Nkaambo Nzi Ncotuyandika Kuba​—Abulangizi?

MBUTI kuti Daniel, imukubusi waambwa kumatalikilo aacibalo, naakazumanana kuba abulangizi? Sena naakapona kubulwazi bwakkansa? Sena naacili kupona amazuba aano? Nobaba bantu ibasyoma kuti bulangizi bulaponya tabakonzyi kwaamba boobo. Lino nkaaka kaambo kayandika kapati. Tatweelede kuyeeya kuti bulangizi bulakonzya kuponya malwazi oonse alimwi akumana mapenzi oonse.

Naakali kubuzyigwa-buzyigwa aba CBS News, Dr.  Nathan Cherney wakacenjezya kujatikizya ntenda iiliko ikuti twaciindizya kwaamba nguzu nzyobujisi bulangizi ciindi notubandika abantu bacisidwe kapati. Wakaamba kuti: “Zimwi ziindi bamalumi bakali kufwubaazya bamakaintu babo ibakali kuciswa kuti kunyina nobakali kujana ciindi cinji cakuzinzibala kuyeeya alimwi akuti tiibakajisi bulangizi buyumu.” Dr. Cherney wakayungizya kuti: “Kuyeeya kuli boobu kukulwaizya muzeezo uutaluzi wakuti ikuti muntu kajisi bulangizi alimwi akuyeeya zintu zili kabotu ulakonzya kupona kubulwazi, mpoonya ikuti tanaapona bamwi balakonzya kwaamba kuti tanaakasolekesya kutegwa apone. Pele kuyeeya kuli boobu takuluzi pe.”

Kwaamba masimpe, aabo baciswa bulwazi butasilikiki, bali mubukkale bukatazya kapati, bali munkondo. Aboobo, Bayandwa babo kunyina nobanga bayanda kubayungizyila mukuli uuminya bantu aaba baciswa kwiinda mukubapa kulimvwa kuba amulandu nkaambo bali kale mubukkale bukatazya. Pele sena eeci caamba kuti bulangizi tabukonzyi kutugwasya?

Peepe. Mucikozyanyo, dokota nguwenya ooyu ulabagwasilizya bantu baciswa bulwazi butasilikiki ikuba bantu bakkomene ciindi nobali mumazuba aamamanino abuumi bwabo, ikutali kusilika bulwazi naa kusumpya buumi bwabo, pele kupa buyo kuti mulwazi kalimvwa kwaanguluka kufwumbwa buyo kuti kacipona. Bamadokota aaba basyoma kuti busilisi ibupa kuti mulwazi atabikkili maano kapati kubulwazi bwakwe bulagwasya kumuntu uucisidwe kapati. Kuli bumboni bumvwika bwakuti bulangizi bulakonzya kumugwasya kapati mulwazi.

Mbobugwasya Bulangizi

Syaazibwene mumakani aamisamu Dr.  W. Gifford-Jones wakaamba kuti: “Bulangizi mbusilisi bugwasya kapati.” Wakalanga-langa lwiiyo lwiindene-indene kutegwa abone mbociyandika kubagwasya balwazi ibakonzya kufwa kufwumbwa ciindi. Kuyeeyelwa kuti, busilisi oobu bulabagwasya bantu kuba aabulangizi alimwi akuzilanga kabotu zintu. Lwiiyo lumwi lwamu 1989 lwakatondezya kuti balwazi ibasilikwa kwiinda mukubagwasya kutabikkila maano kubulwazi bwabo balapona kwaciindi cilamfwu, mpoonya buvwuntauzi ibwakacitwa caino-ino tiibwakaasinizya cakumaninina makani aaya. Pele mukuya kwaaciindi, buvwuntauzi tiibwakatondezya kuti balwazi aaba balakonzya kupona kwaciindi cilamfwu kakunyina kubagwasya kutabikkila maano kumalwazi aabo.

