Bayibolu ndi Buku la Uneneska
Kwamba kali, ŵanthu a mitundu yakupambanapambana agomezga kuti vo Bayibolu likamba vauneneska. Ndipu mazuŵa nganu, ŵanthu mamiliyoni nganandi alondo vo Bayibolu lisambiza. Kweni anyaki awona kuti lilivi phindu pamwenga kuti ndaboza. Yimwi muwona wuli? Kumbi mu Bayibolu mungasaniyamu uneneska?
CHIFUKWA CHO MUNGAGOMEZGE BAYIBOLU
Kumbi mungaziŵa wuli kuti mutenere kuligomezga nadi Bayibolu? Yeruzgiyani kuti mwe ndi munyinu yo waja wachikukambiyani uneneska nyengu zosi kwa vyaka vinandi. Tikayika cha kuti mungamuwona kuja munthu wakugomezgeka. Kumbi ndimu viliri ndi Bayibolu kuti nyengu zosi likamba uneneska? Wonani vakuyeruzgiyapu ivi:
Wo Akulemba Ŵenga Aneneska
Ŵanthu wo akulemba Bayibolu abisanga chechosi cha, yiwu akulemba vo anangisanga kweniso vo atondekanga kuchita. Mwakuyeruzgiyapu, mchimi Yona wakulemba vakukwaskana ndi kuleka kuvwiya kwaki. (Yona 1:1-3) Ndipu wangumaliza kulemba buku laki mwakukonkhoska mo Chiuta wangumuchenye, chinanga kuti wakukambapu cha mo iyu wanguchitiya wati wachenyeka. (Yona 4:1, 4, 10, 11) Kugomezgeka kwa ŵanthu wosi wo akulembaku Bayibolu, mbukaboni wakuti nawu akhumbisiskanga kumiya uneneska.
Le ndi Ulongozgi Wakovya
Kumbi nyengu zosi Bayibolu le ndi ulongozgi wo ungakuwovyani? Hinya. Mwakuyeruzgiyapu, wonani vo Bayibolu likamba pa nkhani ya vo tingachita kuti tijengi umampha ndi anyidu. Ilu likamba kuti: “Vinthu vosi vo mukhumba kuti ŵanthu akuchitiyeni, namwi muŵachitiyi venivo.” (Mateyu 7:12) Likamba so kuti: “Kumuka mwakuzika kuweza ukali, kweni mazu ngaganyavu ngavunduwa ukali.” (Nthanthi 15:1) Kukamba uneneska, Bayibolu leche ndi ulongozgi wakovya mazuŵa nganu nge mo lalembekiyanga ŵaka.
Lineneska Pankhani ya Mbiri Yakali
Vinthu vinandi vo ŵanthu akufufuza asaniya, vilongo kuŵapu kwa malu ndipuso ŵanthu akupambanapambana. Kweniso vilongo kuti vakuchitika vo vizumbulika mu Bayibolu vauneneska nadi. Mwakuyeruzgiyapu, wonani ukaboni wa chakuchitika ichi: Bayibolu likonkhoska kuti mu nyengu yaku Nehemiya, ŵanthu a ku Turo wo ajanga ku Yerusalemu “azanga ndi somba kweniso malonda nga mtundu wewosi.”—Nehemiya 13:16.
Kumbi pe ukaboni wewosi wo ukoliyana ndi fundu ya m’Bayibolu yeniyi? Hinya! Ŵanthu wo afukuwa vinthu vakali akusaniya vinthu va ku Fonike mucharu cha Isirayeli. Venivi vilongo kuti ŵanthu a ku Isirayeli achitanga malonda ndi ŵanthu a ku Fonike. Kweniso ku Yerusalemu akufukuwaku viwanga va somba za mu Nyanja ya Meditereniyani. Ŵanthu ŵenaŵa agomezga kuti amalonda ndiwu azanga ndi somba zenizi. Munthu munyaki wati wawona ukaboni wenuwu wangukamba kuti: “Nkhani yo yizumbulika pa Nehemiya 13:16 yakuti ŵanthu aku Turo azanga ndi somba kuzigulisa ku Yerusalemu, njauneneska.”
