Koko—E a Ratiwa e Bile e Bonwa ka Bontsi

KA MOKWADI WA TSOGANG! KWA KENYA

GO BONALA koko e le nngwe ya dinonyane tse dintsi go di feta tsotlhe mo lefatsheng. Go akanyediwa gore go na le dikoko di feta dikete di le dimilione di le 13! Mme nama ya yone e ratwa thata mo e leng gore go jewa dikilogerama di le dikete di le dimilione tse 33 tsa yone ngwaga le ngwaga. Mo godimo ga moo, dikoko tse dinamagadi di baya mae a feta dikete di le dimilione tse 600 ngwaga le ngwaga lefatshe ka bophara.

Mo dinageng tsa Bophirima, koko e bonwa ka bontsi e bile ga e ture. Mo masomeng a dingwaga a a fetileng batlhopi ba United States ba ne ba solofediwa gore go ne go tla nna le koko mo pitseng nngwe le nngwe fa fela go ne go ka tlhophiwa ntlhopheng yo o rileng wa boporesidente. Le fa go ntse jalo, gompieno koko ga e tlhole e le selo se se bonwang sewelo jaaka pele kgotsa ga e tlhole e le dijo tsa batho ba sekaenyana fela. Go tlile jang gore nonyane eno e e tlhomologileng e bonwe ka bontsi jaana e bo e ratwe thata jaana? Mme go tweng ka ditšhaba tse di humanegileng? A go na le tsela e le tsone di ka nnang le seabe mo letlepung leno?

Rekoto ya Nonyane Eno

Koko ke lotsalo lwa koko e khibidu ya naga ya kwa Asia. Motho o ne a bona ka bonako gore go motlhofo go rua koko mo gae. Ebu, dingwaga di ka nna 2 000 tse di fetileng, Jesu Keresete o ne a bua ka tsela e koko e namagadi e phuthelang dikokwana tsa yone kafa tlase ga diphuka tsa yone tse di sireletsang ka teng. (Mathaio 23:37; 26:34) Go dirisiwa ga papiso eno go bontsha gore batho ka kakaretso ba ne ba tlwaelane thata le nonyane eno. Mme e nnile fela mo lekgolong la bo19 la dingwaga fa go simololwa go ruiwa dikoko le mae ka bontsi go dira kgwebo ka tsone.

Gompieno koko ke nama e e rategang thata go feta tse dingwe. Dikoko di ruilwe ke malapa a le dimilionemilione—go akaretsa le malapa a a kwa ditoropong—a di ruela go di ja mo gae kgotsa go di rekisa. Tota e bile, ke diruiwa di sekae fela tse di kgonang go ruiwa mo mafelong a a farologaneng thata jaaka dikoko. Dinaga tse dintsi di godisa mefuta e e tsamaisanang le maemo a tsone a tlelaemete a di a tlhokang. Dingwe tsa tsone ke: Austrolop ya Australia; Leghorn e e itsegeng thata e e tlholegang kwa Mediterranean mme e le ntsi thata  kwa United States; New Hampshire, Plymouth Rock, Rhode Island Red le Wyandotte, tse tsotlhe di ruiwang kwa United States; le Cornish, Orpington le Sussex, tsa kwa Engelane.

Mekgwa e e gatetseng pele thata ya saense ya thuo e dirile gore go godisa dikoko e nne nngwe ya dilo tse di atlegileng thata tse di dirwang ke madirelo a temothuo. Kwa United States, balemirui ba dirisa mekgwa e e laolwang ka kelotlhoko ya go di fepa le go di tsenya mo dirubing, mmogo le mekgwa ya saense ya go laola malwetse. Batho ba bantsi ba kgala mekgwa eno ya go rua dikoko ka bontsi ba re e setlhogo. Mme seo ga se a emisa balemirui gore ba se ka ba bona mekgwa e mengwe e mentsi e e nang le matswela ya go rua dinonyane tseno. Mekgwa ya segompieno ya saense jaanong e dira gore go kgonege gore motho a le mongwe fela a tlhokomele dikoko di ka nna 25 000 go ya go tse 50 000. Dinonyane tseno di tsaya dikgwedi di le tharo fela gore di nne bokete jo bo batlegang gore di ka rekisiwa. *

Motswedi wa Nama

Fa o etela mo e ka nnang hotele nngwe le nngwe, resetšhurente kgotsa lefelo le go rekisiwang dijo mo go lone mo motseng, ga se gantsi o ka fitlhelang go se na nama ya koko mo lenaaneng la dijo tse di rekisiwang. Tota e bile, marekisetso a mantsi a dijo mo lefatsheng lotlhe a rekisa thata nama ya koko. Go na le ditšhaba tse mo go tsone koko e sa ntseng e apewa ka dinako tse di kgethegileng. Mme mo dinageng tse dingwe jaaka India, go simolotswe ditsela tse di kgatlhang thata tsa go apaya nonyane eno. Dijo tse di tshwanang le red pepper chicken, lal murgi; koko e e segeletsweng bosesane, kurgi murgi; le koko e e tsentsweng gemere, adrak murgi, di monate thata!

Ke ka ntlhayang fa koko e ratiwa thata jaana? Lebaka lengwe ke gore, ke dijo di sekae fela tse di kopanang sentle le ditatso tse di farologaneng jaaka yone. O e rata e apeilwe jang? E gadikilwe, e besitswe, e apeilwe ka bonya mo mafureng, kgotsa e dirilwe setšhuu? Fa o bula buka nngwe le nngwe fela ya go apaya, o ka nna wa fitlhela diresepe tse dintsi tsa go apaya koko tse di diretsweng gore lenathwana lengwe le lengwe la yone le apewe monate.

