BASIKUSWAYA yakabaumpa nzala. Kuswaya busena bwansiku buli mudolopo lyakaindi lya Betelehemu cakabapa kuba aaluyandisisyo lwakulya alimwi bakali kuyanda kuti balye cakulya cakubusena ooku. Umwi akati kabo wakabona busena nkobasambala zyakulya zijikidwe alimwi nkobakali kuulisya cakulya citegwa falafel, nkokuti cakulya cijisi nyabo, madeede, hanyisi alimwi azisyumani ziligwa acinkwa citegwa pita. Cakulya cinona eeci cakabapa nguzu zyakuzumanana kuswaya masena.

Basikuswaya aaba kunyina nobakazyiba kuti kulya cinkwa citegwa pita buzuba oobu cakali cintu ncobakali kunooyeeya lyoonse. Izina lyakuti Betelehemu lyaamba “Ŋanda ya Zinkwa” alimwi cinkwa cali kupangwa mubusena oobu kwamyaka minji. (Rute 1:22; 2:14) Mazuba aano, cinkwa citegwa pita mu Betelehemu ncecinkwa cizyibidwe kapati.

Myaka iitandila ku 4,000 iyainda, kubusena ibuli kumusanza alimwi afwaafwi aa Betelehemu, mukaintu wa Abrahamu, Sara, wakapanga “zibunge” naa zinkwa akupa beenzu botatwe mbaatakali kulangila. (Matalikilo 18:6) “Busu bunante” naa fulaulu mubotu ngwaakabelesya Sara ambweni wakazwa ku wiiti uutegwa emmer naa bbaale. Sara wakapanga cinkwa eeci cakufwambaana alimwi kweelede kuti wakacipangila amabwe aapya.—1 Bami 19:6.

Cibalo eeci citondezya kuti mukwasyi wa Abrahamu wakali kulipangila buya cinkwa. Mbwaanga tiibakali kukkalilila mubusena bomwe, eeci cakali kwaamba kuti Sara alimwi ababelesi bakwe tiibakali kupanga cinkwa kubelesya zitofwu zyakali kubelesyegwa kapati mu Uri, nkokuti kumunzi nkwazwa Sara. Wakali kupanga fulaulu mubotu kuzwa kuzisyango zili mbuli wiiti zyakubusena oobu. Kweelede kuti ooyu wakali mulimo uuminya iwakali kucitwa kubelesya ziyo alimwi ambweni amunsi ancili.

Myaka iili 400 iyakatobela, Mulawo wa Musa wakazikwaamba kuti ziyo tiilyakeelede kubwezegwa kuba citondezyo cacisyomezyo kuti muntu wakweleta, nkaambo “ncintu comwe akutola buumi.” (Deuteronomo 24:6) Leza wakali kubona ziyo kuba cintu ciyandika nkaambo kuti kakunyina ziyo, mukwasyi nowatakali kupanga cinkwa icakali kuyandika buzuba oobo.—Amubone kabbokesi kakuti “ Kuziya Abuzuba Akupanga Cinkwa Kaindi.”

Magwalo alaamba kujatikizya cinkwa ziindi zibalilwa ku 350, alimwi basikulemba Bbaibbele bakali kubelesya bbala lyacinkwa ikwaamba cakulya. Jesu wakaamba kuti aabo ibabelekela Leza balakonzya kupaila calusyomo kuti: “Kotupa sunu cakulya cesu cabuzuba obuno.” (Matayo 6:11) Aawa Jesu utondezya kuti inga twamusyoma Leza kuti ulatupa cakulya abuzuba.—Intembauzyo 37:25.

Nokuba boobo kuli cintu ciyandika kapati kwiinda cinkwa naa cakulya. Jesu wakaamba kuti: “Muntu teelede kuponena acinkwa calo, pele weelede kuponena amajwi oonse aazwa kumulomo wa Jehova.” (Matayo 4:4) Majwi aaya aamba ciindi bana Israyeli nobakali kulanga buyo kuli Leza kuti nguukonzya kubapa cakulya. Eeci cakatalika kakutanainda ciindi cilamfwu kuzwa nobakazwa mu Egepita. Kwakaindide mwezi omwe kuzwa nobakanjila Munkanda ya Sinai, alimwi cakulya ncobakajisi cakali kuyaabumana. Akaambo kakuyoowa kuti bakali kuyoofwa munkanda akaambo kanzala, bakatongooka citaambiki kabati “twakali . . . kulya insima cakukuta” mu Egepita.—Kulonga 16:1-3.

