Kautí—Ngaahi Tupu‘angá mo e Ngaahi Me‘a Tefito ‘Oku Koví
Kautí—Ngaahi Tupu‘angá mo e Ngaahi Me‘a Tefito ‘Oku Koví
KO E kautí ko e taha ia ‘o e fa‘ahinga lahi taha ‘o e langa huí pea ‘oku lava ke langa lahi faka‘ulia. “Ko e kautí ko ha mahaki ia tupu mei he ‘ikai veteki ‘i he founga totonu ‘a e ‘ēsiti ‘iulikí,” ko e lau ia ‘a e tohi ko e Arthritis. ‘Ikai ko ia pē, “ko ha mahaki ia ‘oku fakahaa‘i mahino ‘a hono tupu‘angá—ko e ‘i ai ‘a e fanga ki‘i momomomo‘i ‘ēsiti ‘iuliki ‘i he huhu‘a fatu ‘o ha hokotanga hui . . . , tautefito ‘i he motu‘a va‘é.”
Ko e ‘ēsiti ‘iulikí ko ha me‘a ia ‘oku li‘aki ‘a ia ‘oku vilo ‘i he totó, pea ko e iku‘anga ia ‘o hono veteki ‘o e fanga ki‘i me‘a ‘oku ui ko e piulini. ‘I he ‘alu ke lahi ange ‘a e ‘ēsiti ‘iulikí, ‘a ia ‘oku fa‘a hoko ‘i he si‘i ‘a e tu‘u-ofí, ‘oku lava ke fa‘u ai ha fanga ki‘i momomomo‘i me‘a hangē ha fanga ki‘i mata‘i huí ‘i he hokotanga hui ‘i lalo he motu‘a va‘é, neongo ‘e lava ke hoko ia ‘i he ngaahi hokotanga hui kehé. ‘E lava ke toe hoko ai ‘a e hokotanga huí ‘o kula mo fufula, vevela ‘i he ala ki aí, pea langa lahi faka‘ulia. * “Na‘a mo ha ki‘i ala pē ki ai ‘oku tupu ai ha langa mahuhu ‘ikai lava ke makātaki‘i,” ko e lau ia ‘a ha tokotaha kauti ko Alfred.
“ ‘I he ‘ikai ke faito‘ó, ko e langa ‘o ha kauti ‘oku fa‘a fe‘unga nai ia mo e uike ‘e taha,” ko e fakamatala ia ‘i ha pepa fakahinohino na‘e pulusi ‘e he Arthritis Australia. “Ko ha‘ane toe langa he‘ikai nai ke hoko ia ‘i ha laui māhina pe na‘a mo ha ngaahi ta‘u. Kapau ‘oku ‘ikai ke tokanga‘i lelei ‘a e kautí, ko e taimi ‘i he vaha‘a ‘o e langá ‘e hoko nai ai ‘o toe vāvāofi ange, ko e langá [‘e lava ke hoko] ‘o toe lahi ange pea ‘e lava ke maumau tu‘uloa ai ‘a e ngaahi hokotanga huí. ‘I he taimi ‘e ni‘ihi ‘e lava ke tupu ai ‘a e kautí ‘o a‘u ki he tu‘unga ko ‘ene hoko ko ha mahaki tauhi (taimi lōloa).”
Ko e kautí ko e taha ia ‘o e fa‘ahinga ala faito‘o taha ‘o e langa huí. Ko e faito‘ó ‘oku fa‘a fakahangataha ia ki he ngaahi faito‘o ‘ikai ‘i ai ha sitēloiti, fakafepaki‘i ‘o e hīfoá pe ‘i he toutou langa pe langa lahí, ki he ‘alopiulinoló, ‘a ia ‘oku tokoni ki hono ta‘ofi ‘a e fa‘u ‘o e ‘iuliki ‘ēsití. ‘E lava ke ta‘ofi ‘a e hoko ‘o toe langa ‘a e kautí? ‘E malava, kapau ‘oku lāu‘ilo ‘a e tokotaha kautí ki he ngaahi me‘a tefito ‘oku koví.
