VAHE HONGOFULUMĀUA
‘E Lava Fēfē Ke Ke Hoko ko e Kaume‘a ‘o e ‘Otuá?
1, 2. Ko hai ‘a e ni‘ihi ‘o e ngaahi kaume‘a ‘o Sihová?
KO HAI ‘okú ke loto ke hoko ko ho kaume‘á? Ko ha taha ‘okú ke sai‘ia ai. Ko ha taha ‘okú ke fetaulaki lelei mo ia pea ‘okú ne fetaulaki lelei mo koe. Ko ha taha ‘okú ne ma‘u ‘a e anga‘itangata lelei mo e ngaahi ‘ulungaanga ‘okú ke lelei‘ia ai.
2 ‘Oku filifili ‘e Sihova ko e ‘Otuá ha ni‘ihi ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá ke hoko ko hono ngaahi kaume‘a. Ko e fakatātaá, ko ‘Ēpalahamé ko e taha ia ‘o e ngaahi kaume‘a ‘o Sihová. (‘Aisea 41:8; Sēmisi 2:23) Na‘e toe lelei‘ia ‘a Sihova ‘ia Tēvita. Na‘á ne pehē ko Tēvitá ‘ko ha tangata ‘oku fehoanakimālie mo hono finangaló.’ (Ngāue 13:22) Pea na‘e “mahu‘inga ‘aupito” ‘a e palōfita ko Tanielá kia Sihova.—Taniela 9:23.
3. Ko e hā na‘e kaume‘a ai mo Sihova ‘a ‘Ēpalahame, Tēvita, mo Tanielá?
3 Na‘e anga-fēfē ‘a e hoko ‘a ‘Ēpalahame, Tēvita, mo Taniela ko e ngaahi kaume‘a ‘o Sihová? Na‘e pehē ‘e Sihova kia ‘Ēpalahame: “Kuó ke fanongo ki hoku le‘ó.” (Sēnesi 22:18) ‘Oku hoko ‘a Sihova ko ha kaume‘a ‘o e fa‘ahinga ‘oku nau anga-fakatōkilalo ‘o talangofua kiate iá. Na‘a mo ha pule‘anga ‘o ha kakai na‘e lava ke nau hoko ko hono ngaahi kaume‘a. Na‘e fakamatala‘i ‘e Sihova ki he pule‘anga ‘Isilelí: “Talangofua ki hoku le‘ó, pea te u hoko ko homou ‘Otua, pea te mou hoko ko hoku kakai.” (Selemaia 7:23) Ko ia ko koe foki ‘oku fiema‘u ke ke talangofua kia Sihova kapau ‘okú ke fiema‘u mo‘oni ke ke hoko ko hono kaume‘a.
‘OKU MALU‘I ‘E SIHOVA ‘A HONO NGAAHI KAUME‘Á
4, 5. ‘Oku anga-fēfē hono malu‘i ‘e Sihova ‘a hono ngaahi kaume‘á?
4 ‘Oku pehē ‘e he Tohi Tapú ‘oku kumi ‘a Sihova ki ha ngaahi founga “ke fakahāhā hono mālohí koe‘uhi ko e fa‘ahinga ko ia ‘oku kakato honau lotó kiate iá.” (2 Kalonikali 16:9) ‘I he Saame 32:8, ‘oku tala‘ofa ai ‘a Sihova ki hono ngaahi kaume‘á: “Te u ‘oatu kiate koe ‘a e fakamaama pea fakahinohino koe ‘i he hala ‘oku totonu ke ke fou aí. Te u ‘oatu kiate koe ‘a e fale‘i pea ‘e ‘iate koe ‘a hoku fofongá.”
5 ‘Oku fiema‘u ‘e ha fili mālohi ke ta‘ofi kitautolu mei he hoko ko e ngaahi kaume‘a ‘o e ‘Otuá. Ka ‘oku loto ‘a Sihova ke ne malu‘i kitautolu. (Lau ‘a e Saame 55:22.) ‘I he hoko ko e ngaahi kaume‘a ‘o Sihová, ‘oku tau tauhi kiate ia ‘aki hotau lotó kotoa. ‘Oku tau mateaki kiate ia na‘a mo e ‘i he ngaahi tu‘unga faingata‘á. Pea ‘oku tau ma‘u ‘a e falala pau tatau mo ia na‘e ma‘u ‘e he tokotaha-tohi-sāmé. Na‘á ne tohi fekau‘aki mo Sihova: “Koe‘uhi ‘okú ne ‘i hoku nima to‘omata‘ú, ‘e ‘ikai ‘aupito ke u ngaue.” (Saame 16:8; 63:8) ‘Oku anga-fēfē ‘a e feinga ‘a Sētane ke ta‘ofi kitautolu mei he hoko ko e ngaahi kaume‘a ‘o e ‘Otuá?
