Bantu Bakafwidwa Ngobakwetene Limwi—Ino Bajisi Mapenzi Nzi? Ino Mbuti Mbomukonzya Kubagwasya?

Ba Jeanne bakali muncikini yabo kalaiti kakayaka aniini, alimwi kweelana ambobakali kucita lyoonse, bakabikka atebulu mbale zyobilo zyacakulya. Kumane bakatalika kulila nobakabona kuti atebulu babikka mbale zyobilo. Kwakaliindide myaka yobilo kuzwa balumi babo nibakafwa.

BATANAFWIDWA tabakonzyi kuzyiba mbocicisa kufwidwa muntu ngomukwetene limwi. Masimpe ngakuti, swebo tobantu tutola ciindi kusyoma kuti muntu wafwa ncobeni. Ba Beryl ibajisi myaka yakuzyalwa iili 72 tiibakasyoma balumi babo nibakafwa cakutayeeyelwa. Bakaamba kuti, “tiindakasyoma pe kuti tandikababoni limbi.”

Ikuti muntu wagonkwa kuulu naa kwaanza, zimwi ziindi “ulimvwa” kuti kuulu naa kwaanza kwakagonkwa nkokucili. Mbubwenya buyo, ibakafwidwa ngobakwetene limwi, zimwi ziindi “balamubona” kali akati kabantu muyandwa wabo wakafwa alimwi balijana kuti balaambaula amuntu uutako!

Ikuti umwi wafwidwa ngobakwetene limwi, ziindi zinji kujanika kuti beenzinyina naa bamumukwasyi tabazyi cakucita. Sena kuli ngomuzyi iwakafwidwa ngobakwetene limwi? Aboobo, ino mbuti mbomukonzya kubagwasya? Ino ncinzi ncomweelede kuzyiba kutegwa mubagwasye bantu bakafwidwa ngobakwetene limwi? Ino mbuti mbomukonzya kubagwasya bakafwidwa kuti kabakkomene alimwi mubuumi?

Nzyotuteelede Kucita

Beenzinyina abamukwasyi balakonzya kupenga ikuti ngobayanda ulapenga, aboobo balakonzya kumwaambila kuti teelede kulila kwamazuba manji. Pele sikuvwuntauzya umwi naakabuzya-buzya bantu bakafwidwa ngobakwetene limwi  ibali 700, wakalemba kuti: “Kunyina bulamfwu bwaciindi bubikkidwe muntu mbwakonzya kulila.” Muciindi cakumukasya kulila muntu iwafwidwa, amumuleke alile kufwumbwa mbwayanda.—Matalikilo 37:34, 35; Jobu 10:1.

Nokuba kuti mulakonzya kugwasya ciindi camalila, mutayeeyi kuti mweelede kweendelezya zyoonse zyintu zijatikizya dilwe. Ba Paul, ibajisi myaka iili 49 yakuzyalwa alimwi bakafwidwa bakaintu, bakaamba kuti: “Bantu ibakandigwasya aciindi camalila, bakandipa coolwe cakulicitila zyintu zimwi zyakali kuyandika kucitwa. Ndakakkomana kuti zyintu zyoonse zyakeenda kabotu.”

Masimpe ngakuti bantu banji balayanda kugwasya. Ba Eileen, ibajisi myaka iili 68 yakuzyalwa alimwi ibakafwidwa mulumi bakaamba kuti: “Kucita zyintu zimwi nindakali amalila cakali kundikatazya akaambo kakuti tiindakali kuyeeya kabotu. Mukuba acoolwe, mwanaangu musankwa amukaakwe bakandigwasya kapati.”

Alimwi tamweelede kuyoowa kubandika zyamuyandwa wabo iwakafwa. Ba Beryl, ibaambwa kumatalikilo bakaamba kuti: “Beenzuma bakandigwasya kapati. Nokuba boobo, banji tiibakali angulukide kubandika zyintu zijatikizya balumi bangu ba John. Cakali mbuli kuti tiibakaponede alimwi cakali kundicisa.” Kwainda ciindi, bantu bakafwidwa inga bayanda kuti kababandika kujatikizya mufwu ngobakakwetene limwi. Sena mulayeeya zyintu zibotu nzyaakacita alimwi ndiza kuli makani amwi aanonezya aamujatikizya mufwu? Ikuti naa mboobo, inga mwamwaambila muntu wakafwidwa; mutayoowi pe. Ikuti mwabona kuti makani ngomuyanda kwaamba alakonzya kumugwasya muntu ooyo, amwaambe nzyomuyeeya kujatikizya muntu wakafwa. Eeci cilakonzya kumugwasya muntu wakafwidwa kubona kuti abamwi balalila.—Ba-Roma 12:15.

