Romët: Një mijë vjet gëzime e brenga

NGJAN si një dasmë e madhe tradicionale. Ushqimi e pijet janë me bollëk dhe shtëpia buçet nga muzika. Të afërmit shtyhen përpara për të uruar dhëndrin e turpshëm dhe nusen që ndrin e tëra. Por kjo është vetëm një festë që bëhet një natë para martesës, ku kanë ardhur mbi 600 mysafirë. Familja e dhëndrit u jep krushqve çmimin e nuses. Të nesërmen dhëndri bashkë me familjen e vet do të shoqërojë nusen e re në shtëpinë e tij, ku do të bëhet dasma.

Të gjithë të afërmit e çiftit të ri flasin gjuhën rome, një gjuhë që do të konsiderohej e huaj kudo që të jetonin. Kjo gjuhë me dialektet e saj të ndryshme, bashkë me shumë tradita të lashta dhe zakone dasmash, është trashëgimia e përbashkët e një populli të shpërndarë në gjithë globin, por që nuk ka një territor kombëtar dhe një qeveri të vetën. Këta janë romët. *

Cilët janë romët?

Duke studiuar gjuhën, formimin kulturor dhe gjenetik të romëve, kthehemi gati 1.000 vjet pas në Indinë Veriore. Gjuha e tyre, përveç disa fjalëve që janë shtuar më pas, duket qartë se ka origjinë indiane. Por nuk dihet saktë arsyeja pse u larguan nga India. Disa studiues mendojnë se të parët e tyre mund të kenë qenë artizanë dhe njerëz që argëtonin grupet e ushtarëve, të cilët lanë vendlindjen si pasojë e konflikteve ushtarake. Sidoqoftë, romët mbërritën në Evropë para vitit 1300 të e.s, pasi kishin kaluar në Persi dhe Turqi.

 Në Evropë, prej kohësh kanë ekzistuar dy pikëpamje ekstreme për romët. Nga njëra anë, në disa romane dhe filma janë idealizuar si njerëz mikpritës, të shkujdesur dhe endacakë, që nëpërmjet këngës e kërcimit shprehin lirshëm gëzimet dhe brengat e jetës. Nga ana tjetër, janë përgojuar si të pabesë, misteriozë dhe njerëz që nuk të zënë besë—përjetësisht të huaj, të veçuar e të shkëputur nga shoqëria që i rrethon. Për të kuptuar si janë krijuar këto opinione për romët, le të shqyrtojmë pak të kaluarën e tyre interesante.

Kohë diskriminimi

Në mesjetë, për shumicën e evropianëve, e gjithë bota ishte fshati ose qyteti i tyre. Imagjinoni pak çfarë mund t’u ketë shkuar nëpër mend kur panë për herë të parë familjet e porsaardhura rome. Shumë gjëra të tyre mund t’u kenë ngjallur kureshtje. Përveç lëkurës së zeshkët, syve me ngjyrë të errët dhe flokëve të zinj, edhe veshja, zakonet dhe gjuha e të sapoardhurve ishin komplet ndryshe nga të tyret. Për më tepër, romët shpesh rrinin të veçuar nga të tjerët—një zakon që ndoshta vinte nga koha kur jetonin në shoqërinë indiane, që ishte e ndarë në klasa. Brenda disa dekadash, kureshtjes që patën në fillim evropianët, ia zuri vendin mosbesimi.

Romët i shkëputën nga pjesa tjetër e popullsisë—i detyronin t’i ngrinin kampet vetëm në kufi të fshatrave dhe e kishin të ndaluar të hynin në fshat qoftë edhe për të blerë diçka ose për të marrë ujë. «Ata rrëmbejnë fëmijë, e madje edhe i hanë!»—flitej lart e poshtë. Disa herë romët detyroheshin nga ligji të gatuanin jashtë, që kushdo, nëse donte, mund të kontrollonte çfarë kishin në enët e gatimit. Shpesh ky kontroll bëhej duke ua derdhur përtokë ushqimin e asaj dite. Prandaj s’është çudi që disa romë vidhnin ushqime për të mbajtur frymën gjallë.