Lineneska Pankhani za Sayansi
Bayibolu ndi buku la chisopa kweniso la mbiri yakali. Ndipu asani likamba nkhani zakukwaskana ndi sayansi likonkhoska mwauneneska. Wonani chakuyeruzgiyapu ichi:
Kwa vyaka 3,500 vo vajumpha, Bayibolu likukambiya limu kuti charu che “mude.” (Jobu 26:7) Venivi vipambana ukongwa ndi nthanu zaboza zo zikamba kuti charu chiyanjama pachanya pamaji pamwenga chikujalikika pa msana wa fuwu mukulu ukongwa. Pati pajumpha vyaka 1,100 kutuliya po buku la Jobu lingulembeke, ŵanthu ŵenga ŵeche kugomezga kuti vingachitika cha kuti charu chije mude, kweni chitenere kuti chikujalikika pa chinthu chinyaki. Kweni kwa vyaka 300 pe vo vajumpha, mu chaka cha 1687, Isaac Newton wangukamba kuti nthazi yakuguza yo ye pacharu chapasi ndiyu yitovya kuti charu chiyendengi munthowa yaki. Venivi visimikiziya ŵaka kuti vo Bayibolu lingukamba vyaka 3,000 vo vajumpha vauneneska nadi!
Lineneska pa Nkhani ya Mauchimi
Kumbi ntchinthu wuli cho chilongo kuti mauchimi nganandi nga m’Bayibolu ngauneneska nadi? Wonani chakuyeruzgiyapu ichi, cha vo Yesaya wangukamba vakukwaskana ndi kubwangandulika kwa Babiloni:
Uchimi: Mu chaka cha 700 B.C.E., Yesaya yo wangulembaku Bayibolu wangukambiya limu kuti tawuni ya Babiloni, yo yenga pafupi kuja ufumu wanthazi ukongwa, yazamubwangandulika ndipuso kuti yazamuja mahami. (Yesaya 13:17-20) Yesaya wanguzumbuwa so zina la munthu yo watingi wazibwanganduwengi Babiloni kuti ndi Sayirasi. Iyu wangukonkhoska so vo Sayirasi wazamuchita kuti msinji “uphwi.” Kweniso wangukamba kuti mageti nga tawuni iyi ngazamuja ngambula kujala.—Yesaya 44:27–45:1.
Kufiskika Kwaki: Pati pajumpha vyaka 200 kutuliya po uchimi uwu ungulembeke, fumu ya ku Peresi yingubwanganduwa nadi Babiloni. Kumbi yenga fumu niyi? Wenga Sayirasi. Ndipu chifukwa chakuti penga pakusuzga kusere mu tawuni iyi, Sayirasi wangutuma asilikali ŵaki kuti apatuski maji mu msinji wa Yufureti wo wajumphanga mu tawuni ya Babiloni. Pati pajumpha nyengu yimanavi, maji nga mu msinji nganguphwaku mwakuti asilikali aku Sayirasi anguyambuka ndi kufika pa mpanda wa tawuni. Kweni pa vifukwa vambula kuziŵika, a Babiloni angusiya mwazi visasa va tawuni iyi! Venivi vinguwovya kuti asilikali asere waka ndi kubwanganduwa tawuni ya Babiloni.
Kweni kunguja chinthu chimoza kuti chichitiki: Kumbi tawuni iyi yingusambuka nadi mahami? Kwa vyaka vinandi ŵanthu angulutirizga kuja mu tawuni yeniyi. Kweni mazuŵa nganu, palivi weyosi yo waja mu tawuni ya Babiloni yo ye kufupi ndi Baghdad ku Iraq. Venivi vilongo kuti uchimi wa m’Bayibolu ukufiskika nadi. Kukamba uneneska Bayibolu ndakugomezgeka nadi chinanga lingakamba za vinthu vo vazamuchitika kunthazi.
