Zaboravljena slava Vizantijskog carstva

REČ „VIZANTIJSKI“ U NEKIM JEZICIMA UKAZUJE NA INTRIGE, TAJANSTVENOST I IZDAJU. MEĐUTIM, MNOGI NE SHVATAJU DA JE OVAJ PRIDEV BIO DEO IMENA JEDNOG OGROMNOG PODRUČJA KOJE JE CVETALO SKORO 12 VEKOVA.

OD KAVKAZA do Atlantskog okeana, potom od Krima do Sinaja i od Dunava do Sahare — prostiralo se područje Vizantijskog carstva u vreme njegovog vrhunca. Mnogi istoričari kažu da je trajalo od 4. pa do 15. veka n. e. To nije bilo carstvo koje je samo očuvalo grčko-rimsku kulturu već i carstvo koje je mnogo uticalo na širenje takozvanog hrišćanstva. Stvorilo je i kodifikovalo politička, društvena i religiozna pravila koja su na snazi sve do danas.

Međutim, ovo moćno carstvo je imalo neverovatno skroman početak. Gledano iz istorijskog ugla, Vizantijsko carstvo je bilo produžetak Rimskog carstva na istoku. Vreme njegovog pojavljivanja još uvek je predmet debata. Neki istoričari smatraju Dioklecijana (oko 245-oko 316. n. e.) prvim vizantijskim carem; drugi Konstantina Velikog (oko 275-337. n. e.); a neki pak Justinijana I (483-565. n. e.). Međutim, većina se slaže da je Vizantijsko carstvo počelo da izranja kao poseban entitet kada je 330. n. e. car Konstantin premestio prestonicu svog carstva iz Rima u Vizant. Gradu je dao ime po sebi — Konstantinopolj (današnji Istanbul).

Zanimljivo je da nijedan od vladara niti stanovnici ovog carstva nikada sebe nisu nazivali Vizantijcima. Smatrali su se Rimljanima to jest Romejima. Izraz „Vizantijac“ počeo je da se koristi tek od 14. veka.

 Blistava prestonica

Jedan istoričar opisuje drevni Konstantinopolj kao grad „izuzetnog renomea i još većih poseda“. Lociran na raskršću Evrope i Azije — Bosforskom moreuzu — Konstantinopolj se prostirao jednim krakom na izuzetno obezbeđeno poluostrvo, a drugim krakom na zaštićenu luku, Zlatni Rog. Godine 657. pre n. e., grčki naseljenici su mu dali ime Vizant po svom legendarnom vođi Vizasu. Više od deset vekova kasnije, tokom svojih slavnih dana između 6. i 11. veka n. e., smatran je Novim Rimom i postao je dom za pola miliona ljudi.

Posetioci sa zapada bili su zadivljeni ovim velegradom i važnim centrom svetskih trgovačkih puteva. Njegova luka je bila puna brodova. Na pijacama se nudila svila, krzno, drago kamenje, aromatično drveće, rezbarena slonovača, zlato, srebro, emajlirani nakit i začini. Posve razumljivo, Konstantinopolj je bio predmet zavisti drugih sila, tako da su stalno pokušavale da probiju njegove zidove. Pre otomanskog osvajanja 1453, napadači su uspeli samo jednom da osvoje grad — naime, „hrišćani“ u četvrtom krstaškom ratu. „Od kad je sveta nije viđeno niti stečeno toliko blaga“, uzviknuo je krstaš Rober od Klarija.

Trajna baština

Verovali ili ne, vizantijska država, zakoni, religiozni koncepti i ceremonijalni sjaj i dalje utiču na živote miliona ljudi današnjeg doba. Na primer, Justinijanova čuvena kompilacija zakonskih principa, nazvana Corpus Iuris Civilis (Zbornik građanskog zakona) postala je temelj Rimskog zakona u kontinentalnoj Evropi danas. Vizantijski zakonski propisi su posredstvom Napoleonskog kodeksa preneseni u Latinsku Ameriku i druge zemlje, gde još uvek imaju veliki uticaj.

Pored toga, vizantijske arhitekte su naučile kako da postave ogromnu kupolu nad nekim četvorougaonim objektom — što je stil koji je dopro čak do Rusije. Neki čak kažu da su Vizantijci zaslužni za popularizovanje korišćenja viljuške za stolom. Kada je u Veneciji u 11. veku jedna vizantijska princeza upotrebila viljušku s dva šiljka umesto da je jela prstima, posmatrači su se zaprepastili! Međutim, vekovima kasnije viljuške su počeli da koriste i bogataši. Rimske pape su takođe popuštale uticaju Vizantije budući da su nosile tijaru napravljenu po ugledu na onu koju je nosio vizantijski car. Engleski monarsi su takođe pravili kopije kugle s krstom i skiptara koje je nosio ovaj car.