Atulange-lange buvwuntauzi bumbi ibutondezya kuba aabulangizi alimwi akubula bulangizi mbokukonzya kubajatikizya bantu ibaciswa bulwazi bwamoyo (coronary heart disease). Kabunga kabamaalumi bainda ku 1,300 bakabuzyigwa-buzyigwa kujatikizya mbobazilanga zintu mubuumi. Nokwakainda myaka iili 10, kwakajanwa kuti akati kabamaalumi aaba ibakabuzyigwa-buzyigwa, ibabalilwa ku 160 bakatalika kuciswa bulwazi bwamoyo. Alimwi bunji bwabaabo bakatalika kuciswa mbaabo batakajisi bulangizi. Ikujatikizya buvwuntauzi oobu, Laura Kubzansky dokota uuzwa kucikolo cabusilisi citegwa Harvard School of Public Health, wakaamba kuti: “Oobu mbumboni bwakusaanguna bwasayaansi ibutondezya kuti ‘ikuzilanga kabotu zintu’ kulagwasya kapati kutegwa muntu acesye ntenda yakuciswa bulwazi bwamoyo.”

Buvwuntauzi bumbi butondezya kuti bantu ibakali kusyoma kuti buumi bwabo buli buyo kabotu, bakali kufwambaana kupona ciindi nobakali kwaandulwa kwiinda baabo ibakali kulimvwa kuti tabajisi buumi buli kabotu. Mane buya, buvwuntauzi bumbi bwakaamba kuti bantu bajisi bulangizi mubuumi balapona kwamyaka minji. Mpoonya buvwuntauzi bumwi, bwakalanga-langa mbobajatikizyigwa bantu bacembeede ciindi kucembaala nobakulanga munzila yeelede. Basikuvwuntauzya bakatondezya kakamu kabantu bacembeede mameseji aakali kwaamba kuti ibantu bacembeede mbasongo alimwi balaaluzyibo. Akaambo kaceeci, bakayumizyigwa alimwi akuba anguzu. Inguzu nzyobakajana zyakalikozyenye anguzu nzyakonzya kuba azyalo muntu uujisi pulogilamu yakunyanyaasya mubili yansondo zili 12.

Nkaambo nzi kuba abulangizi, kutafwambaana kutyompwa alimwi akuzilanga kabotu zintu ncokugwasya mukuba abuumi buli kabotu? Ambweni basayaansi abamadokota tabanamvwisya kabotu mbobubeleka bongo bwamuntu alimwi amubili kutegwa bape bwiinguzi bumvwika. Pele kwiinda mubuvwuntauzi mbobakacita, basyaazibwene balijisi mizeezo iimwi kujatikizya makani aaya. Mucikozyanyo, syaazibwene mumakani aamisamu iijatikizya nsinga wakaamba kuti: “Ikuti muntu kakkomene, inga tajisi zintu zinji zyakulibilika alimwi eeci cilagwasya kapati kumubili. Eeci ncintu bantu ncobeelede kucita kutegwa babe abuumi bubotu.”

Muzeezo ooyu ulakonzya kulibonya kuba mupya kuli bamadokota bamwi, basyaazibwene kujatikizya mizeezo yabantu alimwi abasayaansi, pele tauli muzeezo mupya kuli basikwiiya Bbaibbele. Myaka iitandila ku 3,000 yainda Mwami Solomoni wakasololelwa amuuya kulemba muzeezo ooyu wakuti: “Moyo uukkomene musamu mubotu uuponya, pele kupengana mumizeezo kupa kuti muntu amaninwe nguzu.” (Tusimpi 17:22) Amubone caambwa mulugwalo oolu. Kapango aaka takaambi kuti moyo uukkomene ulakonzya kuponya kufwumbwa bulwazi, pele kaamba kuti “musamu mubotu uuponya.”

Masimpe tulakonzya kwaamba kuti, ikuti bulangizi nowali musamu, tee bamadokota boonse nokunga ngobapa bamalwazi babo. Nokuba boobo, bulangizi bulakonzya kutugwasya kapati kunze buyo aakupa kuti katupona buumi buli kabotu.