KO E TUKUAKI‘I NA‘E FAI ‘E SĒTANÉ
6. Ko e hā na‘e taukave‘i ‘e Sētane fekau‘aki mo e fa‘ahinga ‘o e tangatá?
6 ‘I he Vahe 11 na‘a tau ako ai na‘e pole‘i ‘e Sētane ‘a Sihova pea tukuaki‘i ia ko ha tokotaha loi mo ta‘efaitotonu ‘i he ‘ikai te ne faka‘atā ‘a ‘Ātama mo ‘Ivi ke na fili pē ‘iate kinaua ‘a e me‘a na‘e tonú mo e me‘a na‘e halá. Ko e tohi ‘a Siope ‘i he Tohi Tapú ‘oku ako‘i mai ai kiate kitautolu ‘oku toe tukuaki‘i ‘e Sētane ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘a ia ‘oku nau loto ke hoko ko e ngaahi kaume‘a ‘o e ‘Otuá. ‘Oku taukave‘i ‘e Sētane ‘oku nau tauhi ki he ‘Otuá koe‘uhi pē ko e me‘a ‘oku lava ke nau ma‘u meiate Iá, ‘o ‘ikai koe‘uhí ‘oku nau ‘ofa ‘iate Ia. ‘Oku a‘u ‘o taukave‘i ‘e Sētane ‘e lava ke ne fakatafoki‘i ha taha pē mei he ‘Otuá. Tau sio angé ki he me‘a ‘e lava ke tau ako meia Siopé mo e anga hono malu‘i ia ‘e Sihová.
7, 8. (a) Na‘e anga-fēfē ‘a e ongo‘i ‘a Sihova fekau‘aki mo Siopé? (e) Ko e hā na‘e lea‘aki ‘e Sētane fekau‘aki mo Siopé?
7 Ko hai ‘a Siope? Ko ha tangata lelei ia ‘a ia na‘e mo‘ui ‘i he ta‘u nai ‘e 3,600 kuohilí. Na‘e pehē ‘e Sihova ‘i he taimi ko iá na‘e ‘ikai ha tangata ‘e hangē ko iá ‘i he māmaní. Na‘e faka‘apa‘apa loloto ‘a Siope ki he ‘Otuá, pea na‘á ne fehi‘a ki he me‘a na‘e koví. (Siope 1:8) ‘Io, na‘e hoko ‘a Siope ko ha kaume‘a mo‘oni ‘o Sihova.
8 Na‘e taukave‘i ‘e Sētane na‘e tauhi ‘a Siope ki he ‘Otuá ‘i ha ngaahi ‘uhinga siokita. Na‘e pehē ‘e Sētane kia Sihova: “‘Ikai kuó ke ‘aa‘i malu takai ia mo hono falé mo e me‘a kotoa pē kuó ne ma‘ú? Kuó ke tāpuaki‘i ‘a e ngāue ‘a hono nimá pea kuo mafola atu ‘ene fanga monumanú ‘i he fonuá. Ka ko eni, mafao atu mu‘a ho nimá peá ke taa‘i ‘a e me‘a kotoa pē ‘okú ne ma‘ú, pea te ne laukovi mo‘oni kiate koe ‘i ho fofongá tonu.”—Siope 1:10, 11.
9. Ko e hā na‘e faka‘atā ‘e Sihova ‘a Sētane ke ne faí?
9 Na‘e tukuaki‘i ‘e Sētane ‘a Siope ‘okú ne tauhi pē
kia Sihová koe‘uhi ko e me‘a na‘e lava ke ne ma‘u meiate Iá. Na‘e toe taukave‘i ‘e Sētane te ne lava ke ‘ai ‘a Siope ke tuku ‘ene tauhi kia Sihová. Na‘e ‘ikai ke loto-tatau ‘a Sihova mo Sētane, ka na‘á Ne faka‘atā ‘a Sētane ke ne ‘ahi‘ahi‘i pe na‘e hoko ‘a Siope ko ha kaume‘a ‘o Sihová koe‘uhí na‘á ne ‘ofa ‘iate Ia.‘OHOFI ‘E SĒTANE ‘A SIOPE