Tacidoonekwi kuti cinkwa camu Egepita cakali kunona. Muciindi ncaakapona Musa, basyaazibwene mukupanga cinkwa bakali kubapangila bana Egepita zinkwa alimwi amakkekke aamisyobo misyobo. Pele tanaakali makanze aa Jehova aakulekelezya bantu  bakwe kabatakwe cinkwa cili coonse. Wakabasyomezya kuti: “Amubone! Ndamuwisizya zilyo kuzwa kujulu.” Kweelana ambwaakaamba zilyo eezi izyakazwa kujulu zyakalibonya mafwumofwumo, kazili “tuntu tuniini-niini” mbuli caanda cituba. Nobakabona cakulya eeci ciindi cakusaanguna, bana Israyeli bakabuzya kuti: “Ino ntunzi otu?” Mpoonya Musa wakabapandulwida kuti: “Ncecilyo Jehova ncamupa kuti mulye.” Bakaciita kuti “mana” * alimwi cinkwa eeci ncecakali cakulya cabo myaka iili 40.—Kulonga 16:4, 13-15, 31.

Kweelede kuti kumatalikilo bana Israyeli bakaakkomanina kapati mana aaya aamaleele. Akali kumvwika “mbuli tubunge tuvwelene abuci,” alimwi cakulya eeci cakali cinji kapati cakuti boonse bakali kukkwana. (Kulonga 16:18) Pele mukuya kwaciindi, bakatalika kuyeeya zyakulya ziindene-indene nzyobakali kulya ku Egepita. Bakatongooka akwaamba kuti: “Taakwe ncitujisi cita eyi insima ya-Mana luzutu.” (Myeelwe 11:6) Kumane bakanyema akwaamba kuti: “Atupepelefwa otu myoyo yesu yatucimwa.” (Myeelwe 21:5) Mukuya kwaciindi “insima yakujulu” yakabacima alimwi yakaleka kunona kuli mbabo.—Intembauzyo 105:40.

Cilasalala kuti, mbubwenya mbuli zintu zinji zimwi, cinkwa tulakonzya kucibona kuti ncintu buyo. Pele Bbaibbele lilaamba kujatikizya cinkwa cimwi caalubazu citeelede kuubaulwa. Jesu wakeezyanisya cinkwa eeci icikonzya kuleta zilongezyo zitamani amana ngobakakaka bana Israyeli.

Jesu wakaambila baswiilizi bakwe kuti: “Mebo ndendime cinkwa cabuumi. Bamauso bakalya mana munkanda pele bakafwa. Eeci ncecinkwa cizwa kujulu, kutegwa uuli woonse acilye kuti atafwi. Mebo ndendime cinkwa cipona cakazwa kujulu; ikuti muntu uuli woonse wacilya cinkwa eeci, unoopona kukabe kutamani; alimwi mubwini, icinkwa ncendiyoopa mubili  wangu kutegwa nyika ibe abuumi.”—Johane 6:48-51.

Bunji bwabantu ibakali kumuswiilila Jesu tiibakaamvwisya mabala ngaakabelesya munzila yacikozyanyo aakuti “cinkwa” alimwi a “mubili.” Nokuba boobo, cikozyanyo cakali kweelela. Cinkwa cini cakali kupa ba Juda nzyobakali kuyandika abuzuba, mbubonya bana Israyeli mbobakalya mana myaka iili 40 munkanda.” Nokuba kuti mana cakali cipego kuzwa kuli Leza, tanaakali kupa buumi butamani. Pele cituuzyo ca Jesu, cilapa buumi butamani kuli baabo batondezya lusyomo mulinguwe. Mubwini Jesu “ncinkwa cabuumi.”

Kweelede kuti ciindi nomwafwa nzala inga muyanda kulya cinkwa. Alimwi buya inga mwamulumba Leza akaambo ‘kacakulya canu cabuzuba.’ (Matayo 6:11) Nokuba kuti tulalumba kujatikizya cilyo cinona, lyoonse atuyeeye mpindu ya “cinkwa cabuumi,” nkokuti Jesu Kristo.

Kwiindana ambobakacita bama Israyeli batalumbi bamuciindi ca Musa, ino mbuti mbotukonzya kutondezya kulumba akaambo kacinkwa eeci citabbadelelwi? Jesu wakaamba kuti: “Ikuti kamundiyanda ncobeni, munooibamba milawo yangu.” (Johane 14:15) Kwiinda mukutobela milawo ya Jesu, tunoojisi bulangizi bwakulya cinkwa calukkomano kukabe kutamani.—Deuteronomo 12:7.