhm 13:7.

• Xidlodlo.

  I nchumu wo khavisa lowu tshamaka ehenhla ka phuphu. Swidlodo leswikulu a swi ri ehenhla ka tiphuphu timbirhi leti thyiweke Yakini na Bowazi leti a ti ri emahlweni ka tempele leyi akiweke hi Solomoni. (1Th 7:16)—Vona Xiengetelo B8.

• Xifunengeto xa areka.

  Lexi a ku ri xifunengeto xa areka ya ntwanano, lexi muprista lonkulu a a yima emahlweni ka xona a n’wan’wasela ngati ya magandzelo ya xidyoho hi Siku ro Kombela ku Rivaleriwa. Rito ra Xiheveru ri huma eka riendli leri vulaka “ku funengeta (xidyoho)” kumbexana “ku sula (xidyoho).” A xi endliwe hi nsuku, xi ri ni makerubu mambirhi, kerubu ha rin’we a ri namekiwe emakumu hamambirhi. Mikarhi yin’wana xi vitaniwa “xifunengeto” ntsena. (Eks 25:17-22; 1Tk 28:11; Hv 9:5)—Vona Xiengetelo B5.

• Xigriki; Mugriki.

  Xigriki i ririmi leri vulavuriwaka hi vanhu va le Grikiya kasi Mugriki i munhu loyi a humaka eGrikiya kumbe loyi ndyangu wakwe wu humaka kona. EMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki rito leri ri ni tinhlamuselo to tala, ri vula vanhu lava nga riki Vayuda kumbe lava va tirhisaka ririmi ra Xigriki ni ku hanya hi ndhavuko wa Magriki.—Yw 3:6; Yh 12:20.

• Xihlambanyo.

  I xitshembiso xa nkoka lexi munhu a xi endlaka eka Xikwembu leswaku u ta endla ntirho wo karhi, ku endla gandzelo ro karhi kumbe nyiko, ku nghenela ntirho wo karhi kumbe ku papalata swilo swo karhi leswi nga hoxangiki hi ku ya hi nawu. Xi nga ha tlhela xi vula mhaka yo karhi, ku tiyisekisa leswaku nchumu wo karhi i ntiyiso kumbe xitshembiso lexi munhu a xi endlaka ku tiyisekisa leswaku u ta endla nchumu wo karhi kumbe a nge wu endli. Hakanyingi i xihlambanyo lexi endliwaka eka munhu la tlakukeke, ngopfungopfu eka Xikwembu. Yehovha u tiyisekise ntwanano wakwe na Abrahama hi ku tirhisa xihlambanyo.—Mt 5:33; Gn 14:22; Hv 6:16, 17.

•  Xihundla xo kwetsima.

  I xikongomelo xa Xikwembu, lexi tshamaka xi ri xihundla ku fikela hi nkarhi wa xona naswona xi xi paluxela ntsena lava xi lavaka leswaku va xi tiva.—Mr 4:11; Kl 1:26.

• Xikamelo xa madiriva.

  Hi ntolovelo a ku endliwa migodi yimbirhi eka ribye ro basa ro olova, wun’wana wu va ehenhla ka lowun’wana kutani yi hlanganisiwa hi muhocho lowutsongo. Loko madiriva ma ri karhi ma kamiwa emugodini lowu nga ehenhla, mati ya kona a ma khulukela eka mugodi lowu nga ehansi. Xiga lexi xi tirhisiwa hi ndlela yo fanekisela ku vula vuavanyisi bya Xikwembu.—Esa 5:2; Nhl 19:15.

• Xikele.

  A yi tirhisiwa hi Vaheveru loko va pima va tlhela va yi tirhisa tanihi mali. A yi tika 11,4 wa tigiramu. Swi nga ha endleka leswaku xiga lexi nge “xikele ya ndhawu yo kwetsima” a xi tirhisiwa ku kandziyisa leswaku xikalo xi fanele xi pima kahle kumbe leswaku xi fanele xi fambisana ni xikalo lexi a xi ri etabernakeleni. Swi nga ha endleka leswaku a ku ri ni xikele ya le vuhosini (leyi a yi hambanile ni xikele leyi tolovelekeke) kumbe xikalo lexi nga endlwini ya vuhosi.—Eks 30:13.

• Xikombiso.