Nomumugwasya muntu wafwidwa, mutanoomwaambili zyintu zinji. Mutanoomwaambili zyintu zikonzya kumupa kuti asale  cakucita cakufwambaana. * Muciindi caboobo, amube bapampu akulibuzya kuti, ‘Ino ncinzi ncondikonzya kucita kutegwa ndimugwasye mweenzuma naa wamukwasyi uuli mumapenzi aali boobu mubuumi?’

Ncomukonzya Kucita

Ciindi cadilwe, mweelede kumugwasya muntu wafwidwa. Mulakonzya kugwasyilizya kujika, kutambula beenzu baboola kudilwe, naa kuumbulizya muntu wafwidwa.

Alimwi ncomweelede kuzyiba ncakuti, basankwa abakaintu baliindene mbobalimvwa kuti bafwidwa. Mucikozyanyo, mumasi amwi basankwa bakafwidwa bainda kucisela balakwata alimwi mumyezi iili 18 kuzwa mukaintu naafwa calo citacitiki-citiki kubamakaintu bakafwidwa. Ino ncinzi cipa kuti kube kwiindana?

Mukwiimpana ambobasyoma bantu banji, basankwa tabakwatili buyo kuzuzikizya ziyandika kumubili naa koonana, pele nkaambo kakulendelelwa. Kunze lyaboobo bamakaintu bakafwidwa, bunji bwaziindi balajana bakonzya kubaumbulizya nokuba kuti beenzinyina mulumi balafwambaana kubatantamuka. Basankwa bakafwidwa balafwambaana kukwata alimwi, nokuba kuti kulalangilwa kuba ntenda mukucita boobo. Bamakaintu bakafwidwa balo balacikonzya kukkala balikke.

Ikuti naa muntu wakafwidwa ngwamukwasyi naa mweenzinyoko, ino ncinzi ncomukonzya kucita kutegwa batalendelelwi kapati? Ba Helen ibajisi myaka iili 49 yakuzyalwa ibakafwidwa bakaamba kuti: “Bantu banji balayanda kugwasya pele tabazyi ncobeelede kucita. Bunji bwaziindi baamba kuti, ‘ikuti kamuyanda kugwasyigwa inga mwandaambila.’ Pele ndilakkomana kapati ikuti muntu wandaambila kuti, ‘nduunka kuyakuula zyintu, sena ulayanda kuti tuunke limwi?’” Ba Paul, ibakafwidwa mukaintu wakali kuciswa kkansa bakapandulula cakabapa kukkomana nibakababweza kuya mukweendeenda. Bakaamba kuti: “Zimwi ziindi tandiyandi kubandika abantu naa kwaamba cakandicitikila. Pele ikuti naa twaizya abeenzuma, ndilimvwa kabotu alimwi ndilaleka kulendelelwa. Ulakonzya kubona kuti anu bantu balakubikkila maano alimwi zyintu zilauba-uba.” *

 Lugwasyo Noluyandika Kapati

Ba Helen bakabona kuti bakali kuyandika lugwasyo kapati bamukwasyi nobakajokela kwabo. Bakaamba kuti: “Beenzinyoko abamukwasyi balagwasya kapati acitika buyo malila, pele amana buyo balajokela kwabo. Pele yebo nowafwidwa ucili mubuumba.” Ikuti beenzinyina kabakazyi kaambo aaka balakonzya kuzumanana kumugwasya wafwidwa.

Ambweni muntu wakafwidwa uyanda lugwasyo casika ciindi nayeeya buzuba nobakakwatana naa naakafwa ngobakakwetene limwi. Ba Eileen ibaambwa kumatalikilo bakaamba kuti mwanaabo musankwa ulabamana buumba casika ciindi nobayeeya buzuba nibakakwatana abalumi babo ibakafwa. Bakaamba kuti: “Kevin mwanaangu, amwaka ulanditola mukweendeenda, alimwi akulya cakulya camasyikati antoomwe.” Mweelede kuzyiba ciindi wamukwasyi naa mweenzinyoko wakafwidwa napenga kapati mumoyo. Mpoonya mulakonzya kukkala anguwe naa kulomba bamwi kuti bacite oobo aciindi eeci.—Tusimpi 17:17.

