ข้ามไปยังเนื้อหา

ข้ามไปยังสารบัญ

ความ​รู้สึก​ไม่​มั่นคง​ปลอด​ภัย คุณ​เอา​ชนะ​ได้

ความ​รู้สึก​ไม่​มั่นคง​ปลอด​ภัย คุณ​เอา​ชนะ​ได้

ทารก แรก​เกิด​จะ​ไม่​มี​ทาง​รอด​ชีวิต​อยู่​ได้​ถ้า​ไม่​มี​ใคร​ดู​แล เมื่อ​เรา​ลืม​ตา​ดู​โลก พ่อ​แม่​ก็​คือ​คน​ที่​ดู​แล​เรื่อง​ความ​ปลอด​ภัย​ทุก​อย่าง​ให้​เรา ตอน​ที่​เรา​หัด​เดิน เรา​เจอ​คน​ที่​เรา​ไม่​รู้​จัก พวก​เขา​ตัว​สูง​ใหญ่​ราว​กับ​ยักษ์ เรา​จะ​กลัว​พวก​เขา​ถ้า​พ่อ​แม่​ไม่​ได้​อยู่​ด้วย แต่​เรา​จะ​รู้สึก​อุ่น​ใจ​ขึ้น​ทันที​เมื่อ​ได้​จับ​มือ​พ่อ​หรือ​แม่​เอา​ไว้

ใน​ช่วง​ที่​เป็น​เด็ก ชีวิต​เรา​จะ​มี​ความ​สุข​ขนาด​ไหน​ก็​ขึ้น​อยู่​กับ​ความ​รัก​และ​ความ​อบอุ่น​ที่​เรา​ได้​รับ​จาก​พ่อ​แม่ การ​ที่​รู้​ว่า​พ่อ​แม่​รัก​เรา​ทำ​ให้​เรา​รู้สึก​มั่นคง​ปลอด​ภัย​มาก​ขึ้น เวลา​พ่อ​แม่​ชมเชย​เมื่อ​เห็น​เรา​ทำ​อะไร​ดี ๆ นั่น​ก็​ยิ่ง​ทำ​ให้​เรา​รู้สึก​มั่น​ใจ​และ​เติบโต​ขึ้น​อีก​ขั้น​หนึ่ง

พอ​เรา​โต​ขึ้น​อีก​หน่อย เพื่อน​ที่​เรา​สนิท​ด้วย​ก็​ช่วย​ทำ​ให้​เรา​รู้สึก​มั่นคง​ปลอด​ภัย​ขึ้น เรา​รู้สึก​อุ่น​ใจ​เมื่อ​มี​พวก​เขา​อยู่​ด้วย และ​พวก​เขา​ก็​ทำ​ให้​เรา​รู้สึก​อยาก​ไป​โรง​เรียน

สิ่ง​ที่​พูด​มา​ทั้ง​หมด​นี้​เป็น​ชีวิต​ที่​เด็ก ๆ ทุก​คน​ใฝ่ฝัน แต่​ความ​จริง​แล้ว​เด็ก​บาง​คน​ก็​แทบ​ไม่​มี​เพื่อน​สนิท​เลย และ​ยัง​มี​เด็ก​อีก​หลาย​คน​ที่​ไม่​ได้​รับ​การ​เลี้ยง​ดู​ด้วย​ความ​รัก​จาก​พ่อ​แม่ เมลิสซา *ยอม​รับ​ว่า “ทุก​ครั้ง​ที่​ฉัน​เห็น​รูป​ของ​ครอบครัว​คน​อื่น​ทำ​อะไร ๆ ด้วย​กัน ฉัน​คิด​ใน​ใจ​ว่า ‘ถ้า​ตอน​เด็ก ฉัน​มี​โอกาส​แบบ​นั้น​บ้าง​ก็​ดี​สิ’” บาง​ที​คุณ​ก็​อาจ​รู้สึก​แบบ​นี้​ด้วย