Zakon i red

Vizantijsko carstvo je iza sebe ostavilo i jednu fascinantnu zbirku državne politike. Na primer, siromašni su zapošljavani u državne pekare i prodajne vrtove. „Besposlenost vodi do kriminala“, verovao je car Lav III (oko 675-741 n. e.). Budući da je vladalo mišljenje da pijanstvo vodi do nereda i pobuna, kafane su bile zatvarane u osam sati uveče. Kako National Geographic Magazine kaže, „incest, ubistvo, privatno pravljenje ili prodavanje purpurnog sukna (rezervisanog samo za kraljevsko domaćinstvo) ili poučavanje neprijatelja brodogradnji moglo je značiti smaknuće ili pribijanje na stub — ili davljenje u jednoj vreći sa svinjom, petlom, otrovnicom i majmunom. Bakalin koji bi zakinuo na  merama izgubio bi ruku. Palikuće su spaljivane“.

Zanimljivo je što je Vizantijsko carstvo takođe pružalo veliki deo doživotne nege koju i danas pružaju države koje nude socijalno osiguranje za sve građane. Carevi i bogati građani nisu žalili truda u finansiranju bolnica, sirotinjskih domova i sirotišta. Bili su tu i domovi za pokajničke prostitutke — neke od njih su postale „svetice“ — čak i popravni domovi za pale aristokratkinje.

Carstvo sagrađeno na trgovini

Ovakva velikodušnost je odražavala blagostanje koje je vladalo u ovom carstvu. Država je kontrolisala cene, plate i rente. Pravljene su zalihe pšenice u slučaju loše žetve. Službenici su vršili inspekcije prodavnica da bi proverili težine i mere, glavne knjige i kvalitet robe. Oni koji su skrivali robu, krijumčarili, varali, falsifikovali i utajivali porez bili su strogo kažnjavani.

Sam car je bio najistaknutiji trgovac i proizvođač u carstvu, s monopolom nad kovnicom novca, proizvodnjom naoružanja i renomiranim luksuznim vizantijskim proizvodima. Lično je Justinijan utemeljio poznatu industriju svile s jajima svilene bube prokrijumčarenim iz Kine.

Takođe je bio razvijen i sistem osiguranja i kreditiranja. Bankarski poslovi su bili pomno praćeni. Zlatni solidus, novčić koji je uveo Konstantin, nije menjao vrednost deset vekova! Bila je to najstabilnija valuta u istoriji!

Vizantijski dvor

Kako je onda reč „vizantijski“ postala vezana za intrige, tajanstvenost i izdaju? Prema istoričaru Vilijamu Lekiju, iza blistave fasade vizantijskog dvora, bila je ispredana „jednolična priča o intrigama sveštenika, evnuha i žena, o trovanjima, zaverama, sveopštoj nezahvalnosti, neprestanom bratoubistvu“.

Pisac Merl Severi zapaža: „Pošto je bio okružen navodnim uzurpatorima i atentatorima, nijedan nesposoban car nije bio dugo Božji vikar na zemlji. Od 88 careva koliko ih je bilo od Konstantina I do XI, 13 ih je otišlo u manastir. Tridesetoro drugih umrli su nasilno — od gladi, ili su bili otrovani, oslepljeni, izbatinani, zadavljeni, izbodeni, rastrgani ili im je bila odrubljena glava. Lobanja Nićifora I završila je kao srebrom prošaran pehar iz kog je bugarski kan Krum nazdravljao svojim bojarima [plemićima].“

Čak je i „sveti“ Konstantin Veliki dao da mu se pogubi najstariji sin i da se njegova žena zadavi u njenoj kadi. Carica Irina (oko 752-803. n. e.) bila je toliko opsednuta da zadrži vlast da je dala da joj se sin oslepi i uzela je njegovu titulu imperatora.

Put u propast

Međutim, do propasti ovog carstva nisu dovele političke intrige. Zemlje zapadne  Evrope započele su svoju transformaciju putem renesanse, reformacije, prosvećenja kao i usponom nauke. Ali u Vizantu promena bilo kakve vrste ne samo što je smatrana za jeres već i na kraju kriminalnim delom protiv države.

Pored toga, izmenjeni politički vetrovi počeli su da uzimaju svoj danak. Islam je u sedmom veku progutao Antiohiju, Jerusalim i Aleksandriju. Invazije Slovena na Balkan i osvajanja Lombarda u Italiji stvorili su raskol između Rima i Konstantinopolja. Rim, odsečen od carske zaštite, priklonio se germanskom zapadu koji je bio u usponu. Smanjeno carstvo Konstantinopolja postalo je uglavnom grčko. A onda su 1054. grčki pravoslavni patrijarh i rimokatolički papa ekskomunicirali jedan drugog zbog teoloških neslaganja i tako doveli do rascepa pravoslavne i katoličke crkve, rascepa koji sve do danas nije izglađen.