10. Na‘e anga-fēfē hono ‘ohofi ‘e Sētane ‘a Siopé, pea na‘e anga-fēfē ‘a e fakafeangai ki ai ‘a Siopé?
10 ‘Uluakí, na‘e kaiha‘asi pe faka‘auha ‘e Sētane ‘a e fanga monumanu kotoa ‘a Siopé. Hili iá na‘e tāmate‘i ‘e Sētane ‘a e tokolahi taha ‘o e kau sevāniti ‘a Siopé. Na‘e mole meia Siope ‘a e me‘a kotoa pē. ‘I hano ‘ohofi faka‘osi, na‘e tāmate‘i ‘e Sētane ‘a e fānau ‘e toko hongofulu ‘a Siopé ‘i ha fu‘u matangi. Ka na‘e kei mateaki pē ‘a Siope kia Sihova. “‘I he kotoa ‘o e me‘á ni, na‘e ‘ikai fai ‘e Siope ha angahala pe tukuaki‘i ‘a e ‘Otuá ki hono fai ha me‘a ‘oku hala.”—Siope 1:12-19, 22.
11. (a) Ko e hā na‘e toe fai ‘e Sētane kia Siopé? (e) Na‘e anga-fēfē ‘a e fakafeangai ki ai ‘a Siopé?
11 Na‘e ‘ikai ke fo‘i ‘a Sētane. Na‘á ne pole‘i ‘a e ‘Otuá ‘aki ‘ene pehē: “Taa‘i ‘a hono huí mo hono kakanó, pea te ne laukovi mo‘oni kiate koe ‘i ho fofongá tonu.” Ko ia na‘e taa‘i ‘e Sētane ‘a Siope ‘aki ha mahaki langa faka‘ulia. (Siope 2:5, 7) Ka na‘e kei mateaki pē ‘a Siope kia Sihova. Na‘á ne pehē: “‘E ‘ikai te u tuku ange [pe li‘aki] ‘eku anga-tonú ‘o a‘u ki ha‘aku mate!”—Siope 27:5.
12. Na‘e anga-fēfē hono fakamo‘oni‘i ‘e Siope ko ha tokotaha loi ‘a Sētane?
12 Na‘e ‘ikai ‘ilo‘i ‘e Siope ha me‘a fekau‘aki mo e Siope 6:4; 16:11-14) Ka neongo ia, na‘e kei mateaki pē ‘a Siope kia Sihova. Ko ia na‘e ‘ikai ha toe veiveiua. Na‘e ‘ikai ke siokita ‘a Siope. Ko e kaume‘a ia ‘o e ‘Otuá he na‘á ne ‘ofa ‘iate Ia. Ko e ngaahi tukuaki‘i na‘e fai ‘e Sētané na‘e loi kotoa!
ngaahi tukuaki‘i na‘e fai ‘e Sētané pe ko e ‘uhinga na‘á ne faingata‘a‘ia lahi pehē aí. Na‘á ne fakakaukau ko Sihova ‘a e tupu‘anga ‘o ‘ene ngaahi faingata‘a‘iá. (13. Ko e hā ‘a e ola ‘o e mateaki ‘a Siopé?
13 Neongo na‘e ‘ikai ‘ilo‘i ‘e Siope ‘a e me‘a na‘e hoko ‘i hēvaní, na‘á ne mateaki ki he ‘Otuá pea fakamo‘oni‘i ko Sētané ko ha tokotaha kovi. Na‘e fakapale‘i ‘e Sihova ‘a Siope ‘i he‘ene hoko ko hono kaume‘a mateakí.—Siope 42:12-17.
FOUNGA ‘O HONO TUKUAKI‘I KOE ‘E SĒTANÉ
14, 15. Ko e hā ‘a e tukuaki‘i ‘oku fai ‘e Sētane ki he kakai tangata mo e kakai fefine kotoa pē?