ปัญหา​ที่​เกิด​จาก​ความ​รู้สึก​ไม่​มั่นคง​ปลอด​ภัย

ช่วง​วัย​เด็ก คุณ​อาจ​รู้สึก​ไม่​มั่นคง​ปลอด​ภัย นั่น​อาจ​เป็น​เพราะ​คุณ​ไม่​ได้​รับ​ความ​รัก​และ​การ​ชมเชย​เท่า​ที่​ควร บาง​ที​ภาพ​ที่​พ่อ​แม่​ทะเลาะ​กัน​อยู่​บ่อย ๆ จน​ใน​ที่​สุด​ต้อง​แยก​ทาง​กัน​อาจ​ฝัง​อยู่​ใน​ความ​ทรง​จำ​ของ​คุณ และ​คุณ​อาจ​ถึง​กับ​โทษ​ตัว​เอง​ว่า​เป็น​ต้น​เหตุ​ทั้ง ๆ ที่​มัน​ไม่​จริง​เลย หรือ​ที่​แย่​ยิ่ง​กว่า​นั้น พ่อ​หรือ​แม่​อาจ​ดุ​ด่า​หรือ​ทำ​ร้าย​ร่าง​กาย​คุณ

เด็ก​ที่​ตก​อยู่​ใน​สภาพ​แบบ​นี้​จะ​เป็น​อย่าง​ไร? บาง​คน​ก็​หัน​ไป​เสพ​ยา​หรือ​ซด​เหล้า​ตั้ง​แต่​ยัง​เป็น​วัยรุ่น ส่วน​บาง​คน​ก็​ไป​มั่วสุม​กับ​แก๊ง​ต่าง ๆ เพราะ​อยาก​มี​พวก วัยรุ่น​ที่​ขาด​ความ​อบอุ่น​ใน​ครอบครัว​อาจ​กระโจน​หา​ใคร​สัก​คน​ที่​จะ​มา​เติม​ความ​รัก​ที่​เขา​กำลัง​โหย​หา แต่​ความ​สัมพันธ์​แบบ​นี้​ไม่​นาน​ก็​จืด​จาง และ​บ่อย​ครั้ง​การ​เลิก​รา​กัน​ก็​ยิ่ง​ทำ​ให้​รู้สึก​ไม่​มั่นคง​ปลอด​ภัย​กว่า​เดิม​ด้วย​ซ้ำ

วัยรุ่น​บาง​คน​ที่​ไม่​ถึง​กับ​ตก​อยู่​ใน​สภาพ​แบบ​นั้น ก็​อาจ​เติบโต​ขึ้น​กลาย​เป็น​คน​ที่​ไม่​ค่อย​เห็น​ค่า​ตัว​เอง อันนา​เล่า​ว่า “ฉัน​คิด​ว่า​ตัว​เอง​เป็น​คน​ไม่​ได้​เรื่อง เพราะ​แม่​ชอบ​ว่า​ฉัน​แบบ​นี้​ประจำ ฉัน​จำ​ไม่​ได้​ด้วย​ซ้ำ​ว่า​แม่​ชม​ฉัน​หรือ​แสดง​ความ​รัก​กับ​ฉัน​เมื่อ​ไร”

วิธี​ที่​เรา​ได้​รับ​การ​เลี้ยง​ดู​ไม่​ใช่​สาเหตุ​เพียง​อย่าง​เดียว​ที่​ทำ​ให้​เรา​รู้สึก​ไม่​มั่นคง​ปลอด​ภัย แต่​ความ​รู้สึก​นี้​อาจ​เกิด​จาก​ความ​ชอก​ช้ำ​เพราะ​การ​หย่าร้าง หรือ​ปัญหา​ที่​มา​พร้อม​กับ​อายุ​มาก​ขึ้น หรือ​แม้​แต่​การ​เป็น​ห่วง​เรื่อง​รูป​ร่าง​หน้า​ตา​มาก​เกิน​ไป แต่​ไม่​ว่า​สาเหตุ​จะ​มา​จาก​อะไร เรื่อง​เหล่า​นี้​ก็​อาจ​ทำ​ให้​เรา​ไม่​มี​ความ​สุข​และ​อาจ​ทำลาย​ความ​สัมพันธ์​ของ​เรา​กับ​คน​อื่น ๆ ด้วย เรา​จะ​ทำ​อะไร​ได้​บ้าง​เพื่อ​เอา​ชนะ​ความ​รู้สึก​เหล่า​นี้?