Romët e përballonin diskriminimin duke qenë të lidhur ngushtë me njëri-tjetrin. Për shekuj me radhë, jeta familjare ka qenë për ta burim gëzimi dhe ndihme. Zakonisht, prindërit kujdesen shumë për fëmijët, dhe fëmijët interesohen mjaft për prindërit duke u kujdesur kur ata moshohen. Po ashtu, shumë romë u  përmbahen fort normave tradicionale të sjelljes dhe të edukatës.

Jeta rrugëve

Ngaqë shumë rrallë i mirëpritnin, romët ishin gjithnjë në lëvizje. Nga kjo jetë prej endacakësh ata u bënë mjeshtra për punimin e metalit, për tregti dhe për të argëtuar njerëzit. Duke kryer këto shërbime që kërkoheshin nga njerëzit, të paktën siguronin bukën e gojës. Disa gra rome shfrytëzuan namin që u kishte dalë si gra me fuqi të mbinatyrshme, dhe shpesh hiqeshin sikur kishin fuqi të tilla për të fituar para. Po ashtu jeta rrugëve zvogëloi rrezikun që kultura dhe morali i tyre të ndotej nga kontakti i shumtë me gaxhiet—siç u thonë romët atyre që nuk janë romë. *

Ndërkohë, paragjykimet i hapën rrugë përndjekjes. Romët u dëbuan nga disa pjesë të Evropës. Në vende të tjera, prej shekujsh, romët ishin kthyer në skllevër. Fundi i asaj skllavërie në vitet 60 të shekullit të 19-të, bëri që popullsia rome të shtohej edhe më. Një mori vërshuan në Evropën Perëndimore dhe në Amerikë. Kudo që shkuan, ata morën me vete gjuhën, zakonet dhe talentet e tyre.

Edhe pse të shtypur, romët gjenin hera-herës kënaqësi duke u marrë me art. Në Spanjë, përzierja e romëve dhe e kulturave të tjera solli si rezultat muzikën dhe kërcimin flamenko. Kurse në Evropën Lindore, muzikantët romë adoptuan këngët popullore të vendit dhe i përpunuan sipas stilit të tyre karakteristik. Tonet pasionante të muzikës rome ndikuan edhe te kompozitorët e muzikës klasike, përfshirë Bethovenin, Brahmsin, Dvorzhakun, Hajdenin, Listin, Moxartin, Rahmaninovin, Ravelin, Rosinin, Sarasaten dhe Sen-Sanin.

Romët në botën moderne

Sot dy deri pesë milionë romë—disa thonë shumë më tepër—janë shpërndarë thuajse në çdo cep të tokës. Pjesa dërrmuese jeton në Evropë. Shumë prej tyre nuk udhëtojnë më vazhdimisht, dhe disa janë goxha mirë nga ana  ekonomike. Por në mjaft vende, romët ende janë njerëz të varfër e në nevojë, dhe shpesh jetojnë në kushte të mjerueshme.

Sipas teorisë politike të regjimit komunist në Evropën Lindore, të gjithë qytetarët duhej të ishin të barabartë. Qeveritarët u përpoqën, dhe patën suksese të ndryshme, për të kufizuar jetën endacake të romëve, duke u dhënë punë dhe shtëpi të ndërtuara nga qeveria. Disa herë kjo solli njëfarë përmirësimi në shëndetin dhe standardin e tyre të jetës. Por nuk shuajti ndjenjat dhe mendimet negative që romët dhe njerëzit e tjerë jo romë kishin ushqyer ndaj njëri-tjetrit prej shekujsh.

Ndryshimet politike në Evropën Lindore në vitet 90, premtonin mundësi të reja. Por këto ndryshime hapën edhe plagë të vjetra ngaqë programet e asistencës sociale u pakësuan dhe ligjet kundër diskriminimit nuk zbatoheshin me aq korrektësi. Kështu romët u katandisën në një gjendje sociale dhe ekonomike akoma më të vështirë.

