Balık Yediğiniz İçin Hastalandığınızda

UYANIŞ! YAZARI, FİJİ

Yemek ya da yememek. Arebonto’nun içinde bulunduğu ikilem buydu. O tehlikenin farkındaydı ancak açtı. Izgarada pişen balık nefis kokuyordu. Sonuçta iştahı galip geldi. Fakat, aniden bulantı ve karın ağrısı başladı; bunu izleyen kusma ve ishal ona “keşke balığı yemeseydim” dedirtti.

ARKADAŞLARI Arebonto’yu, yaşadığı o küçük Pasifik adasındaki hastaneye hızla yetiştirdiklerinde bilinci yarı kapalıydı ve su kaybetmişti. Göğsü ağrıyordu, tansiyonu tehlikeli derecede düşüktü ve nabzı da az atıyordu. Sonraki birkaç gün içinde baş ağrısı, baş dönmesi ve yorgunluğa ek olarak, Arebonto’nun bacaklarında uyuşma başladı, idrarını yaparken ağrı hissediyordu ve duyularında alışılmadık bir durum baş göstermişti; soğuğu sıcak, sıcağı soğuk olarak hissediyordu. Sekiz gün sonra nabzı normale döndü, fakat uyuşma hissi ve yorgunluk haftalarca devam etti.

Arebonto’nun hastalanmasına neden olan, doğal olarak oluşan güçlü zehirlerdi. Bu zehirler, tropikal bölgelerdeki mercan kayalıklarında yaşayan ve normalde yenebilen balıklara bulaşıyor. Ciguatera zehirlenmesi (CFP) olarak bilinen bu rahatsızlık Hint ve Pasifik Okyanuslarındaki tropikal ve yarı tropikal bölgeler ile Karayipler’de görülür. Bu bölgelerde başlıca besin kaynağı yörede tutulan balıklardır.

CFP yeni bir hastalık değildir. Aslında o, Avrupalı deniz araştırmacılarının baş belasıydı. Benzer şekilde, günümüzde birçok tatilci de CFP’nin güçsüz düşüren etkilerine maruz kalıyor. Bu hastalık nedeniyle birçok ada devletinde balıkçılığa ve turizme sınırlamalar getirilmesi doğaldır. Üstelik başka ülkelere canlı ve dondurulmuş kayalık balığı ticaretinin yapılması, CFP’nin coğrafi alanının büyüyerek tropikal bölgelerin dışına, hastalığın kolayca tanınmadığı yerlere yayılmasına yol açtı. *

Mercan kayalığı balıklarının zehirli hale gelmesine hangi şey yol açıyor? Balığın zehirli olduğu anlaşılabilir mi? Yıllardır yapılan araştırmaların ortaya koyduklarını ele alalım.

Suçlunun Saptanması

Genelde, CFP’ye yol açan zehirlerin kaynağının dinoflagellat olarak adlandırılan bir  mikroorganizma olduğu düşünülür. * Bu mikrop ölü mercanlarda yaşar ve alglere bağlanır. Küçük balıklar alglerle beslenirler; böylece dinoflagellat’ların ürettiği zehri, yani ciguatera zehrini yerler. Bu küçük balıklar daha büyük balıklar tarafından yenir, sonuçta bu büyük balıklar da başkaları tarafından yenir; böylece zehir beslenme zincirinde yol alırken miktarı giderek artar. Fakat balık zehirlenmez.

Ciguatera zehri, bilinen en ölümcül biyolojik maddelerdendir. Neyse ki, Avustralya hükümetince yayımlanan bir raporda “sadece az sayıda balık türünün CFP’den sorumlu olduğu” belirtiliyor. Ciguatera zehri balığın görüntüsünü, kokusunu ya da tadını değiştirmez; ayrıca pişirme, kurutma, tuzlama, füme ya da salamura sırasında da zehir yok olmaz. Arebonto mide-bağırsak, kalp-damar ve nörolojik sistemle ilgili ciddi belirtiler ortaya çıkana kadar, yediği balıkta gizli bir tehlike olacağına dair hiçbir belirti görmedi.

Teşhis ve Tedavi

Şimdilik, insanlarda CFP’yi teşhis edecek hiçbir laboratuvar testi yok. Teşhis, ortaya çıkan çeşitli belirtilere dayanarak konuyor. Belirtiler genelde balık yendikten sonraki saatlerde görülüyor ve balıktan artanlar zehir yönünden incelenerek teşhis doğrulanabiliyor. (Yan sayfadaki çerçeveye bakın.) CFP’den şüpheleniyorsanız, tıbbi yardım almanız iyi olur. CFP için bilinen bir panzehir olmamakla birlikte, tedaviyle belirtiler azalabiliyor ve genelde belirtiler birkaç günde hafifliyor. Fakat CFP hastayı güçsüz bırakabiliyor ve erken tedavi, hastalığın etkilerini kronikleşmeden önleyebiliyor.

Belirtilerin şiddeti birçok etkene bağlı olarak değişiyor. Bu etkenler arasında balığın zehirleme oranı, balıktan ne kadar ve hangi kısımların yendiği, hastada o sırada var olan ciguatera zehrinin düzeyi, balığın yaşadığı coğrafya yer alıyor. Çünkü zehirlerin bölgeden bölgeye hafif değişiklik gösterdiği görülüyor. İnsanlar bu zehirlere bağışıklık geliştirmek yerine, daha duyarlı oluyorlar, hatta eskisinden daha kötü nöbetleri tekrar tekrar geçiriyorlar. Alkol kullanımı da belirtileri kötüleştiriyor. Bu yaygın hastalıkla ilgili bir yayının bildirdiğine göre, hastalığın nüksetmesini önlemek için, hasta CFP nöbeti geçirdikten sonra üç ila altı ay boyunca balık yememelidir.