14 ‘E lava ke ke ako ‘a e ngaahi lēsoni mahu‘inga mei he me‘a na‘e hoko kia Siopé. ‘I he ‘ahó ni, ‘oku tukuaki‘i kitautolu ‘e Sētane ‘oku tau tauhi pē kia Sihová koe‘uhi ko e me‘a ‘oku lava ke tau ma‘u meiate Iá. ‘I he Siope 2:4, na‘e taukave‘i ai ‘e Sētane: “‘E tuku atu ‘e ha tangata ‘a e me‘a kotoa ‘okú ne ma‘ú koe‘uhí ko ‘ene mo‘uí.” Ko ia ‘oku tukuaki‘i ‘e Sētane ‘oku siokita ‘a e kakai tangata mo e kakai fefine kotoa, ‘o ‘ikai ko Siope pē. Hili ‘a e ta‘u ‘e laui teau mei he mate ‘a Siopé, na‘e kei laukovi pē ‘a Sētane kia Sihova mo tukuaki‘i ‘a ‘ene kau sevānití. Ko e fakatātaá, ‘i he Palōveepi 27:11, ‘oku tau lau ai: “‘E hoku foha, ke ke hoko ‘o poto, peá ke ‘ai ke fiefia hoku lotó, koe‘uhi ke u lava ‘o fai ha tali kiate ia ‘okú ne luma [pe laukovi] mai kiate aú.”
15 ‘E lava ke ke fili ke talangofua kia Sihova pea hoko ko Hono kaume‘a mateaki, ‘o fakamo‘oni‘i ko Sētané ko ha tokotaha loi. Neongo kapau ‘oku fiema‘u ke ke fai ha ngaahi liliu lalahi ‘i ho‘o mo‘uí ke ke hoko ai ko ha kaume‘a ‘o e ‘Otuá, ko e fili lelei taha ia ‘e faifai ange peá ke malava ke faí! Ko e fili ko ení ko ha me‘a mafatukituki. ‘Oku taukave‘i ‘e Sētane he‘ikai te ke mateaki ki he ‘Otuá ‘i ha‘o palopalema‘ia. ‘Okú ne feinga ke kākaa‘i kitautolu ke tau hoko ‘o ta‘emateaki ki he ‘Otuá. Anga-fēfē?
16. (a) Ko e hā ‘a e ngaahi founga ‘oku ngāue‘aki ‘e Sētane ‘i he‘ene feinga ke ta‘ofi ‘a e kakaí mei he tauhi kia Sihová? (e) ‘Oku anga-fēfē ‘a e feinga ‘a e Tēvoló ke ta‘ofi ‘a koe tonu mei he tauhi kia Sihová?
16 ‘Oku ngāue‘aki ‘e Sētane ‘a e ngaahi founga lahi kehekehe ‘i he‘ene feinga ke ta‘ofi kitautolu mei he hoko ko e kaume‘a ‘o e ‘Otuá. ‘Okú ne ‘oho “hangē ha laione ngungulú, ‘o kumi ki ha taha ke ne folofua.” (1 Pita 5:8) ‘Oua ‘e ‘ohovale ‘i he taimi ‘oku feinga ai ho ngaahi kaume‘á, ngaahi mēmipa ‘o e fāmilí, pe ko e ni‘ihi kehé ke ta‘ofi koe mei hono ako ‘a e Tohi Tapú pea mei hono fai ‘a e me‘a ‘oku totonú. Te ke ongo‘i nai ai ‘o hangē ‘oku ‘ohofi koé. * (Sione 15:19, 20) ‘Oku toe fakapuli foki ‘a Sētane “ko ha ‘āngelo ia ‘o e māmá.” Ko ia te ne feinga ke kākaa‘i kitautolu ke talangata‘a kia Sihova. (2 Kolinitō 11:14) Ko ha toe founga ‘e taha ‘oku ngāue‘aki ‘e Sētane ‘i he‘ene feinga ke ta‘ofi kitautolu mei he tauhi kia Sihová ko hono ‘ai ke tau fakakaukau ‘oku ‘ikai ‘aupito ke tau taau fe‘unga ke tauhi ki he ‘Otuá.—Palōveepi 24:10.