พระเจ้า​รัก​และ​ห่วงใย​เรา

ก่อน​อื่น​เรา​ต้อง​รู้​ว่า​มี​ผู้​หนึ่ง​ที่​ช่วย​เรา​ได้ และ​ผู้​นั้น​ก็​อยาก​ช่วย​เรา​ด้วย ผู้​นั้น​คือ​ใคร? พระเจ้า​นั่น​เอง

พระ​ยะโฮวา​บอก​ผ่าน​ทาง​ผู้​พยากรณ์​ยะซายาห์​อย่าง​นี้ “ไม่​ต้อง​กลัว เพราะ​เรา​อยู่​กับ​เจ้า ไม่​ต้อง​กังวล เพราะ​เรา​เป็น​พระเจ้า​ของ​เจ้า เรา​จะ​ทำ​ให้​พวก​เจ้า​เข้มแข็ง และ​เรา​จะ​ช่วย​พวก​เจ้า เรา​จะ​ใช้​มือ​ขวา​ซึ่ง​ทำ​สิ่ง​ที่​ถูก​ต้อง​ชอบธรรม​ประคอง​พวก​เจ้า​ไว้” (ยะซายา 41:10, 13, คัมภีร์​ไบเบิล​ฉบับ​แปล​โลก​ใหม่) เรา​รู้สึก​มี​กำลังใจ​มาก​ขึ้น​จริง ๆ เมื่อ​นึก​ภาพ​ว่า​พระ​ยะโฮวา​อยาก​จูง​มือ​และ​ประคอง​เรา​ไว้! ไม่​มี​อะไร​ที่​เรา​จะ​ต้อง​กังวล​อีก​ต่อ​ไป!

คัมภีร์​ไบเบิล​พูด​ถึง​ผู้​นมัสการ​พระเจ้า​ที่​เคย​รู้สึก​วิตก​กังวล แต่​พวก​เขา​ก็​ได้​เรียน​รู้​ที่​จะ​จูง​มือ​พระเจ้า​หรือ​พึ่ง​พระองค์ อย่าง​ไร​ล่ะ? ตัว​อย่าง​เช่น ฮันนา​แม่​ของ​ซามูเอล​รู้สึก​ว่า​ตัว​เอง​ล้มเหลว เพราะ​เธอ​ไม่​สามารถ​มี​ลูก​เหมือน​ผู้​หญิง​คน​อื่น ๆ แล้ว​เธอ​ก็​มัก​จะ​ถูก​เยาะเย้ย​ที่​เป็น​หมัน ฮันนา​ถึง​กับ​กิน​ข้าว​ไม่​ลง​และ​ร้องไห้​บ่อย ๆ (1 ซามูเอล 1:6, 8) แต่​หลัง​จาก​ที่​เธอ​ได้​ระบาย​ความ​ทุกข์​ใจ​กับ​พระเจ้า​แล้ว เธอ​ก็​หาย​เศร้า—1 ซามูเอล 1:18

ดาวิด​ผู้​เขียน​บทเพลง​สรรเสริญ​ก็​เคย​รู้สึก​ถึง​ความ​ไม่​ปลอด​ภัย​ด้วย กษัตริย์​ซาอูล​ตาม​จอง​ล้าง​จอง​ผลาญ​ดาวิด​อยู่​หลาย​ปี ดาวิด​หนี​รอด​ไป​ได้​หลาย​ครั้ง แต่​บาง​ครั้ง​เขา​รู้สึก​ว่า​ปัญหา​โถม​ทับ​เข้า​มา​มาก​จน​แทบ​รับ​ไม่​ไหว (บทเพลง​สรรเสริญ 55:3-5; 69:1) ถึง​อย่าง​นั้น ดาวิด​ยัง​เขียน​ว่า “ข้าพเจ้า​จะ​ทอด​กาย​ลง​นอน​หลับ​ใน​ความ​สงบ​สุข โอ้​พระ​ยะโฮวา พระองค์​เท่า​นั้น​ที่​ทรง​บันดาล​ให้​ข้าพเจ้า​อยู่​ใน​ความ​ปลอด​ภัย”—บทเพลง​สรรเสริญ 4:8

ทั้ง​ฮันนา​กับ​ดาวิด​ฝาก​เรื่อง​ที่​ทำ​ให้​พวก​เขา​วิตก​กังวล​ไว้​กับ​พระ​ยะโฮวา และ​พวก​เขา​ก็​รู้สึก​ว่า​พระองค์​ช่วย​ให้​พวก​เขา​อุ่น​ใจ​ได้​จริง ๆ (บทเพลง​สรรเสริญ 55:22) พวก​เรา​ใน​ทุก​วัน​นี้​จะ​ทำ​แบบ​เดียว​กับ​พวก​เขา​ได้​อย่าง​ไร?