Ngaahi Me‘a Tefito ‘Oku Kovi ‘o Toe Langa Aí
Ko e ngaahi me‘a tefito ‘oku koví ‘oku kau ki ai ‘a e ta‘umotu‘á, tangata pe fefine, mo ‘alu ‘i he toto
fakafāmilí. Fakatatau ki he kau mataotao ‘e ni‘ihi, laka hake ‘i he pēseti ‘e 50 ‘o e fa‘ahinga ‘oku kautí ‘oku nau ma‘u ‘a e hisitōlia fakafāmili ‘o e mahakí. “Ko ‘eku tamaí mo ‘eku kui-tangatá fakatou‘osi na‘á na kauti,” ko e lau ia ‘a Alfred, na‘e lave ki ai ki mu‘á. ‘Ikai ko ia pē, ‘oku uesia lahi taha ‘e he kautí ‘a e kakai tangatá, ‘o hoko tautefito ki he fa‘ahinga ko ia ‘i he vaha‘a ‘o e ta‘u 40 mo e 50. Ko hono mo‘oní, ko e kakai tangatá ‘oku liunga tolu pe liunga fā ‘a e ngalingali ange ke nau ma‘u ‘a e mahakí ‘i he kakai fefiné, ‘a ia ‘oku tātātaha ‘ene hoko kiate kinautolu ki mu‘a ke ‘osi ‘enau puke fakamāhiná.Sisinó mo e me‘akaí: Ko e Encyclopedia of Human Nutrition ‘oku fakamatala ai: “Ko e tokanga‘i ‘a e fa‘ahinga me‘akai ki he kautí ‘oku ‘ikai kei hā ngali fakahangataha ia ki hono ta‘ofi ‘a e ngaahi me‘akai ‘oku lahi ai ‘a e piuiliní, ka ‘i hono kehé, ‘oku fakahangataha ia ki hono faito‘o ‘a e fehālaaki ‘o hono veteki ‘o e kemikale ‘oku felāve‘i lahi mo e kautí: ko e sisinó, mahaki taliteke‘i ‘o e ‘inisuliní, mo e tisilipitīmiá,” pe anga-kehe ‘a e ngaahi lēvolo ‘o e toto ‘i he ngaahi me‘a ‘okú ne fa‘u ‘a e sela mo‘uí, hangē ko e kolesiteloló.
Neongo ia, ko e kau mataotao ‘e ni‘ihi ‘oku nau toe fokotu‘u mai ‘a hono fakasi‘isi‘i ‘o e ngaahi me‘akai ‘oku lahi ai ‘a e piuliní, hangē ko e ‘īsité, ika ‘e ni‘ihi, mo e ngaahi kakano‘i manu kulokula kehekehe. *
Inu: Ko hono ma‘u tōtu‘a ‘o e ‘olokaholó ‘e lava ke ne ta‘ofi ‘a hono tukuange ki tu‘a ‘o e ‘ēsiti ‘iulikí, ‘o fakatupunga ai ‘ene hoko ‘o lahí.
Ngaahi tu‘unga fakafaito‘o: Fakatatau ki he lau ‘a e Kilīniki Mayo, ‘i ‘Ameliká, ‘oku fakatupunga nai ‘a e kautí ‘e he ngaahi tu‘unga fakafaito‘o ‘e ni‘ihi, ‘o kau ai ‘a e “ ‘ikai faito‘o ‘a e toto mā‘olungá (haipatenisini) mo e ngaahi tu‘unga ‘o e mahaki tauhi hangē ko e suká, mā‘olunga ‘a e lēvolo ‘o e ngako mo e kolesitelolo ‘i he totó (haipalipitīmia), mo e ‘ai ke fāsi‘i ‘a e kālava-tufá (‘atiselolosisi).” ‘Oku toe fakafehokotaki ‘a e kautí ki he “puke pe lavea fakafokifā pe lahi, mo e ‘ikai ngaungaue tupu mei he toka mohengá,” pea pehē ki he mahaki ‘i he kofuuá. ‘Oku hā mahino, ko e motu‘a va‘é ‘oku uesia tefito ‘e he kautí koe‘uhi ko e si‘i ange ai ‘a e vilo ‘a e totó mo e mā‘ulalo ange ai ‘a e māfana ‘i he sinó—ko e tu‘unga ia ‘e ua ‘e lava ke ne pouaki ‘a hono fa‘u ‘o e ‘ēsiti ‘iulikí.
Ngaahi faito‘o: Ko e ngaahi me‘a ‘oku fakalahi ai ‘a e tu‘unga kovi ‘o e kautí ‘oku kau ki ai ‘a e tiasaiti tiulītiki (ngaahi faito‘o ‘oku tokoni ki hono tukuange mai ‘a e vaí mei he sinó, ‘oku ngāue‘aki lahi ki hono faito‘o ‘a e toto mā‘olungá), folo si‘isi‘i ‘o e ‘esipiliní, ngaahi faito‘o fakafepaki‘i ‘a hono taliteke‘i ‘o e konga ‘oku tafa ‘o ‘ai ki he sino ‘o e kau mahakí, mo e ngaahi faito‘o fakakemikalé.