TALANGOFUA KI HE NGAAHI FEKAU ‘A SIHOVÁ
17. Ko e hā ‘oku tau talangofua ai kia Sihová?
17 ‘I he‘etau talangofua kia Sihová, ‘oku tau fakamo‘oni‘i ai ko Sētané ko ha tokotaha loi. Ko e hā te ne tokoni‘i kitautolu ke tau talangofuá? ‘Oku pehē ‘e he Tohi Tapú: “Kuo pau ke ke ‘ofa kia Sihova ko ho ‘Otuá ‘aki ho lotó kotoa mo ho‘o mo‘uí kotoa pea mo ho mālohí kotoa.” (Teutalōnome 6:5) ‘Oku tau talangofua kia Sihová koe‘uhí ‘oku tau ‘ofa ‘iate ia. ‘I he tupulaki ‘etau ‘ofa kia Sihová, te tau loto ai ke fai ‘a e me‘a kotoa pē ‘okú ne kole mai ke tau faí. Na‘e tohi ‘e he ‘apositolo ko Sioné: “Ko e me‘a ‘eni ‘oku ‘uhinga ki ai ‘a e ‘ofa ki he ‘Otuá, ko ‘etau tauhi ‘ene ngaahi fekaú; pea ko ‘ene ngaahi fekaú ‘oku ‘ikai ke fakamafasia.”—1 Sione 5:3.
18, 19. (a) Ko e hā ‘a e ngaahi me‘a ‘e ni‘ihi ‘oku pehē ‘e Sihova ‘oku halá? (e) ‘Oku anga-fēfē ‘etau ‘ilo‘i ‘oku ‘ikai ke kole mai ‘e Sihova ke tau fai ‘a e me‘a he‘ikai malava ke tau faí?
18 Ka ko e hā ‘a e ni‘ihi ‘o e ngaahi me‘a ‘oku tala mai ‘e Sihova ‘oku halá? ‘Oku ‘i ai ha ngaahi fakatātā ‘i he puha “ Fehi‘a ‘i he Me‘a ‘Oku Fehi‘a Ai ‘a Sihová.” ‘Uluakí, te ke fakakaukau nai ko e ni‘ihi ‘o e ngaahi me‘á ni ‘oku ‘ikai ke fu‘u kovi ia. Ka ‘i ho‘o lau ‘a e ngaahi veesi Tohi Tapú pea fakakaukau fakalelei fekau‘aki mo iá, te ke toki mahino‘i ai ‘a e fakapotopoto ‘o e talangofua ki he ngaahi lao ‘a Sihová. Te ke toe ongo‘i nai ‘oku fiema‘u ke ke fai ha ngaahi liliu ‘i ho‘o mo‘uí. Neongo ‘oku faingata‘a nai eni ‘i he taimi ‘e ni‘ihi, kapau te ke fai ‘a e ngaahi liliu ko iá, te ke ma‘u ‘a e nonga mo e fiefia ‘oku ha‘u mei he hoko ko ha kaume‘a mateaki ‘o e ‘Otuá. (‘Aisea 48:17, 18) ‘Oku anga-fēfē ‘etau ‘ilo‘i ‘e malava ke tau fai ‘a e ngaahi liliu ko ení?
19 ‘Oku ‘ikai ‘aupito ke kole mai ‘e Sihova ke tau fai ha me‘a he‘ikai malava ke tau fai. (Teutalōnome 30:11-14) ‘I hono tu‘unga ko ha Kaume‘a mo‘oní, ‘okú ne ‘ilo‘i lelei ange kitautolu ‘iate kitautolu. ‘Okú ne ‘ilo‘i hotau ngaahi mālohingá mo hotau ngaahi vaivai‘angá. (Saame 103:14) ‘Oku fakalototo‘a‘i mai ‘e he ‘apositolo ko Paulá: “Ko e ‘Otuá ‘oku faitōnunga, pea ‘e ‘ikai te ne tuku ke ‘ahi‘ahi‘i kimoutolu ‘o fakalaka atu ia ‘i he me‘a ‘oku malava ke mou kātekiná, kae fakataha mo e ‘ahi‘ahí te ne ‘ai foki mo ha hao‘anga koe‘uhi ke mou malava ai ke kātaki‘i ia.” (1 Kolinitō 10:13) ‘Oku malava ke tau falala pau ‘e ‘omi ma‘u pē ‘e Sihova ‘a e mālohi ke tau fai ‘a e me‘a ‘oku totonú. Te ne ‘oatu kiate kimoutolu “‘a e mālohi ‘oku mahulu atu ia ‘i he tu‘unga anga-mahení” ke tokoni‘i kimoutolu ke kātekina ‘a e ngaahi tu‘unga faingata‘á. (2 Kolinitō 4:7) ‘I he hili hono hokosia ‘a e tokoni ‘a Sihova lolotonga ‘a e ngaahi taimi peheé, na‘e lava ai ke pehē ‘e Paula: “‘Oku ou malava ‘a e me‘a kotoa pē koe‘uhi ‘oku ou ma‘u ‘a e ivi fakafou ‘i he tokotaha ko ia ‘okú ne ‘omai kiate au ‘a e mālohí.”—Filipai 4:13.