สาม​วิธี​ที่​จะ​ช่วย​ให้​รู้สึก​มั่นคง​ปลอด​ภัย​มาก​ขึ้น

1. เรียน​รู้​ที่​จะ​ไว้​วางใจ​พระ​ยะโฮวา​พ่อ​ของ​เรา

พระ​เยซู​แนะ​นำ​ให้​เรา​เรียน​รู้​จัก​พ่อ​ของ​ท่าน​ซึ่ง​เป็น “พระเจ้า​เที่ยง​แท้​องค์​เดียว” (โยฮัน 17:3) อัครสาวก​เปาโล​รับรอง​กับ​เรา​ว่า “พระองค์​ไม่​ได้​อยู่​ไกล​จาก​เรา​ทุก​คน​เลย” (กิจการ 17:27) และ​ยาโกโบ​สาวก​อีก​คน​หนึ่ง​ก็​เขียน​ว่า “จง​เข้า​ไป​ใกล้​พระเจ้า แล้ว​พระองค์​จะ​ทรง​เข้า​มา​ใกล้​พวก​ท่าน”—ยาโกโบ 4:8

การ​ที่​รู้​ว่า​เรา​มี​พ่อ​ที่​อยู่​ใน​สวรรค์​ซึ่ง​รัก​และ​ห่วงใย​เรา​เป็น​สิ่ง​สำคัญ​ที่​จะ​ช่วย​ให้​เรา​เอา​ชนะ​ความ​วิตก​กังวล​ได้ จริง​อยู่ กว่า​เรา​จะ​รู้สึก​ไว้​วางใจ​พระเจ้า​ได้​ก็​ต้อง​ใช้​เวลา แต่​หลาย​คน​ก็​คิด​ว่า​การ​ทำ​อย่าง​นั้น​ช่วย​ได้​มาก​จริง ๆ แคโรลีน​บอก​ว่า “เมื่อ​มี​พระ​ยะโฮวา​เป็น​พ่อ ฉัน​ก็​มี​คน​ที่​ฉัน​สามารถ​ระบาย​ความ​รู้สึก​ใน​ใจ​ได้ นี่​ทำ​ให้​ฉัน​สบาย​ใจ​ขึ้น​มาก!”

เรเชล​เล่า​ว่า “พระ​ยะโฮวา​ก็​คือ​ผู้​ที่​ช่วย​ให้​ฉัน​รู้สึก​มั่นคง​ปลอด​ภัย​ใน​ยาม​ที่​ไม่​มี​พ่อ​แม่​อยู่​ด้วย ฉัน​จะ​พูด​กับ​พระองค์​และ​ขอ​พระองค์​ให้​ช่วย​ฉัน​แก้​ปัญหา​ต่าง ๆ แล้ว​พระองค์​ก็​ช่วย​ฉัน​จริง ๆ” *

2. หา​ครอบครัว​ที่​มี​ความ​เชื่อ​เดียว​กัน

พระ​เยซู​สอน​สาวก​ให้​มอง​ว่า​สาวก​คน​อื่น ๆ ก็​เป็น​เหมือน​พี่​หรือ​น้อง​ของ​เขา ท่าน​บอก​ว่า “พวก​เจ้า​ทุก​คน​เป็น​พี่​น้อง​กัน” (มัดธาย 23:8) พระ​เยซู​อยาก​ให้​สาวก​แท้​ของ​ท่าน​รัก​กัน​และ​กัน และ​พวก​เขา​ก็​จะ​รวม​กัน​เป็น​ครอบครัว​ใหญ่​อย่าง​ที่​เรา​เรียก​ว่า ครอบครัว​ที่​มี​ความ​เชื่อ​เดียว​กัน—มัดธาย 12:48-50; โยฮัน 13:35

พยาน​พระ​ยะโฮวา​พยายาม​ด้วย​ความ​จริง​ใจ​ที่​จะ​ทำ​ให้​ครอบครัว​ที่​มี​ความ​เชื่อ​เดียว​กัน​มี​ความ​อบอุ่น​และ​สบาย​ใจ (ฮีบรู 10:24, 25) หลาย​คน​รู้สึก​ว่า​การ​ประชุม​ใน​ประชาคม​เป็น​เหมือน​กับ​น้ำมัน​หอม​ที่​ทำ​ให้​เขา​รู้สึก​ผ่อน​คลาย​และ​ช่วย​รักษา​บาดแผล​ทาง​ใจ