Godine 1204, carstvo je zadesila još jedna velika nesreća. Na svom putu do Jerusalima, trupe u četvrtom krstaškom ratu su 12. aprila počinile ono što je istoričar ser Stiven Ransiman nazvao „najvećim kriminalnim delom u istoriji“ — razaranje Konstantinopolja. Paleći, pljačkajući i silujući u ime Hrista, krstaši su uništili grad i poneli svoj plen u Veneciju, Pariz, Torino i druge centre na zapadu.

Prošlo je više od 50 godina dok je Konstantinopolj konačno povraćen. Do tada je od slave bivšeg carstva ostala samo puka senka. Mlečani i Đenovljani su imali potpunu kontrolu nad njegovom trgovinom. Ubrzo posle toga, Vizantijsko carstvo se našlo pod pritiskom islamskih otomana.

Takav pritisak je doveo do neizbežnog nestanka ovog carstva. Dana 11. aprila 1453, sultan Mehmed II je opseo prestonicu, prestrojavajući 100 000 vojnika i moćnu flotu. Samo 8 000 branitelja Konstantinopolja pružalo je otpor sedam nedelja. A onda su osvajači 28. maja provalili kroz jedan slabo čuvan ulaz na gradskom šancu. Do sutradan je prestonica prešla u druge ruke. Kaže se da je Mehmed — tadašnji pobednik — lio suze i jadikovao: „Kakav smo grad prepustili pljačkanju i uništavanju!“ Vizantijsko carstvo je palo. Ali njegov uticaj oseća se sve do danas.

[Okvir/Slike na 13. strani]

VIZANTIJSKO CARSTVO I BIBLIJA

Monaštvo je bilo jedan od najmoćnijih religioznih trendova u carstvu. Manastiri su služili kao mesta za umnožavanje i čuvanje hiljada biblijskih manuskripata. Tri najvažnija i najkompletnija postojeća biblijska manuskripta — Vatikanski 1209, Sinajski (umetak) i Aleksandrijski (u pozadini) — možda su napravljeni odnosno očuvani u manastirima i religioznim zajednicama u Vizantu.

[Izvor]

Oba manuskripta: Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Okvir/Slika na 15. strani]

RELIGIJA U VIZANTIJSKOM CARSTVU

Komentarišući o bliskim vezama koje su postojale između crkve i države, Norman Dejvis u svojoj knjizi Europe — A History, piše: „Država i crkva su bile spojene u jednu neraskidivu celinu. Car... i patrijarh su smatrani svetovnim i duhovnim stubovima božanskog autoriteta. Carstvo je štitilo pravoslavnu crkvu, a crkva je hvalila državu. Tom ’cezaropapizmu‘ nije bilo ravna na zapadu.“

[Slika]

Muzej Aja Sofija, Istanbul — jedno vreme najveća vizantijska crkva pretvorena je 1453. u džamiju, a 1935. u muzej

[Tabela na 14. strani]

(Za kompletan tekst, vidi publikaciju)

KLJUČNI DOGAĐAJI

286. Dioklecijan počinje da vlada iz Nikomedije u Maloj Aziji

330. Konstantin pretvara Vizant u prestonicu carstva, menjajući ime grada u Konstantinopolj

395. Rimsko carstvo je trajno podeljeno na istočno i zapadno

1054. Religiozni raskol deli Grčku pravoslavnu crkvu od Rimokatoličke crkve

1204. Trupe u četvrtom krstaškom ratu razaraju Konstantinopolj

1453. Konstantinopolj i carstvo padaju pred Turcima

[Mapa na 12. strani]

(Za kompletan tekst, vidi publikaciju)

CRNO MORE

KONSTANTINOPOLJ

Nikomedija

Nikeja

Efes

Antiohija

Jerusalim

Aleksandrija

SREDOZEMNO MORE

Osenčeno područje prikazuje carstvo u vreme njegovog vrhunca (527-565. n. e.)

[Slike na 12. strani]

Izučavaoci debatuju o tome da li je prvi vizantijski car bio (1) Dioklecijan (2) Konstantin Veliki ili (3) Justinijan I

[Izvor]

Musée du Louvre, Paris

[Slika na 15. strani]

Slika u jednom manuskriptu prikazuje opsadu Konstantinopolja 1204.

[Izvor]

© Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Slika na 15. strani]

Zlatni solidus, 321. n. e., ugrađen na sredini jednog priveska

[Izvor]

Photograph taken by courtesy of the British Museum