Ebla—Jiji la Zamani Ambalo Lilisahauliwa Lainuka

CHEZA

Ebla—Jiji la Zamani Ambalo Lilisahauliwa Lainuka

Katika mwaka wa 1962, Paolo Matthiae, kijana Mwitaliano ambaye alikuwa mtaalamu wa vitu vya kale, alichunguza maeneo tambarare ya kaskazini-magharibi mwa Siria bila kujua angepata nini. Watu walifikiri kwamba wachimbuzi hawangepata vitu vingi vya kale nchini Siria. Hata hivyo, miaka miwili baadaye, wachimbuzi walioanza kuchimbua eneo la Tell Mardikh lililo kilometa 60 hivi kusini mwa Aleppo, walipata kitu ambacho watu wengi wanakiona kuwa ‘uvumbuzi muhimu zaidi wa vitu vya kale katika karne ya 20.’

MAANDISHI ya kale yanaonyesha kwamba kulikuwa na jiji lililoitwa Ebla. Hata hivyo, hakuna aliyejua jiji hilo lingepatikana katika kilima gani kati ya vilima vingi vya Mashariki ya Kati. Maandishi fulani yalitaja jinsi Sargoni, mfalme wa Akadi, alivyoshinda “Mari, Yarmuti, na Ebla.” Katika maandishi mengine, Mfalme Gudea wa Sumeria alitaja mbao zenye thamani alizopata kutoka “milima ya Ibla [Ebla].” Pia, jina Ebla lilionekana Karnaki, Misri, katika orodha ya majiji ya zamani ambayo Farao Thutmose wa Tatu alishinda. Unaweza kuelewa kwa nini wataalamu wa vitu vya kale walijaribu kutafuta Ebla.

Jitihada zao za kuendelea kuchimbua zilifanikiwa. Mnamo mwaka wa 1968, waligundua kisehemu cha sanamu ya Ibbit-Lim, mfalme wa Ebla. Ilikuwa na kiapo kilichoandikwa katika lugha ya Kiakadi kuonyesha kwamba ilikuwa imewekwa wakfu kwa mungu wa kike Ishtar, ambaye alikuwa mashuhuri huko Ebla. Ndiyo, vitu vya kale vilivyogunduliwa vilianza kufunua “lugha mpya, historia mpya, na utamaduni mpya.”

Mabamba ya kale yaliyogunduliwa mwaka wa 1974 na 1975 yalithibitisha kwamba jiji la Tell Mardikh ndilo lile jiji la zamani la Ebla kwa sababu mabamba hayo yalitaja kwa kurudia-rudia jina hilo la zamani. Vitu vilivyochimbuliwa vilionyesha pia kwamba jiji hilo lilijengwa angalau mara mbili. Baada ya kujengwa na kusitawi, jiji hilo liliharibiwa. Kisha, Ebla lilijengwa upya, lakini likaharibiwa tena na kusahauliwa kwa karne nyingi.

Jiji Lenye Historia Mbalimbali

Majiji mengi ya zamani yalijengwa kwenye maeneo yenye mchanga, kama yale yaliyo kati ya mto Tigri na Efrati, ambako ukulima ulisitawi. Majiji ya kwanza yanayotajwa katika Biblia yalikuwa huko Mesopotamia. (Mwanzo 10:10) Inaelekea kwamba jina Ebla linamaanisha “Mwamba Mweupe,” nalo linahusiana na mwamba wa chokaa ambao juu yake jiji hilo lilijengwa. Yaelekea eneo hilo lilichaguliwa kwa sababu mwamba huo wa chokaa ulionyesha kwamba lilikuwa na maji ya kutumiwa. Maji yalikuwa muhimu sana katika eneo hilo ambalo lilikuwa mbali na mito mikubwa.

Nafaka, mizabibu, na mizeituni, ilipandwa kwa wingi huko Ebla kwa sababu eneo hilo halikuwa likipata mvua kubwa. Pia, eneo hilo lilifaa kwa ufugaji, hasa wa kondoo. Ebla lilifaa kwa biashara ya mbao, mawe ya thamani, na chuma kwa sababu lilikuwa kati ya Eneo Tambarare la Mesopotamia na Pwani ya Mediterania. Jiji hilo lilikuwa na watu 200,000 hivi, na karibu asilimia 10 ya watu hao waliishi katika mji mkuu.