Ağır vakaların şikâyetleri haftalar, aylar, hatta bazen yıllarca sürebilir ve sonuçta kronik yorgunluk sendromuna benzeyen belirtiler görülebilir. Şok, solunum ya da kalp yetmezliği veya su kaybına bağlı olarak nadiren ölüm de görülür. Ancak genelde böyle olaylar, zehrin yoğun şekilde bulunduğu kısımların, örneğin balığın kafasının ve iç organlarının yenmesiyle ilgilidir.

Sürekli Bir Gizem

Mercan kayalıklarında yaşayan balıkların neredeyse hepsi ve onları yiyen düşmanları ciguatera zehrini taşıyabilir. Fakat bu konuda bir gizem var. Bir kayalıkta yaşayan balıklar çok zehirli  olabilirken, yakınındaki bir bölgede tutulan aynı tür balıklar zehirsiz olabilir. Dünyanın bir yerinde genelde CFP’nin nedeni olarak görülen balıklar, dünyanın başka bir yerinde zehirsiz olarak kabul edilebilir. Dinoflagellat’lar zehirlerini düzensiz şekilde salgıladıklarından, zehirli balığın ne zaman ortaya çıkacağı önceden bilinemez.

Sorunu artıran başka bir etken de, zehirli balığı tespit edebilecek ekonomik ve güvenilir bir testin bulunmamasıdır. Şimdilik sağlık yetkililerinin yapabildikleri en iyi şey, bildirilen CFP vakalarından edinilen bilgilere dayanarak, halkı hangi balıktan kaçınacakları ve bu balıkların nerede tutulduğu konusunda haberdar etmektir. Çok şüphelenilen balık türleri barakuda, hani, uskumru (Scomberomorus cavalla), kırmızı levrek (Lutjanus bohar), lahoz (Epinephelus), iri levrek ve müren’dir. Yaşlı, büyük balıklar genelde daha tehlikelidir. Bazı yerlerde zehirli olabilecek balıkları satmak yasadışıdır. Fakat, kayalık balıklarını avlamayan okyanus balıklarının ve ılıman sularda yaşayan balıkların genelde zehirsiz olduğu düşünülür.

CFP vakalarının artacağı tahmin ediliyor. Bunun kısmen nedeni, ölü mercanların zehirli dinoflagellat’ların çoğalmasına uygun bir ortam yaratmasıdır. Raporlar, hasta ya da ölmekte olan mercan kayalıklarının sayısının giderek arttığını gösteriyor.

CFP’nin beklenmedik seyrine rağmen, bazı temel ilkelere uyarak riski en aza indirebilirsiniz. (Yukarıdaki çerçeveye bakın.) Arebonto bu yönlendirmelere dikkat etmediğinden az daha ölüyordu. O, yaşadığı yörenin balığı olan ve büyük bir risk oluşturduğu bilinen lahozun kafasını ve etini yemişti. Arebonto hastalanmadan önce de bu balık türlerinden yemişti ve adada yaşayan diğer birçok kişi gibi kendine çok güveniyordu.

Acaba buraya kadar okuduklarınız, tropikal bir yerde tatil yaparken deniz ürünlerinden kaçınmanız gerektiği anlamına mı geliyor? Kesinlikle hayır. Sağgörülü davranmak için, uyarıları dikkate almanız ve balığınızı akıllıca seçmeniz yeterlidir.

[Dipnotlar]

[Sayfa 21’deki çerçeve/resim]

Sık Rastlanan Belirtiler

▪ İshal, bulantı, kusma, kramp tarzında karın ağrıları

▪ Titreme, terleme, baş dönmesi, baş ağrısı, kaşıntı

▪ Ağız çevresinde, ellerde ya da ayaklarda uyuşma veya karıncalanma

▪ Duyusal bozukluk: Sıcak soğuk olarak, soğuk sıcak olarak hissedilir

▪ Kaslarda ve eklemlerde ağrı; idrar yaparken ağrı

▪ Nabız ve tansiyon düşüklüğü, yorgunluk

[Sayfa 21’deki çerçeve/resim]

Riski En Aza İndirin

▪ Yörenizdeki balıkçılık kurumundan ya da bu konudaki uzmanlardan, kaçınılması gereken balıkları ve zehirli balıkların tutulma ihtimali olan yerleri öğrenin

▪ Yakın zamanlarda ciguatera zehri olduğu bildirilen alanlarda tutulan balıkları yemekten kaçının

▪ Mercan kayalıklarında yaşayan yaşlı, büyük balıkları yemekten kaçının

▪ Balığın kafasını, karaciğerini veya iç organlarını yemeyin

▪ Bir mercan kayalığı balığını tutar tutmaz iç organlarını uygun şekilde temizleyin

[Sayfa 20, 21’deki resimler]

Sürekli Şüpheli Olanlar

(YÖREYE GÖRE İSİMLER DEĞİŞEBİLİR)

İri levrek

Hani

Barakuda

Lahoz

Uskumru

Müren

[Sayfa 20’deki resim]

Zehirlerin kaynağı Dinoflagellat

[Sayfa 20’deki resim tanıtım notları]

Müren hariç tüm balıklar: Resimleyen Diane Rome Peebles – Florida Fish and Wildlife Conservation Commission, Division of Marine Fisheries Management; müren: John E. Randall; dinoflagellat: D. Patterson and R. Andersen, provided courtesy of micro*scope (http://microscope.mbl.edu)

[Sayfa 21’deki resim tanıtım notu]

Balık şeklindeki arka plan: Resimleyen Diane Rome Peebles – Provided by the Florida Fish and Wildlife Conservation Commission, Division of Marine Fisheries Management