Skip to content

Skip to table of contents

Ino Ndilili Muntu Natalika Kupona Akwaambwa Kuti Mmuumi?

Ino Ndilili Muntu Natalika Kupona Akwaambwa Kuti Mmuumi?

Ino Ndilili Muntu Natalika Kupona Akwaambwa Kuti Mmuumi?

GIANNA wakaamba kuti: “Bamaama bakajisi myaka yakuzyalwa iili 17 alimwi bakajisi da lyamyezi iili ciloba acisela nobakasala kuti banywe musamu wakugwisya da uutegwa saline solution.” * Alimwi wakazumanana kwaamba kuti: “Ndime ngobakali kuyanda kujaya. Muciindi cakuti ndifwe, ndakapona.”

Majwi aaya akaambwa mu 1996 a Gianna uujisi myaka yakuzyalwa iili 19 naakaimvwi kumbele lyakabunga kamfwulumende yaku U.S. kumuswaangano uujatikizya makani aakugwisya da. Ciindi Gianna naakajisi myezi iili ciloba acisela mwida lyabanyina, zizo zyamubili wakwe zyakali bambidwe kale. Andiza mulakonzya kuzumina kuti masimpe wakali muntu, mbwaanga wakazumanana kupona kali muntu naakazwa mwida lyabanyina.

Ino mbuti kujatikizya Gianna ciindi naakali nsalalila iijisi buyo nsondo zyosanwe iilampa sentimita yomwe? Masimpe, zizo zyamubili wakwe tiizyakaninga kumaninina kubambwa, pele nsinga, kubikkilizya abongo zyakali talikide kale kubambwa. Wakalijisi kale moyo uuduntaana ziindi zili 80 muminiti yomwe walo uupa kuti bulowa kabwiinda munsinga. Aboobo, ikuti naa Gianna wakali muntu ciindi naakajisi myezi iili ciloba acisela mwida lyabanyina, sena tatukonzyi kwaamba kuti wakali muntu ciindi naakajisi buyo nsondo zyosanwe nokuba kuti tanaakaninga kumaninina kubambwa?

Maleele Aakumita

Zibeela zyansalalila zitalika kubambwa ciindi cakumita, ciindi ji lyamukaintu noliswaangana abulowa bwamusankwa. Akaambo kalusumpuko mumakani aasayaansi, basayaansi balakonzya kubona kucinca kucitika munsalalila eeyi. Tubeela-beela twamusamu (molecules) tuzwa mumubili wabausyi abanyina twiitwa kuti DNA (deoxyribonucleic acid) tulasangana kutegwa tupange muntu walo uutana buzuba wapona.

Seelo lyakusaanguna litalisya bubambe bucitika munzila yamaleele bwalo bupa kuti muntu abambwe. Mulimo ooyu wakupanga muntu uleendelezyegwa atubeela-beela twamusamu (genes) ituzwa mu DNA. Ootu ntotweendelezya zyintu zyoonse zijatikizya mubili wesu. Ntotupa kuti muntu abe mulamfwu naa mufwaafwi, mbwaboneka kumeso, musyobo wameso amasusu, alimwi azyintu zimwi zinji zijatikizya mbwabede muntu.

Kwainda ciindi, seelo ndilyona eeli lilaandana akupanga maseelo manji alimwi malailile oonse aakali muli ndilyo alajanika museelo mpya aimwi. Cikankamanisya ncakuti seelo aimwi yakabambwa munzila iipa kuti icince kuba seelo iiyandika. Eeci cibikkilizya milambi yamoyo, maseelo aabongo, mafwuwa, lukanda, alimwi amaseelo aabangalala aameso eesu. Aaya malailile aakumatalikilo aali museelo lyakusaanguna alo aapa kuti kupangike muntu uutana buzuba waba kanji-kanji aambwa kuti “maleele.”