Mabaki ya jumba kubwa la kifalme yanathibitisha kwamba wakati huo Ebla lilikuwa jiji lenye ustaarabu mkubwa sana. Jumba hilo lilikuwa na lango lenye urefu wa meta 12 hadi 15. Kadiri wakati ulivyopita, jumba hilo lilipanuliwa mara kwa mara ili kutosheleza mahitaji yaliyokuwa yakiongezeka ya utawala wenye nguvu. Maofisa walifanya kazi chini ya uongozi wa wakuu wengi, kuanzia mfalme na malkia wake ambao walisaidiwa na “mabwana” na “magavana.”

Mabamba na vipande vya udongo zaidi ya 17,000 vimepatikana. Mwanzoni, inawezekana kulikuwa na mabamba mazima zaidi ya 4,000, ambayo yalipangwa vizuri katika makabati yaliyo wazi. Mabamba hayo yanathibitisha kwamba biashara ya Ebla ilienea sana. Kwa mfano, jiji hilo lilifanya biashara na Misri, kama inavyoonyeshwa na alama za kifalme za mafarao wawili. Mengi kati ya mabamba hayo yaliandikwa katika Kisumeria. Lakini mengine yaliandikwa katika Kiebla, Kiyahudi cha zamani sana ambacho kingeweza kueleweka kwa sababu ya mabamba hayo. Watu wa Mashariki walishangaa kugundua Kiyahudi hicho cha zamani. Huenda ukapendezwa kujua kwamba mabamba fulani yalikuwa na orodha ya Kisumeria na Kiebla. Kitabu Ebla—Mwanzoni mwa Ustaarabu wa Miji (Ebla—Alle origini della civiltà urbana) kinayaita mabamba hayo “kamusi za zamani zaidi zilizopo.”

Kwa wazi, Ebla lilikuwa jiji lenye nguvu kijeshi, kwa kuwa sanamu zilizochimbuliwa zinaonyesha mashujaa wa Ebla wakiua maadui wao au wakileta vichwa vya maadui. Hata hivyo, umaarufu wa Ebla uliisha serikali ya Ashuru na ya Babiloni zilipokuwa zikiinuka. Si rahisi kueleza kwa usahihi jinsi jambo hilo lilivyotukia, lakini inaelekea kwamba Sargoni wa Kwanza (huyu si Sargoni anayetajwa katika Isaya 20:1) na mjukuu wake Naram-Sin walishambulia Ebla. Vitu vya kale vilivyochimbuliwa vinaonyesha kwamba mapambano kati ya serikali hizo yalikuwa ya kijeuri, na mashambulizi yalikuwa ya kikatili.

Hata hivyo, kama ilivyotajwa, baada ya muda jiji hilo liliinuka tena na hata likawa maarufu katika eneo hilo. Jiji hilo jipya lilijengwa kupatana na ramani maalumu, jambo ambalo liliongeza utukufu wake. Katika eneo la chini la jiji hilo kulikuwa na sehemu takatifu iliyowekwa wakfu kwa mungu wa kike Ishtar, ambaye Wababiloni walimwona kuwa mungu wa kike wa uzazi. Pengine umewahi kusikia kuhusu lango maarufu la Ishtar, lililochimbuliwa katika mabaki ya jiji la Babiloni. Inaelekea kwamba jengo lenye kuvutia sana la Ebla lilikuwa makao ya simba ambao walionwa kuwa simba watakatifu wa mungu wa kike Ishtar. Hebu sasa tuzungumzie dini huko Ebla.

Dini Huko Ebla

Jiji la Ebla lilikuwa na miungu mingi kama nchi nyinginezo za zamani huko Mashariki. Baadhi ya miungu hiyo ni Baali, Hadadi (jina ambalo ni sehemu ya majina ya wafalme fulani wa Siria), na Dagani. (1 Wafalme 11:23; 15:18; 2 Wafalme 17:16) Watu wa Ebla waliogopa miungu hiyo yote. Hata waliheshimu miungu ya watu wengine. Vitu vya kale vinaonyesha kwamba, hasa katika milenia ya pili K.W.K., wafalme waliokufa zamani ambao walionwa kuwa miungu waliabudiwa pia.