อีวา​เล่า​ว่า “ฉัน​มี​เพื่อน​สนิท​คน​หนึ่ง​ใน​ประชาคม เธอ​เข้าใจ​ดี​ว่า​ฉัน​เจ็บ​ปวด​แค่​ไหน​กับ​เรื่อง​ร้าย ๆ ที่​ฉัน​เจอ เธอ​ฟัง​ฉัน​พูด อ่าน​พระ​คัมภีร์​ให้​ฉัน​ฟัง แล้ว​ก็​อธิษฐาน​กับ​ฉัน เธอ​ไม่​ยอม​ปล่อย​ให้​ฉัน​อยู่​คน​เดียว เธอ​ช่วย​ให้​ฉัน​ระบาย​ความ​ใน​ใจ​ออก​มา​เพื่อ​จะ​ไม่​ต้อง​แบก​ความ​ทุกข์​ไว้​ตลอด​เวลา เพราะ​เพื่อน​คน​นี้​แหละ​ที่​ทำ​ให้​ฉัน​รู้สึก​อบอุ่น​และ​ปลอด​ภัย” เรเชล​พูด​อีก​ว่า “ฉัน​ได้​พบ ‘พ่อ​แม่’ ใน​ประชาคม​คริสเตียน พวก​เขา​รัก​ฉัน​และ​ทำ​ให้​ฉัน​รู้สึก​มั่นคง​ปลอด​ภัย​จริง ๆ”

3. แสดง​ความ​รัก​และ​ความ​กรุณา​ต่อ​คน​อื่น

การ​แสดง​ความ​รัก​และ​ความ​กรุณา​ต่อ​คน​อื่น​จะ​ช่วย​ให้​คุณ​กับ​คน​นั้น​กลาย​เป็น​เพื่อน​ที่​รัก​กัน​ไป​ตลอด พระ​เยซู​พูด​ว่า “การ​ให้​ทำ​ให้​มี​ความ​สุข​ยิ่ง​กว่า​การ​รับ” (กิจการ 20:35) เรา​จะ​ได้​เห็น​กับ​ตา​ตัว​เอง​ว่า​ยิ่ง​เรา​ให้​ความ​รัก​กับ​คน​อื่น​มาก​เท่า​ไร เรา​ก็​จะ​ได้​รับ​ความ​รัก​จาก​เขา​มาก​เท่า​นั้น พระ​เยซู​บอก​สาวก​ของ​ท่าน​ว่า “จง​ให้​แก่​ผู้​อื่น​แล้ว​ผู้​อื่น​จะ​ให้​แก่​เจ้า”—ลูกา 6:38

เมื่อ​เรา​ให้​ความ​รัก​และ​ได้​รับ​ความ​รัก เรา​ก็​จะ​ยิ่ง​รู้สึก​มั่นคง​ปลอด​ภัย​มาก​ขึ้น พระ​คัมภีร์​บอก​ไว้​ว่า “ความ​รัก​ไม่​มี​วัน​เสื่อม​สูญ” (1 โครินท์ 13:8) มาเรีย​ยอม​รับ​ว่า “ฉัน​มัก​จะ​คิด​ลบ​กับ​ตัว​เอง แต่​ก็​รู้​ว่า​จริง ๆ แล้ว​มัน​ไม่​ได้​เป็น​อย่าง​นั้น ฉัน​หนี​ออก​จาก​กรอบ​ความ​คิด​แบบ​นี้​ได้​เพราะ​ฉัน​ช่วยเหลือ​คน​อื่น​และ​ไม่​คิด​ถึง​แต่​ตัว​เอง ฉัน​มี​ความ​สุข​เสมอ​ที่​ได้​ทำ​อะไร ๆ เพื่อ​คน​อื่น”