Gjejnë shpresë dhe një jetë më të mirë

Këto ishin rrethanat kur Andrea me flokë të ndritshëm të zinj, ndiqte shkollën në Evropën Lindore. Ajo ishte e vetmja nxënëse rome në klasë. Ndonëse me natyrë të fortë, nuk i mban dot lotët kur kujton se si e tallnin dhe e mënjanonin. «Gjithnjë zgjidhesha e fundit kur ndaheshin skuadrat për të luajtur,—kujton Andrea.—Më vinte t’ia mbathja dhe të kthehesha në Indi, ku do të isha si gjithë të tjerët. Në fakt, njëherë, dikush i ulëriti një shokut tim: ‘Kthehu në Indi!’ Ai iu përgjigj: ‘Po të kisha para do ta bëja.’ Nuk ndiheshim askund si në shtëpi. Ishim të padëshiruar kudo.» Si valltare e talentuar që ishte, Andrea ëndërronte të bëhej e famshme, dhe kështu të tjerët ta pranonin. Por gjatë adoleshencës gjeti diçka shumë më të mirë.

«Një ditë, një grua e re me emrin Piroska, një Dëshmitare e Jehovait, erdhi në shtëpinë tonë,—thotë Andrea.—Më tregoi nga Bibla se Perëndia na do si individë dhe jo thjesht njerëzimin në tërësi. Më shpjegoi se po të doja, mund të kisha një marrëdhënie të mirë me Perëndinë. Ndjeva se isha vërtet e rëndësishme për dikë. U bëra më e sigurt në vetvete kur mësova se në sytë e Perëndisë të gjithë njerëzit janë njësoj.

Piroska më mori në mbledhjet e Dëshmitarëve, ku takova romë e të tjerë që nuk ishin romë dhe pashë sa të bashkuar ishin. Zura miq të vërtetë nga të dyja palët. Pasi studiova Biblën me Piroskën për gati një vit e gjysmë, edhe unë u bëra Dëshmitare e Jehovait.» Sot, Andrea  dhe i shoqi janë ungjillëzues në kohë të plotë, u mësojnë të tjerëve për dashurinë e ngrohtë që ka Perëndia për njerëzit e të gjitha kombeve.

«Më pranuan si të barabartë»

Duke kujtuar adoleshencën, një rom me emrin Hajro thotë: «Shoqëria e keqe me djem që nuk para e respektonin ligjin, më futi në telashe. Një herë, policia më arrestoi për vjedhje ndërkohë që shoqërohesha me ata djem. Kur policët më çuan në shtëpi, më shumë kisha frikë nga reagimi i nënës sesa nga ata, sepse, si në çdo familje rome në përgjithësi, më kishin mësuar se është e gabuar të vjedhësh dikë, kushdo qoftë ai.»

Kur Hajroja u rrit, bashkë me familjen takuan Dëshmitarët e Jehovait. Premtimi i Biblës se Mbretëria e Perëndisë do ta çlirojë shoqërinë njerëzore nga problemet, përfshirë paragjykimin dhe diskriminimin, ia kënaqi zemrën Hajros. «Romët s’kanë pasur kurrë një qeveri kombëtare të tyren që të kujdeset për ta,—thotë ai.—Prandaj them se romët janë në gjendje ta kuptojnë mirë se si Mbretëria e Perëndisë do t’u sjellë dobi gjithë popujve. Që tani i dalloj ato bekime. Me të vënë këmbë në Sallën e Mbretërisë, u ndjeva njësoj si apostulli Pjetër kur tha: ‘Tani e kuptoj fare qartë se Perëndia nuk është i anshëm, por në çdo komb njeriu që i frikësohet atij dhe praktikon drejtësinë, është i pranuar  nga ai.’ (Veprat 10:34, 35) Të gjithë më pranuan si të barabartë. S’u besoja dot veshëve kur ata që nuk ishin romë, më quanin prala—‘vëlla’ në gjuhën rome.

Në fillim, disa nga pjesëtarët e familjes më kundërshtuan me forcë. Nuk i kuptonin dot ndryshimet që po bëja për të jetuar sipas parimeve të Biblës. Por tani, të afërmit dhe komuniteti rom e kanë parë se duke iu përmbajtur me vendosmëri normave të Perëndisë, jam i lumtur dhe kam pasur gjithë ato rezultate të mira. Shumica e tyre do të donte ta përmirësonte jetën kështu si unë.» Hajroja tani shërben si plak dhe ungjillëzues në kohë të plotë. Edhe gruaja e tij, Megani, që nuk është rome, u mëson romëve dhe të tjerëve se si Bibla mund t’i ndihmojë të kenë një jetë të lumtur tani dhe në të ardhmen. «Më kanë pranuar plotësisht në gjirin e tyre, si familja e burrit, ashtu edhe komuniteti rom,—thotë ajo.—Atyre u pëlqen që një grua që s’është rome interesohet për ta.»