AKO KE ‘OFA ‘I HE ME‘A ‘OKU ‘OFA AI ‘A E ‘OTUÁ
20. Ko e hā ‘a e ngaahi ‘ulungaanga ‘oku totonu ke ke fa‘ifa‘itaki ki aí, pea ko e hā hono ‘uhingá?
20 Kapau ‘oku tau loto ke hoko ko ha kaume‘a ‘o Sihova, kuo pau ke tau ta‘ofi ‘a hono fai ‘a e me‘a ‘oku Loma 12:9) Ko e ngaahi kaume‘a ‘o e ‘Otuá ‘oku nau ‘ofa ‘i he me‘a ‘okú ne ‘ofa aí. ‘Oku fakamatala‘i ia ‘i he Saame 15:1-5. (Lau.) ‘Oku fa‘ifa‘itaki ‘a e ngaahi kaume‘a ‘o Sihová ki hono ngaahi ‘ulungāngá pea fakahāhā ‘a e “‘ofa, fiefia, melino, kātaki, anga-lelei, lelei, tui, anga-malū, mapule‘i-kita.”—Kalētia 5:22, 23.
pehē ‘e Sihova ‘oku halá, ka kuo pau ke tau toe fai ‘a e me‘a lahi ange. (21. ‘E lava fēfē ke ke ako ke fakahāhā ‘a e ngaahi ‘ulungaanga ‘oku ‘ofa ai ‘a e ‘Otuá?
21 ‘E lava fēfē ke ke ako ke fakahāhā ‘a e ngaahi ‘ulungaanga faka‘ofo‘ofa ko iá? ‘Oku fiema‘u ke ke ako ‘a e me‘a ‘oku ‘ofa ai ‘a Sihová ‘aki hono lau mo ako ma‘u pē ‘a e Tohi Tapú. (‘Aisea 30:20, 21) ‘I ho‘o fai ení, ‘e tupulaki ai ho‘o ‘ofa kia Sihová, pea ‘i he tupulaki ‘a ho‘o ‘ofa kiate iá, te ke loto ai ke talangofua kiate ia.
22. Ko e hā ‘a e olá kapau te ke talangofua kia Sihova?
22 Ko e ngaahi liliu ‘oku fiema‘u nai ke ke fai ‘i ho‘o mo‘uí ‘e lava ke fakahoa ia ki hono vete atu ha ngaahi kofu motu‘a pea tui ‘a e ngaahi kofu fo‘ou. ‘Oku pehē ‘e he Tohi Tapú ‘oku fiema‘u ke ke “hu‘i atu ‘a e anga‘itangata motu‘á” peá ke kofu‘aki “‘a e anga‘itangata fo‘oú.” (Kolose 3:9, 10) Neongo ‘e ‘ikai nai ke faingofua, ‘i he taimi ‘oku tau fai ai ‘a e ngaahi liliu ko ení pea talangofua kia Sihová, ‘okú ne tala‘ofa mai te ne ‘omai kiate kitautolu ha “fu‘u totongi.” (Saame 19:11) ‘Io, fili ke talangofua kia Sihova pea fakamo‘oni‘i ko Sētané ko ha tokotaha loi. Tauhi kia Sihova, ‘o ‘ikai koe‘uhi ko ha pale ‘i he kaha‘ú, ka koe‘uhi ko e ‘ofa ta‘esiokita. Te ke toki hoko leva ai ko ha kaume‘a mo‘oni ‘o e ‘Otuá!
^ pal. 16 ‘Oku ‘ikai ‘uhinga eni iá ‘oku pule‘i ‘e Sētane ‘a e kakai ‘oku nau feinga ke ta‘ofi koe mei hono ako ‘a e Tohi Tapú. Ka ko Sētane ‘a e “‘otua ‘o e fokotu‘utu‘u ko ení,” pea “ko e māmaní kotoa ‘oku tokoto ia ‘i [hono] mafai.” Ko ia ‘oku ‘ikai faka‘ohovale ‘a e feinga ‘a e kakai ‘e ni‘ihi ke ta‘ofi kitautolu mei he tauhi kia Sihová.—2 Kolinitō 4:4; 1 Sione 5:19.