ความ​รู้สึก​มั่นคง​ปลอด​ภัย​สำหรับ​ทุก​คน

วิธี​ต่าง ๆ ที่​กล่าว​มา​นี้​ไม่​ใช่ ‘สูตร​มหัศจรรย์’ ที่​จะ​ช่วย​เยียว​ยา​ความ​รู้สึก​นี้​ให้​หาย​ขาด​ได้​ใน​พริบ​ตา แต่​วิธี​เหล่า​นี้​ก็​ช่วย​ได้​มาก​จริง ๆ แคโรลีน​ยอม​รับ​ว่า “ความ​รู้สึก​ไม่​มั่นคง​ปลอด​ภัย​ก็​ยัง​มี​อยู่ แต่​ตอน​นี้​ฉัน​รู้สึก​ว่า​ตัว​เอง​มี​ค่า​มาก​ขึ้น ฉัน​รู้​ว่า​พระเจ้า​รัก​และ​ห่วงใย​ฉัน และ​ฉัน​ก็​มี​เพื่อน​สนิท​หลาย​คน​ที่​ทำ​ให้​ฉัน​รู้สึก​มั่นคง​ปลอด​ภัย” เรเชล​รู้สึก​แบบ​เดียว​กัน​ด้วย เธอ​บอก​ว่า “บาง​ครั้ง​ฉัน​เศร้า​จน​บอก​ไม่​ถูก แต่​ฉัน​มี​พี่​น้อง​คริสเตียน​ที่​ฉัน​ขอ​คำ​แนะ​นำ​จาก​พวก​เขา​ได้ พวก​เขา​ช่วย​ให้​ฉัน​คิด​บวก และ​ยิ่ง​กว่า​นั้น​ฉัน​มี​พระเจ้า​ผู้​เป็น​พ่อ​ใน​สวรรค์​ที่​สามารถ​พูด​กับ​พระองค์​ได้​ทุก​วัน และ​ทั้ง​หมด​นี้​แหละ​ที่​ช่วย​ให้​ฉัน​รู้สึก​ดี​ขึ้น​มาก”

คัมภีร์​ไบเบิล​พูด​ถึง​โลก​ใหม่​ที่​กำลัง​ใกล้​เข้า​มา และ​เรา​ทุก​คน​จะ​รู้สึก​มั่นคง​ปลอด​ภัย​เมื่อ​อยู่​ที่​นั่น

ยัง​มี​อีก​วิธี​หนึ่ง​ที่​จะ​แก้​ปัญหา​ได้​อย่าง​ถาวร คัมภีร์​ไบเบิล​พูด​ถึง​โลก​ใหม่​ที่​กำลัง​ใกล้​เข้า​มา และ​เรา​ทุก​คน​จะ​รู้สึก​ปลอด​ภัย​เมื่อ​อยู่​ที่​นั่น เพราะ​คัมภีร์​ไบเบิล​สัญญา​ว่า “ทุก​คน​จะ​นั่ง​อยู่​ใต้​เถา​องุ่น​ของ​ตน​และ​ใต้​ต้น​มะเดื่อ​ของ​ตน และ​จะ​ไม่​มี​ใคร​ทำ​ให้​เขา​กลัว” (มีคา 4:4, พระ​คริสตธรรม​คัมภีร์ ฉบับ​อมตธรรม​ร่วม​สมัย ) พอ​ถึง​ตอน​นั้น เรา​จะ​ไม่​รู้สึก​เดียว​ดาย​ไร้​ผู้​ปก​ป้อง หรือ​ไม่​ต้อง​กลัว​ว่า​จะ​มี​ใคร​มา​ทำ​อันตราย​เรา แม้​แต่​ความ​เจ็บ​ปวด​ใน​อดีต​ที่​เป็น​เหมือน​แผล​ลึก​ก็ “จะ​ไม่​มี​ใคร​จด​จำ” อีก​ต่อ​ไป (ยะซายา 65:17, 25, ฉบับ​อมตธรรม​ร่วม​สมัย ) พระเจ้า​และ​พระ​เยซู​คริสต์​ลูก​ของ​พระองค์​จะ​ตั้ง “ความ​ชอบธรรม” ขึ้น แล้ว​ผล​ที่​เกิด​ขึ้น​ก็​คือ “ความ​สงบ​และ​ความ​มั่น​ใจ​ตลอด​กาล”—ยะซายา 32:17, ฉบับ​อมตธรรม​ร่วม​สมัย

^ วรรค 5 ชื่อ​ใน​บทความ​นี้​เป็น​ชื่อ​สมมุติ

^ วรรค 21 พยาน​พระ​ยะโฮวา​ยินดี​สอน​คัมภีร์​ไบเบิล​ให้​ฟรี​สำหรับ​ทุก​คน​ที่​อยาก​รู้​จัก​พระเจ้า​มาก​ขึ้น