Dr David Fu-Chi Mark, syaazibwene mulwiiyo lwazyintu zipona wakaamba kuti: “Ciindi muntu nacili buyo seelo lyomwe, malailile aajatikizya mbwayookomena ambwayooba inga alibikkidwe kale. Mpoonya mumajwi aakwe aamamanino wakati: “Tacidoonekwi buya kuti mmuntu aumwi ulilibedelede kuzwa buyo kumatalikilo aabuumi bwakwe ciindi mukaintu amita.”

Sena Uuli Mwida Mmuntu?

Kuzwa ciindi mukaintu amita, mwana uuli mwida tali cibeela buyo cimbi camubili wabanyina, pele mmuntu uulikkalilide. Mubili wabanyina ubona mwana ooyu kuba cintu ceenzu. Aboobo, nokwali kuti takwabilidwe ansuwa, mubili wabanyina nowatali kukonzya kuzumizya kuti azumanane kuba mwida lyabo kusikila ciindi cakutumbukwa. Ooyu mwana uuli mwida—iwaandanizidwe kumubili wabanyina—mmuntu uujisi DNA iimugeme.

Bantu bamwi baamba kuti mubili wamukaintu ulasowa mada maji akaambo kazyintu zimwi zilubide mumubili, aboobo ino ncinzi cikonzya kulesya badokotela kugwisya da? Nokuba boobo, kuli kwiimpana kupati kuliko akati kamuntu walifwida alimwi awajaigwa acaali. Mucisi cimwi caku South America, akati kabana bali 1,000 bana ibali 71 balafwa kabatanakkwanya mwaka omwe wakuzyalwa. Pele akaambo kakuti bana banji balafwa kabacili bamvwanda, sena cilakonzya kweelela kujaya mwana uutanakkwanya mwaka omwe wakuzyalwa? Peepe.

Aboobo, cilisalede kuti Bbaibbele lyaamba kuti mwana uuli mwida mmuntu. Sintembauzyo Davida wakalemba boobu kujatikizya Leza: “Meso aako akandibona nkencili insalalila; Mubbuku lyako zizo zyangu zyoonse kazilembedwe.” (Intembauzyo 139:16) Davida tanaakaamba buyo kuti “insalalila” pele wakaamba kuti, “NKENCILI insalalila,” ikutondezya kuti buumi bwakwe bwakatalika ciindi banyina nobakamita buyo, kakucili ciindi cilamfwu cakuti azyalwe. Kwiinda mukusololelwa amuuya wa Leza, Davida wakatondezya kuti kuzwa ciindi banyina nobakamita, zizo zyamubili wakwe zyakali kubambwa kweelana abubambe ibwakabikkidwe naa malailile ‘aakalembedwe’ aakapa kuti abe mbwaakabede.

Alimwi amubone kuti Bbaibbele talyaambi kuti mukaintu umita cinyama-nyama. Pele lyaamba kuti: “Mulombe wamitwa!” (Jobu 3:3, NW) Acalo eeci citondezya kuti kweelana ancolyaamba Bbaibbele, mwana uuli mwida lyabanyina ubonwa kuti mmuntu kuzwa ciindi nobamita banyina. Masimpe eeci nceciindi buumi bwamuntu nobutalika.

Bupanduluzi buyungizidwe

^ munc. 2 Kugwisya da munzila eeyi kujatikizya kuyasa nyeleti iijisi musamu uukola ada lyamukaintu uumitide, kanji-kanji mwana uuli mwida aumena buyo musamu ooyu ulafwa kwainda mawoola obile. Kwainda buzuba bomwe, banyina balamyongwa, mpoonya batumbuka mwana uufwide naa muziindi zimwi batumbuka mwana uutanamaninina kufwa.

[Zifwanikiso izili apeeji 6]

Insalalila iijisi buyo nsondo zyosanwe taili buyo cinyama-nyama—muli njiyo muli ntalisyo yazizo zyoonse nzyajisi muntu mupati

(mpasika kukomena)