Watu wa Ebla hawakuitumaini kabisa miungu yao. Jiji hilo jipya la Ebla lilizungukwa na kuta mbili kubwa ambazo zingewashangaza maadui wowote. Ukuta wa nje ulikuwa na urefu wa karibu kilometa 3 hivi. Bado kuta hizo zinaonekana wazi.

Hata hivyo, hilo jiji jipya la Ebla lilianguka. Inaelekea kwamba karibu mwaka wa 1600 K.W.K., Wahiti walilishinda kabisa jiji hilo ambalo hapo zamani, lilikuwa serikali yenye nguvu. Shairi moja la zamani linasema kwamba Ebla “lilivunjwa-vunjwa kama chombo cha udongo.” Pole kwa pole likaanza kusahauliwa. Maandishi yaliyoandikwa na wapiganaji wa kidini walioshambulia Yerusalemu mwaka wa 1098 yanataja mahali ambapo jiji la Ebla lilikuwa. Yanataja mahali hapo kuwa kituo cha mashambani kinachoitwa Mardikh. Jiji la Ebla, ambalo lilikuwa limesauliwa, liligunduliwa baada ya karne nyingi.

[Sanduku katika ukurasa wa 14]

EBLA NA BIBLIA

Habari iliyochapishwa mwaka wa 1976 katika gazeti moja (Biblical Archeologist) iliamsha hamu ya wasomi wa Biblia. Wale waliochunguza mabamba ya Ebla, walisema, kati ya mambo mengine, kwamba inawezekana mabamba hayo yalitaja majina ya watu na mahali mbalimbali ambapo palitajwa katika Biblia karne kadhaa baadaye. Inaelekea watu fulani walitilia chumvi habari iliyokuwa katika gazeti hilo, na wakaandika kwamba vitu vya kale vilivyochimbuliwa huko Ebla vinaunga mkono masimulizi ya kitabu cha Mwanzo. * Myesuiti Mitchell Dahood alidai kwamba “mabamba ya udongo [kutoka Ebla] yanafafanua mambo ya Biblia ambayo hayaeleweki.” Kwa mfano, aliamini kwamba mabamba hayo yangesaidia kutatua “tatizo la jina la Mungu wa Israeli.”

Sasa, maandishi hayo yanachunguzwa kwa makini zaidi. Kwa kuwa Kiebrania na Kiebla ni lugha za Kiyahudi, hatuwezi kukata kauli kwamba majina fulani ya majiji au watu huenda hayafanani na yale yaliyo katika Biblia. Hata hivyo, hilo halithibitishi kwamba majina hayo yanahusu mahali au watu walewale. Hatujui ni kwa kadiri gani uchimbuzi wa vitu vya kale huko Ebla utatusaidia kuielewa Biblia. Kuhusu jina la Mungu, mwandikaji wa gazeti moja (Biblical Archeologist), alikana kabisa kwamba alisema “Yahweh” limetajwa katika maandishi ya Ebla. Watu fulani wanafikiri kwamba herufi ja ambazo ziko kwenye mabamba hayo zinawakilisha moja ya miungu mingi ya Ebla, lakini wataalamu wengine wanaeleza kwamba herufi hizo ni alama tu ya sarufi. Vyovyote vile, herufi hizo haziwakilishi yule Mungu mmoja wa kweli, Yehova.—Kumbukumbu la Torati 4:35; Isaya 45:5.

[Maelezo ya Chini]

^ fu. 19 Kwa habari zaidi kuhusu jinsi ambavyo vitu vya kale vinaunga mkono masimulizi ya Biblia, ona sura ya 4 ya kitabu Biblia—Neno la Mungu au la Binadamu? kilichochapishwa na Mashahidi wa Yehova.

[Ramani/Picha katika ukurasa wa 12]

(Ona mpangilio kamili katika nakala iliyochapishwa)

BAHARI KUU

KANAANI

SIRIA

Aleppo

Ebla (Tell Mardikh)

Mto Efrati

[Hisani]

Archaeologist: Missione Archeologica Italiana a Ebla - Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’