Kī ‘e Nima ki Hono Fakasi‘isi‘i ‘a e Toe Hoko ‘o Kovi Angé
Koe‘uhi kuo fakafehokotaki ‘a e langa ‘o e kautí ki he ngaahi me‘a tefito ‘i he founga mo‘uí, ko e ngaahi fokotu‘u hokó ‘e tokoni nai ia ki he kau kautí ke fakasi‘isi‘i ai ‘a e kovi ‘i ha toe langa lahi ange. *
1. Koe‘uhi ko e kautí ko ha fehālaaki ia ‘i hono veteki ‘a e kemikalé, ko e kau kautí ‘oku totonu ke nau feinga mālohi ke tauhi ma‘u ha mamafa lelei ‘aki hono fakasi‘isi‘i hono ma‘u ‘o e me‘akai ‘oku lahi ai ‘a e kalolií. ‘Ikai ngata aí, ko e fu‘u mamafá ‘oku tānaki atu ia ki he langa ‘a e ngaahi hokotanga hui ‘okú ne fua ‘a e mamafa ‘o e sinó.
2. Tokanga fekau‘aki mo e fakaholo fu‘u vavé mo e vave ‘a e holo ‘o e mamafá, ‘a ia ‘oku toe langa‘i fakataimi ai ‘a e lēvolo ‘o e ‘ēsiti ‘iuliki ‘i he totó.
3. Faka‘ehi‘ehi mei he ma‘u tōtu‘a ‘a e polotini ‘i he fanga manú. ‘Oku fokotu‘u mai ‘e he ni‘ihi ke fakangatangata pē ki he ‘aunise ‘e ono (kalami ‘e 170) ‘o e kanomate, kau ai ‘a e moa mo e ika he ‘aho.
4. Kapau ‘okú ke inu ‘olokaholo, inu fakafe‘unga ia. Kapau ‘oku langa ho kautí, ‘e fakapotopoto nai ke faka‘ehi‘ehi faka‘aufuli mei he ‘olokaholó.
5. Inu ke lahi ‘a e ngaahi inu ‘ikai ko ha ‘olokaholó. ‘Oku tokoni eni ki hono fakasi‘isi‘i ‘a e ‘ēsiti ‘iulikí pea tukuange ia ki tu‘a mei he sinó. *
Ko e ngaahi founga ta‘ota‘ofi ko eni ‘i ‘olungá ‘oku lava ke fakamanatu mai nai kiate kitautolu ‘a e ekinaki Fakatohitapu ke tau hoko ‘o ‘anga-fakama‘uma‘u ‘i he‘etau ngaahi tō‘ongá’ pea ‘oua ‘e “inu uaine lahi.” (1 Tīmote 3:2, 8, 11) Ko hono mo‘oní, ko hotau Tokotaha-Fakatupu ‘ofá ‘okú ne ‘afio‘i ‘a e me‘a ‘oku lelei taha kiate kitautolú.
[Fakamatala ‘i laló]
^ pal. 3 ‘Oku lava nai ke hoko ‘a e ngaahi faka‘ilonga meimei tatau ‘i he taimi ‘oku fa‘u ai ha momomomo‘i kalasiume pailofosifeiti ‘i he ngaahi hokotanga huí, tautefito ‘i he niuniu molemole ‘i he ngata‘anga ‘o e ngaahi huí. Kae kehe, ko e “kauti loi” ko ení ko ha mahaki kehe ia pea ‘e fiema‘u nai ki ai ha faito‘o kehe.
^ pal. 9 Fakatatau ki ha kupu ‘oku pulusi ‘i he Australian Doctor, ko hono ma‘u ‘o e fakamalu-‘a-tēvoló mo e ngaahi vesitapolo ‘oku lahi ai ‘a e piuliní, hangē ko e pīní, lenitilé, pīsí, silivapītí, mo e kolifalaoá, “kuo ‘ikai fakahaa‘i ‘oku felāve‘i ia mo ha tu‘unga kovi ‘i ha langa lahi ange ‘a e kautí.”
^ pal. 14 ‘Oku ‘ikai fakataumu‘a ‘a e kupu ko ení ke hoko ko ha tataki fakafaito‘o. Ko e tokotaha kauti taki taha ‘e fiema‘u nai ke ne tokanga‘i fakafo‘ituitui ia ‘i he me‘a fakafaito‘ó. Pehē foki, ‘oku ‘ikai totonu ke tuku ‘ene ngāue‘aki ‘a e ngaahi faito‘o ‘oku fakahinohino ke ngāue‘akí pe fai ha liliu lahi ‘o e me‘akai ‘oku kaí ‘o ‘ikai ‘uluaki talatala ki he‘ene toketaá.
^ pal. 19 Ko e fakamatalá ni ‘oku makatu‘unga ia ‘i he ngaahi fokotu‘u kuo ‘omai ‘e he Kautaha Mayo ki he Ako mo e Fakatotolo Fakafaito‘ó.
[Saati/Fakatātā ‘i he peesi 24]
(Ki he fakamatala kakato, sio ki he tohí)
Hīfoa ‘a e hokotanga huí
Huhu‘a fatu
[Fakatātā]
Momomomo‘i ‘iuliki ‘ēsiti kuo tātānaki