  I nchumu wo karhi, xiendlo, xiyimo kumbe xilo lexi nga tolovelekangiki xa nkoka lexi kombisaka nchumu wo karhi wa sweswi kumbe wa le nkarhini lowu taka.—Gn 9:12, 13; 2Th 20:9; Mt 24:3; Nhl 1:1.

• Xikwembu xa ntiyiso.

  I vuhundzuluxeri bya rito ra Xiheveru leri vulaka “Xikwembu.” Mikarhi yo tala, ku tirhisiwa ka rona eka Xiheveru ku hambanisa Yehovha tanihi Xikwembu xi ri xin’we xa ntiyiso eka swikwembu swa mavunwa. Vuhundzuluxeri lebyi nge “Xikwembu xa ntiyiso” byi hlayisa nhlamuselo leyi heleleke ya xiga xa Xiheveru eka mongo wolowo.—Gn 5:22, 24; 46:3; Dt 4:39.

• Xilalelo xa Hosi.

  A ku ri swakudya laha a ku dyiwa xinkwa lexi nga riki na comela ku tlhela ku nwiwa vhinyo leswi a swi fanekisela miri wa Kreste ni ngati yakwe; xitsundzuxo xa rifu ra Yesu. Leswi Matsalwa ma lerisaka Vakreste leswaku va xi tsundzuka swa fanela leswi xi vuriwaka “Xitsundzuxo.”—1Ko 11:20, 23-26.

• Xiluvelo xa vuavanyisi.

  I ndhawu leyi nga le rivaleni, leyi fanaka ni xiteji lexi khandziyiwaka hi switepisi, laha a ku tshama vachaviseki va vulavula ni vanhu ni ku va byela leswi va swi boheke. Xiga lexi nge “xiluvelo xa Xikwembu xa vuavanyisi” ni lexi nge “xiluvelo xa vuavanyisi xa Kreste” swi fanekisela lunghiselelo ra Yehovha ra ku avanyisa vanhu.—Rhm 14:10; 2Ko 5:10; Yh 19:13.

• Xingheniso.

  I nhlokomhaka leyi nga eku sunguleni ka pisalema, leyi kombisaka leswaku yi tsale hi mani, yi hlamusela rungula ro karhi, yi hlamusela swileriso swa ndlela yo yimbelela kumbe yi kombisa ndlela leyi pisalema yi tirhaka ha yona kumbe xikongomelo xa yona.—Vona swingheniso swa Tipisalema 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

• Xingwavila xo fungha.

  I muxaka wa mfungho lowu a wu ambariwa eritihweni kumbe wu bohiwa entambhyini, kumbexana wu hakarhiwa enhan’wini. A ku ri xikombiso xa leswaku munhu u nyikiwe matimba hi hosi kumbe ndhuna. (Gn 41:42)—Vona MFUNGHO.

• Xinkwamana xa le xifuveni.

  Xinkwamana lexi a xi khavisiwe hi swin’wetsin’wetsi, xi ambariwa hi muprista lonkulu wa le Israyele exifuveni xakwe nkarhi hinkwawo loko a nghena eKamareni Ro Kwetsima. A xi vitaniwa “xinkwamana xa le xifuveni xa vuavanyisi” hikuva a xi ri ni Urimi ni Thumimi leswi a swi tirhisiwa loko Vaisrayele va lava ku tiva vuavanyisi bya Yehovha. (Eks 28:15-30)—Vona Xiengetelo B5.

• Xinkwa xo kwetsima.

  I swinkwa swa 12 leswi a swi vekiwa swi va swiphemu swimbirhi, swi va tsevu eka xiphemu ha xin’we eka tafula leri nga eKamareni Ro Kwetsima etabernakeleni ni le tempeleni. Gandzelo leri a ri endleriwa Xikwembu, a ri susiwa hi Savata yin’wana ni yin’wana kutani ku vekiwa xinkwa xin’wana lexa ha ku bakiwaka. Xinkwa lexi susiweke hi ntolovelo a xi dyiwa hi vaprista ntsena. (2Tk 2:4; Mt 12:4; Eks 25:30; Lv 24:5-9; Hv 9:2)—Vona Xiengetelo B5.

•  Xipelupelu.