Bamwi bajana kuti ibakafwidwa balakonzya kuumbulizya bambi bakafwidwa. Ba Annie, ibakafwidwa myaka iili lusele yainda, bakaamba boobu kujatikizya mukaintu wakafwidwa awalo: “Wandikulwaizya kapati akaambo kakuti ulaliyumya.”

Akaambo kakuti bakaliyumya kuciindi camause, bantu bakafwidwa balakonzya kuyumya-yumya bamwi ciindi nobali mumause abalo. Rute abanyinazyala ba Naomi ibaambwa mu Bbaibbele, nobakafwidwa bakagwasyanya. Cibalo eeci cilaamba kubikkilana maano mbokwakabagwasya kumana buumba akaambo kazyintu zyakabacitikila.—Rute 1:15-17; 3:1; 4:14, 15.

Iciindi Cakuti Buumba Bumane

Kutegwa buumba bumane, ibantu bakafwidwa tabeelede kumuyeeya kapati muntu ngobakakwetene limwi. Mwami Solomoni wakabona kuti kuli “ciindi cakulila.” Alimwi wakaamba kuti kweelede kuba “ciindi cakusilika.”—Mukambausi 3:3, 4.

Ba Paul ibaambwa kale, bakapa cikozyanyo citondezya mbocikatazya kuleka kuyeeya zyakaindi. Bakaamba kuti: “Mebo amukaintu wangu twakali mbuli zisamu zyobilo zizambene. Pele cisamu comwe cakafwa alimwi cakasoogwa, lino eeco cakasyaala tiicakali kulibonya kabotu. Tiindakali kulimvwa kabotu kuba endikke.” Akaambo kakulimvwa kuti beelede kusyomeka kumufwu ngobakakwetene limwi, bamwi tabayandi kumuluba. Bamwi balimvwa kuti kulikkomanisya kuli mbuli kuti nkutasyomeka, aboobo tabayandi kwiizya abantu. Ino mbuti mbotukonzya kubagwasya bantu bakafwida kutegwa buumba bumane?

Ncotweelede kusaanguna kucita nkumugwasya kutegwa aambe mbwalimvwa. Ba Herbert, ibakafwidwa mukaintu myaka iili 6 yainda bakaamba kuti: “Ndakali kulimvwa kabotu kuti naa aabo bandiswaya baumuna buyo akundiswiilila ciindi nindakali kubandika twaambo tuli mumizeezo. Kuleelede kuti tabali boonse bakali kukkomana kuba andime, pesi ndakali kulumba kuti bakali kundeetelela.” Ba Paul bakakulwaizyigwa anzyaakali kubacitila mweenzinyina amajwi ngaakali kwaamba kubabuzya mbobakali kulimvwa. Bakaamba kuti, “Ndakamulumba mweenzuma akaambo kakucita boobu, aboobo ndakali kumwaambila mbondakali kulimvwa.”—Tusimpi 18:24.

Imuntu wakafwidwa, ikuti kaamba mbwalimvwa, mbuli kuusa, kulipa mulandu, naa kunyema, eeci citondezya kuti watalika kusyoma kuti zyintu tazicili mbozyakabede. Ikuti twalanga mbwaakacita Mwami Davida, walo wakaamba cakali kumoyo kuli yooyo wakali  kukonzya kumumvwa, Jehova Leza, eeco ncicakapa kuti acikonzye ‘kubuka ansi’ akusyoma kuti mwanaakwe musankwa wafwa ncobeni.—2 Samuele 12:19-23.

Nokuba kuti nciyumu kumatalikilo, mukuya kwaciindi imuntu wakafwidwa weelede kutalika alimwi kubeleka milimo njaakali kucita lyoonse. Sena mulakonzya kubalomba kuti kamucitila antoomwe zimwi zyintu, mbuli kuyakuula zyintu naa kuya mukweendeenda mangolezya? Sena inga tamubalombi kuti bamugwasye kubeleka mulimo umwi? Eeyi njenzila aimwi yakubagwasya kumana buumba. Mucikozyanyo, sena balakonzya kulanganya bana naa kumutondezya mbobajika cakulya cimwi ncobazyi kabotu kujika? Sena inga bamugwasya kubambulula zimwi zyintu zifwide aŋanda? Kunze lyakubapa cakucita, ikubalomba kucita milimo iili mbuli bwayeeyi, ciyakubatondezya kuti balayandika.