 Ka gonne koko e le teng mo dinageng tse dintsi, gape ga e ture go le kalo. Gape baitseanape ba dijo ba e rata thata, ka gonne e na le diporoteine, dibitamine le diminerale tse di botlhokwa thata mo mmeleng wa motho. Mme le fa go ntse jalo, koko ga e na dikilojoule tse dintsi gape e na le mafura a mannye.

Go Fepa Dinaga Tse di Tlhabologang

Gone ga se dinaga tsotlhe tse di nang le letlotlo leno la nama ya koko. Seno se bonala sentle fa o leba pego ya Khansele ya Temothuo ya Saense le Thekenoloji, e e neng e re: “Palo ya batho ba mo lefatsheng e tlile go oketsega go nna dimilione di le dikete di le 7,7 ka ngwaga wa 2020 . . . Le fa go ntse jalo, bontsi (95%) jwa koketsego ya palo ya batho e tlile go nna thata mo dinageng tse di tlhabologang.” Polelo eno e tshosa tota fa o akanya gore gone jaana go na le batho ba le dimilione tse 800 ba ba bolawang ke go se nne le dikotla tse di lekaneng mo mmeleng!

Le fa go ntse jalo, baitse ba bantsi ba akanya gore koko e ka thusa thata go fepa batho ba ba tshwerweng ke tlala mo lefatsheng le go naya balemirui lotseno lo ba lo tlhokang. Bothata ke gore go rua dinonyane tseno ka bontsi e ka nna kgwetlho mo balemiruing ba ba humanegileng. Lebaka lengwe la gone ke gore mo ditšhabeng tse di humanegileng dikoko di ruiwa thata mo dipolaseng tse dipotlana tsa kwa magaeng kgotsa mo dijarateng tse dinnye. Mo dinageng tseo ke ka sewelo dikoko di bewang mo mafelong a a sireletsegileng. Motshegare dinonyane tseno di letlelelwa go itsamatsamaela fela mo patlelong di ipatlele dijo, di boela gae bosigo mme ka dinako tse dingwe di robala mo ditlhareng kgotsa mo dirubing tsa tshipi.

Ga go gakgamatse go bo dikoko tse di ruiwang ka mekgwa e e ntseng jalo di swa—dingwe tsa tsone di bolawa ke bolwetse jo bo kotsi jwa dikoko jo bo bidiwang Newcastle disease mme tse dingwe di ijelwa ke dibatana, diphologolo le batho. Balemirui ba bantsi ga ba na kitso le fa e le madi a go fepa dikoko tsa bone ka mo go lekaneng, go di naya marobalo a a tshwanetseng, kgotsa go di sireletsa mo malwetseng. Ka lebaka leo go simolotswe mananeo mangwe a go ruta balemirui mo mafatsheng a a tlhabologang. Ka sekai, bosheng jaana Mokgatlho wa Dijo le Temothuo wa Ditšhaba Tse di Kopaneng o simolotse porojeke ya dingwaga tse tlhano “go thusa bahumanegi ba ba mo magaeng mo Afrika go oketsa thuo ya dikoko.”

Go sa ntse go tla bonwa gore matswela a maiteko a a ntseng jalo e tla nna eng. Ka jalo banni ba dinaga tse di humileng ba tshwanetse go akanya ka masisi ka kgang ya gore selo se se tlwaelegileng jaaka lenathwana la nama ya koko e ka tswa e le selo se bontsi jwa banni ba lefatshe ba sa kgoneng go se bona motlhofo. Mo bathong bao, kgang ya ‘koko mo pitseng nngwe le nngwe’ e ka lebega e le toro fela.

Fa e le gore o ka rata go bona tshedimosetso e e oketsegileng kana o ka rata mongwe a go etela kwa legaeng la gago go tla go ithuta Baebele le wena mahala kwa legaeng la gago, tsweetswee kwala o romele leina la gago le aterese ya kwa o nnang teng go Jehovah’s Witnesses, Private Bag X2067, Krugersdorp, 1740, South Africa, kana kwa atereseng e e tshwanetseng e e mo lenaaneng le le mo tsebeng ya 5.

[Ntlha e e kwa tlase]

[Lebokoso/Ditshwantsho mo go tsebe 32]

Go Tshwara Nama ya Koko E e Sa Butswang ka Pabalesego

“Nama ya koko e e sa butswang e kgona go nna le ditshedinyana tse di kotsi, tse di tshwanang le baketeria ya salmonella, ka jalo go botlhokwa thata go nna kelotlhoko fa o e tshwere. Ka metlha tlhapa diatla tsa gago, lomati le o e segelang mo go lone, thipa le sedirisiwa sa go sega nama ya koko mo metsing a a molelo a a nang le sesepa pele ga o tshwara nama ya koko le fa o sena go e tshwara. Go molemo go dirisa lomati lwa go segela lo lo ka tlhatswiwang ka metsi a a molelo thata . . . mme fa go kgonega, lomati loo lwa go segela lo dirisediwe fela go segelela nama e e sa butswang ya koko. Gakolosa nama e e gatsetseng ya koko ka botlalo pele ga o e apaya.”—The Cook’s Kitchen Bible.

[Ditshwantsho mo go tsebe 30]

Mefuta mengwe ya koko ke White Leghorn, Gray Jungle Fowl, Orpington, Polish le Speckled Sussex

[Motswedi wa Setshwantsho]

All except White Leghorn: © Barry Koffler/www.feathersite.com

[Ditshwantsho mo go tsebe 31]

Go dirwa maiteko a go thusa balemirui ba mo dinageng tse di tlhabologang gore ba oketse thuo ya bone ya dikoko

[Setshwantsho mo go tsebe 31]

Kwa United States, diperesente di le 90 tsa dikoko di ruelwa nama ya tsone