  I xintambyana xa dzovo kumbe xa swilo swo tanihi misiha ya swiharhi, byanyi kumbe voya bya swiharhi. Exikarhi ka xona laha a ku anamile hakanyingi a ku hoxiwa ribye. Makumu man’wana ya xona a ma boheleriwa evokweni kasi makumu laman’wana a ma khomiwa hi voko ivi ma tshikiwa loko xipelupelu xi ndziwitiwa. Matiko ya khale a ma tirhisa vavanuna lava kotaka ku hoxa maribye hi swipelupelu emavuthwini ya wona.—Vaa 20:16; 1Sa 17:50.

• Xisungunu.

  I mpimo lowu leheke ku suka exikokolweni ku ya fika emakumu ka rintiho ra le xikarhi. Hi ntolovelo xisungunu xa Vaisrayele a xi lehe kwalomu ka 44,5 wa tisentimitara kambe a va tirhisa ni xisungunu xo leha lexi a xi lehe kwalomu ka 51,8 wa tisentimitara. (Gn 6:15; Lk 12:25)—Vona Xiengetelo B14.

• Xitiko.

  I ndhawu leyi a yi tirhiseriwa ku n’okisa nsimbhi naswona a yi tirhiseriwa ku hisa timbita. Emikarhini ya Bibele xitiko a xi akeleriwa switina kumbe maribye.—Gn 15:17; Dn 3:17; Nhl 9:2.

• Xitiyisekiso.

  I nchumu lowu loko munhu a endle xikweleti a a wu khomisa loyi a lombeke eka yena ku tiyisekisa leswaku hakunene xikweleti xakwe u ta xi hakela. Nawu wa Muxe a wu ri ni switsundzuxo mayelana ni switiyisekiso leswaku ku sirheleriwa swisiwana ni vaakatiko lava nga kotiki ku tisirhelela.—Eks 22:26; Ezk 18:7.

• Xitsunga.

  Hi Xiheveru i “Milo,” leri humaka eka rito leri rimitsu ra rona ri vulaka “tata.” Septuagint yi xi hundzuluxela yi ku i “xisirhelelo.” Swi tikomba a ku ri nchumu lowu a wu ri eMutini wa Davhida kambe a swi tiveki leswaku a wu ri njhani.—2Sa 5:9; 1Th 11:27.

• Xivava.

  I rivala leri biyeriweke, leri a ri rhendzele tabernakela naswona hi ku famba ka nkarhi a ku vulavuriwa hi xivava lexi a xi rhendzele tempele. Altari yo hisa magandzelo a yi vekiwe exivaveni xa le tabernakeleni ni le xivaveni xa vaprista. (Vona Xiengetelo B5, B8, B11.) Bibele yi tlhela yi vulavula hi xivava lexi nga emahlweni ka tiyindlu ni lexi nga le mahlweni ka tiyindlu ta vuhosi.—Eks 8:13; 27:9; 1Th 7:12; Est 4:11; Mt 26:3.

• Xivuriso.

  I marito ya vutlhari kumbe mhaka yo koma leyi dyondzisaka swo karhi kumbe yi hlamuselaka ntiyiso wa nkoka hi marito yo koma swinene. Xivuriso xa le Bibeleni xi nga ha va mawetana. Xivuriso xi hlamusela ntiyiso hi ndlela yo tsakisa, hakanyingi xi tirhisa swigego. Swivuriso swin’wana swi hetelele swi va swiga leswi tolovelekeke swo hlekula vanhu van’wana.—Ekl 12:9; 2Pe 2:22.

Y

• Yakobo.

  I n’wana wa Isaka na Raveka. Hi ku famba ka nkarhi Xikwembu xi n’wi thye vito ra Israyele naswona u ve kokwa wa vanhu va Israyele (lava vitaniwaka Vaisrayele naswona hi ku famba ka nkarhi va vitaniwe Vayuda). A a ri ni vana va majaha va 12, naswona vana lava va ve ni vana lava vumbeke tinyimba ta 12 ta tiko ra Israyele. Vito leri ra Yakobo ri tirhisiwe ku vula tiko kumbe vanhu va Israyele.—Gn 32:28; Mt 22:32.

• Yedutani.