Imuntu wakafwidwa kuti watalika alimwi kubandika abantu, asyoonto-syoonto buumba inga bwamana, alimwi ulakonzya kuba amakanze aakucita zimwi zyintu mubuumi. Oobu mbocakabede kuli ba Yonette, ibajisi myaka yakuzyalwa iili 44, imuzyali alimwi ibakafwidwa mulumi. Balayeeya kuti: “Ikutalika alimwi kucita milimo njindakali kucita lyoonse cakandiyumina! Kubeleka milimo yaaŋanda, kubona zyamali akulanganya bana botatwe, cakali ciyumu ncobeni.” Nokuba boobo, mukuya kwaciindi, ba Yonette bakacikonzya kucita kabotu zyintu akubandika kabotu abana babo alimwi akuzumina kugwasyigwa abeenzinyina.

“Buumi Ncipego Ciyandisi”

Kutegwa bacikonzye kugwasya kabotu, ibeenzinyina abanamukwasyi beelede kuzyiba zyintu nzyobakonzya kucita. Kwamyaka minji bantu bakafwidwa balacinca-cinca mbobalimvwa akaambo kabuumba. Masimpe ngakuti, ‘mapenzi aamumoyo wabo’ mapati kapati.—1 Bami 8:38, 39.

Eeci nceciindi muntu wakafwidwa nayelede kukulwaizyigwa kutegwa atalendelelwi naa kutegwa asyome kuti ngobakakwetene limwi taciko pe. Nzila eeyi yabagwasya bantu bakafwidwa kumana buumba. Ba Claude ibakafwidwa, bajisi myaka iili 60 yakuzyalwa, lino ibabeleka mulimo waciindi coonse mu Africa bakaamba kuti: “Buumi ncipego ciyandisi nokuba kuti mwafwidwa ngomukwetene limwi.”

Buumi bulacinca ikuti ngomukwetene limwi wafwa. Nokuba boobo, aabo bakafwidwa abalo balakonzya kugwasya bamwi.—Mukambausi 11:7, 8.

Bupanduluzi buyungizidwe

Majwi aakwelelezya sikubala aali apeeji 27]

Balongwe beni-beni lyoonse balilisungwide kugwasya

Kabbokesi/[Cifwanikiso icili apeeji 28]

 Sena Kuyobola Zyintu Zyamufwu Cilagwasya?

Ba Helen, ibakafwidwa mulumi myaka misyoonto yainda bakaamba kuti: “Ndiliyobwede zyintu zinji zyabalumi bangu alimwi ndibona kuti zyintu eezyi zindiyeezya zyintu zibotu zyakali kucitika katucili antoomwe. Tandiyandi kuzisowa akaambo kakuti ndilakonzya kucinca mizeezo mukuya kwaciindi.”

Mukwiimpana aba Helen, ba Claude ibakafwidwa mukaintu myaka yosanwe yainda bakaamba kuti: “Kweelana ambondilimvwa, tandiyandi kuyobola zyintu zyabakaintu bangu, nkaambo eezyi zyintu zinoondiyeezya mbabo lyoonse. Ndabona kuti kuzisowa zyintu eezyi candigwasya kubona kuti tabaciko naa kuti bakafwa ncobeni.”

Makani aaya atondezya kuti bantu baliindene mbobalimvwa kujatikizya ncobeelede kucita azyintu zyamufwu. Aboobo banamukwasyi abeenzinyina tabeelede kumwaambila muntu wakafwidwa ncayelede kucita mukaambo aaka.—Ba-Galatiya 6:2, 5.

[Zifwanikiso izili apeeji 25]

Sena kuli mazuba aagaminide ngomubona kuti mulakonzya kubagwasya?

[Cifwanikiso icili apeeji 25]

Mutalubi kubatamba kuya mukweendeenda

[Zifwanikiso izili apeeji 26]

Nomucita zyintu ziindene-indene naa ciindi nomulikondelezya mutabalubi ibakafwidwa