Kuba Abulangizi, Kubula Bulangizi Alimwi Abuumi Bwanu

Basikuvwuntauzya bakajana kuti bantu ibajisi bulangizi balagwasyigwa kapati akaambo kakuzilanga munzila yeelede zintu. Kanji-kanji balacita kabotu kucikolo, kumulimo alimwi amuzisobano. Mucikozyanyo, kwakacitwa buvwuntauzi ibujatikizya tiimu yabamakaintu basikuzuza. Bamakkoocci bakamulingula cakulomya mukaintu umwi aumwi iwakali mutiimu kutegwa babone mbwanga wazuza. Alimwi bamakaintu aaba bakabuzyigwa kujatikizya mbobakali kuyeeya kuti inga bacita mumuzundano. Pele mbobakacita bamakaintu aaba mumuzundano ooyo, citondezya kuti nzyobakaamba zyakaliluzi ikwiinda nzyobakali kuyeeya bamakkoocci babo. Nkaambo nzi bulangizi ncobugwasya kapati boobu?

Basayaansi bazyiba zinji kwiinda mukwiiya bantu ibatazilangi munzila yeelede zintu. Myaka yiinda ku 50 yainda, kweelana abuvwuntauzi mbobakacita, basayaansi bakazyiba kuti banyama alimwi abantu balakonzya kubula bulangizi. Mucikozyanyo, bakabikka bantu muluumu mwakali coongo kapati akubaambila kuti bakali kukonzya kuumuzya coongo eeco kwiinda mukutyanka mabbatani aamwi aakali akadisiki munzila yeelede. Bantu aaba bakacikonzya kuumuzya coongo eeco.

Kabunga kabantu kabili kakaambilwa kucita mbubwenya, pele balo bakaalilwa kuumuzya coongo kwiinda mukutyanka mabbatani aayo. Bantu banji mukabunga kabili bakalimvwa kuti kunyina cakali kukonzya kugwasya. Mane buya, ciindi cabili nobakalombwa kuti basole alimwi, bakawayawaya. Bakalisinizyide kuti kunyina lwiindano lwakali kukonzya kuba. Nokuba boobo, bamwi ibakali kuzilanga munzila yeelede zintu mukabunga aaka kunyina nobakatyompwa pe, pele bakazumanana kusola.

Dr. Martin Seligman, wakagwasyilizya mubuvwuntauzi oobu bumwi. Akaambo kaceeci, wakasala kuzumanana kwiiya makani aajatikizya kuba aabulangizi alimwi akubula bulangizi. Wakabikkila maano kapati kuzyiba kaambo bantu bamwi ncobalimvwa kuti kunyina ncobakonzya kucita. Wakaamba kuti, kulimvwa boobu kupa kuti cibakatazye naa kwaalilwa buya kucita cintu cili coonse mubuumi. Seligman wakaamba kuti: “Ndakavwuntauzya kujatikizya makani aaya kwamyaka iili 25. Ndaiya kujatikizya bantu ibatazilangi kabotu zintu aabo ibasyoma kuti zintu zibyaabi zibacitikila zilacitika akaambo kakuyanda kwabo, akuti zintu eezi zibyaabi ziyoozumanana kucitika alimwi akuti kufwumbwa cintu ncobakonzya kucita, kulakonzya kucitika cintu cimwi cibyaabi. Ndili masimpe kuti akaambo kakuti bantu batazilangi munzila iili kabotu zintu bayeeya munzila iili boobu, balacitikilwa zintu zibyaabi zinji kwiinda baabo ibazilanga munzila iili kabotu zintu.”

Bantu bambi balakonzya kuyeeya kuti makani aaya mapya, pele kuli basikwiiya Bbaibbele makani aaya taali mapya. Amubone kasimpi aaka: “Ikuti watyompwa mubuzuba bwamapenzi, nkokuti nguzu zyako zilaceya.” (Tusimpi 24:10) Masimpe, cakusalazya Bbaibbele lyaamba kuti kutyompwa alimwi amizeezo iitaluzi iiboola akaambo kankuko, kulakonzya kumumanina nguzu zyakucita zintu. Aboobo, ncinzi ncomukonzya kucita kutegwa mulwane penzi lyakutazilanga munzila iili kabotu zintu alimwi akutalika kuzilanga munzila iili kabotu zintu?

[Cifwanikiso icili apeeji 4, 5]

Bulangizi bulakonzya kumugwasya kapati