[Shënimet]

[Diçitura në faqen 24]

Sot romët jetojnë pothuajse në çdo cep të tokës

[Kutia dhe figurat në faqen 23]

Gjatë periudhës naziste në Evropë, bashkë me hebrenjtë, Dëshmitarët e Jehovait dhe të tjerë, Hitleri vrau edhe 400.000 a më shumë romë në kampet e vdekjes. Në vitin 1940, madje para se fushata e Hitlerit për shfarosje të njihej anembanë, aktori Çarli Çaplin—edhe ai vetë me origjinë rome—bëri filmin Diktatori i Madh, një film që satirizonte Hitlerin dhe nazizmin. Artistë të tjerë të njohur që thuhet se kanë origjinë rome, janë aktori Jul Briner, aktorja Rita Hejuorth (poshtë), piktori Pablo Pikaso (poshtë), muzikanti i xhazit Xhango Rajnhart dhe këngëtarja maqedonase Esma Rexhepova. Mes romëve ka edhe inxhinierë, mjekë, profesorë dhe anëtarë të parlamenteve kombëtare.

[Burimet]

AFP/Getty Images

Fotografi nga Tony Vaccaro/Getty Images

[Kutia dhe figurat në faqen 26]

Dëshmitarë romë

Shumë romë janë bërë Dëshmitarë të Jehovait. Disa shërbejnë si pleq në kongregacione dhe si lajmëtarë në shërbim të plotkohor. Autoritetet lokale dhe shumë të tjerë që nuk janë romë, i shohin si shembull. Një Dëshmitar rom në Sllovaki tregon: «Një ditë, një fqinji ynë që nuk është rom trokiti në derën tonë. ‘Martesa ime është në krizë, por e di se ju mund të na ndihmoni’,—u shpjegoi ai. ‘Pse ne?’—e pyetëm. Ai u përgjigj: ‘Nëse Perëndia që adhuroni, ju ndihmon ju romëve të përmirësoni cilësinë e jetës, mbase na ndihmon edhe ne.’ I dhamë një libër që flet për jetën familjare dhe që bazohet në Bibël, botuar nga Dëshmitarët e Jehovait.

Më vonë, gruaja e tij trokiti në derë dhe na bëri të njëjtën kërkesë, pa e ditur se i shoqi kishte qenë tashmë te ne. ‘Asnjë tjetër në këtë pallat s’mund të na ndihmojë’,—tha ajo. I dhamë një kopje të të njëjtit libër. Që të dy na kërkuan të mos i tregonim bashkëshortit tjetër për vizitën. Një muaj e gjysmë më vonë, filluam të studionim Biblën me këtë çift. Jetesa në harmoni me të vërtetën e Biblës na e ka përmirësuar kaq shumë reputacionin para njerëzve, saqë ata na drejtohen për ndihmë frymore.»

[Figurat]

Narbon, Francë

Granadë, Spanjë

«Romët janë në gjendje ta kuptojnë mirë se si Mbretëria e Perëndisë do t’u sjellë dobi gjithë popujve.»—Hajroja

[Figura në faqen 22]

Poloni

[Burimi]

© Clive Shirley/Panos Pictures

[Figura në faqen 22]

Romët në Angli, 1911

[Burimi]

Me mirësjellje nga University of Liverpool Library

[Figura në faqet 22, 23]

Sllovaki

[Figura në faqen 23]

Maqedoni

[Burimi]

© Mikkel Ostergaard/Panos Pictures

[Figura në faqen 24]

Rumani

[Figura në faqen 24]

Maqedoni

[Figurat në faqet 24, 25]

Republika Çeke

[Figurat në faqet 24, 25]

Spanjë

[Figura në faqen 25]

Andrea ëndërronte të bëhej valltare e famshme, dhe kështu të tjerët ta pranonin

[Burimet e figurave në faqen 24]

Rumania: © Karen Robinson/Panos Pictures; Maqedonia: © Mikkel Ostergaard/Panos Pictures; Republika Çeke: © Julie Denesha/Panos Pictures