  I rito leri nhlamuselo ya rona yi nga tivekiki leri nga eka swingheniso swa Tipisalema 39, 62 na 77. Swingheniso leswi i swileriso swa ndlela leyi pisalema yi faneleke yi yimbeleriwa ha yona, kumbexana ma hlamusela xitayele kumbe xichayachayana xo karhi. A ku ri ni mutlangi un’wana wa vuyimbeleri wa Mulevhi loyi a a vitaniwa Yedutani, hikwalaho swi nga endleka xitayele lexi kumbe xichayachayana lexi a xi fambisana na yena kumbe vana vakwe va majaha.

• Yehovha.

  I vito leri tolovelekeke ra Xitsonga leri hundzuluxeriweke ri huma eka Tetragrammaton (ku nga maletere ya mune ya Xiheveru lama yimelaka vito ra Xikwembu), leri kumekaka mikarhi yo tlula 7 000 eBibeleni leyi.—Vona Xiengetelo A4 na A5.

• Yubili.

  I lembe rin’wana ni rin’wana ra vu-50 leri sunguriweke ku hlayeriwa hi lembe leri Vaisrayele va ngheneke ha rona eTikweni leri Tshembisiweke. A ku nga rimiwi hi lembe ra Yubili naswona mahlonga lama nga Vaheveru a ma fanele ma tshunxiwa. Tindhawu leti a ti ri ndzhaka leti xavisiweke a ti tlheriseriwa eka vini va tona. Yubili a yi tlangeriwa lembe hinkwaro hikuva a ku ri lembe ra ntshunxeko leri  a ri endla leswaku tiko ri va ni ntshunxeko lowu Xikwembu xi ri nyikeke wona eku sunguleni.—Lv 25:10.

• Yuda.

  I n’wana wa vumune wa Yakobo na Leya. Loko Yakobo a ri kusuhi ni ku fa, u profete leswaku hosi leyikulu, leyi nga ta fuma hilaha ku nga heriki yi ta huma eka ndyangu wa Yuda. Loko Yesu a velekiwa emisaveni u tumbuluke eka ndyangu wa Yuda. Vito leri nge Yuda ri tlhela ri vula nyimba ya Yuda naswona hi ku famba ka nkarhi ku ve ni mfumo lowu a wu vitaniwa Yuda. Nyimba ya Yuda leyi hlamuseriwaka tanihi mfumo wa le dzongeni, a yi huma eka tinyimba ta Israyele ku nga Yuda na Benjamini naswona a ti katsa vaprista ni Valevhi. Yuda a a tshama exiphen’wini xa le dzongeni xa tiko laha Yerusalema ni tempele a swi kumeka kona.—Gn 29:35; 49:10; 1Th 4:20; Hv 7:14.

• Yufrata.

  I nambu wo leha ni wa nkoka swinene wa le dzongavupeladyambu bya Asiya naswona i wun’wana wa milambu leyikulu eka milambu yimbirhi ya le Mesopotamiya. Wu boxiwa ro sungula eka Genesa 2:14 tanihi wun’wana wa milambu ya mune ya le Edeni. Ko tala wu vuriwa “Nambu.” (Gn 31:21) A wu ri ndzilakana wa le n’walungwini wa tiko leri Vaisrayele va nyikiweke rona. (Gn 15:18; Nhl 16:12)—Vona Xiengetelo B2.

Z

• Zewusi.

  I xikwembu lexikulu xa Magriki lawa a ma gandzela swikwembu swo tala. EListra, hi xihoxo Barnaba u vitaniwe Zewusi. Marungula ya khale lawa a ma tsariwe emaribyeni lama kumiweke ekusuhi ni le Listra ma vulavula hi “vaprista va Zewusi” na “Zewusi xikwembu xa dyambu.” Xikepe lexi Pawulo a fambeke hi xona ku suka exihlaleni xa Melita a xi ri ni mfungho lowu nge “Vana va Zewusi” enhlokweni ya xona, ku nga mahahla lama vuriwaka Castor na Pollux.—Mit 14:12; 28:11.

• Zivhi.

  Leri i vito ro sungula ra n’hweti ya vumbirhi eka khalendara ya vukhongeri bya Xiyuda naswona i n’hweti ya vunhungu eka tikhalendara tin’wana. A yi sungula exikarhi ka April ku ya exikarhi ka May. Yi thyiwe Iyara eka Talmud ya Xiyuda ni le ka tibuku tin’wana leti tsariweke loko Vayuda va vuye hi le vuhlongeni eBabilona. (1Th 6:37)—Vona Xiengetelo B15.