PE E iai se tasi e fia maʻi? O le maʻi o se mea e faalavelavea ai i tatou ma e alu ai le tele o tupe. E vaivai ai lou tino, lē mafai ai ona e alu i le aʻoga ma le galuega, lē maua sau tupe, lē mafai ona tausi lou aiga, taugatā le tau o togafitiga, ma e ono manaʻomia foʻi se tasi e tausia oe.

E moni ai le muagagana, “E sili le puipuia nai lo o le tau togafitia.” O nisi faamaʻi e lē mafai ona ʻalofia. Ae e tele mea e mafai ona e faia ina ia faaitiitia pe ʻalofia ai lou aafia i maʻi. Mātau ni auala se lima e mafai ona fesoasoani iā te oe ina ia maua ai se soifua mālōlōina lelei.

Ua taʻua i se faamatalaga mai i le falemaʻi o le Mayo Clinic, “o se tasi o auala sili e ʻalofia ai le maua i maʻi ma le pipisi atu o faamaʻi,” o le fufulu lea o ou lima. E faigofie ona e maua i le fulū pe afai e te tago i lou isu pe mili ou mata ae e lē o mamā ou lima. O le auala sili e puipuia ai oe, o le toʻaga lea e fufulu mamā ou lima. O le tumamā e ʻalofia ai foʻi le pipisi atu o faamaʻi tugā e pei o le niumonia ma le manava tatā, lea e māfua ai ona maliliu i tausaga taʻitasi le silia i le lua miliona o tamaiti e i lalo ifo o le lima tausaga. E oo foʻi i le faamaʻi mataʻutia o le Ebola, e mafai ona faaitiitia ona aafiaga e ala i le fufulu o ou lima i taimi uma.

E iai taimi patino e matuā tāua ai lava le fufulu o lima, ina ia puipuia ai lou soifua mālōlōina, faapea ma isi. E tatau ona fufulu ou lima:

• Pe a uma ona faaaogā le falelētaʻua.

• Pe a uma ona sui le napekini o se tamaitiiti pe ave foʻi o ia i le falelētaʻua.

• A o leʻi faia ma pe a uma ona faia le fusiga o se manuʻa.

• A o leʻi asiasi atu i se tasi o loo maʻi ma pe a tuua o ia.

• A o leʻi saunia meaʻai, pe taumafa foʻi.

• Pe a uma ona mafatua, tale, pe fogi le isu.

• Pe a uma ona e tago i se meaola po o ona otaotavale.

• Pe a uma ona e tago i se lapisi.

E tatau ona e iloa le auala saʻo e fufulu mamā ai ou lima. Ua faaalia i suʻesuʻega, o le toʻatele o tagata e faaaogāina falelētaʻua mo le lautele, e lē fufuluina o latou lima pe lē saʻo foʻi le auala e fufulu ai. O le ā le auala e tatau ona fufulu ai lima?

• Ia faasusū ou lima i se vai mamā ma faaaogā se fasimoli.

• Mili ou lima ina ia oā, ma fufulu ou atigilima, lima matua, tuālima, ma le va o tamatamaʻi lima.

• A itiiti mai ia 20 sekone e fufulu ma mili faatasi ai ou lima.

• Faamamā ou lima i se vai mamā.

• Solo lima i se solo mamā, po o se pepa solo.

O nei auala e faigofie, ae e ʻalofia ai faamaʻi ma faasaoina ai le ola.

I nisi atunuu, o se feʻau masani le aoina mai o suāvai mamā e faaaogā e se aiga. Peitaʻi, e mafai ona avea le mauaina o suāvai mamā ma faafitauli i so o se vaega o le lalolagi, pe afai ua palapalā le suāvai ona o se lologa, afā, pā le paipa, po o nisi māfuaaga. Pe afai e lē mamā le mea e maua mai ai le suāvai, pe e lē lelei foʻi ona teu vai, e ono maua ai ni manu ninii, ma maua ai i maʻi e pei o le fiva taifoi, manava tatā, ate fefete, cholera ma isi faamaʻi. I se fua faatatau, e pe ā ma le 1.7 piliona tagata e maua i le manava tatā i tausaga taʻitasi, e māfua i le inuina o vai lē mamā.

E masani ona maua se tasi i le cholera pe afai e taumafa i vai po o meaʻai na faaaogā ai vai ua faaleagaina i otaotavale o tagata o loo mamaʻi. O ā laasaga e mafai ona e uia ina ia puipuia ai oe lava mai i le faaaogāina o suāvai e lē mamā, e tusa pe faatoʻā mavae atu se mala faalenatura?

• Ia faamautinoa e maua suāvai taumafa mai i se faatanoa po o se punāvai e mamā, pe aumai foʻi i se kamupani ua lauiloa i le faatauina atu o vai mamā. E manaʻomia foʻi ona mamā vai e fufulu ai gutu, ipu, kuka ai meaʻai ma isi mea.

• Pe afai e te lē o mautinoa po o mamā vai o loo maua mai i le paipa, ia faapuna lelei a o leʻi faaaogāina, pe faaaogā se vailaau talafeagai e faamamā ai vai.

• Pe a faaaogā vailaau e pei o le chlorine, ia e mulimuli i faatonuga ua saunia mai i le auala e faaaogā ai.

• Ia faaaogā ni faamamā (filter) e matuā lelei, pe afai e faigofie ona maua ma e lē taugatā.

• Afai ua lē maua se vailaau e faamamā ai le suāvai, e mafai ona e faaaogāina le vailaau e fai ai pisia o ofu. Pe afai e tasi lita le telē o le vai, ia tuu iai ni matāua se lua o le vailaau (8 matāua o le vailaau i le kalone vai), saʻeu lelei, tuu mo le 30 minute, ona faatoʻā faaaogā loa lea.

• Ia teu lelei suāvai mamā i fagu po o ni paelo mamā, ma ia tapuni lelei ina ia aua neʻi faaleagaina.

• Ia faamautinoa e mamā so o se sioki po o se isi mea e faaaogā e asu ai vai.

• Ia mamā ou lima pe a e tago i mea e asu ai le vai, ma aua neʻi lolō ou lima po o tamatamaʻi lima i totonu o suāvai taumafa.

E maua foʻi le soifua mālōlōina pe afai e paleni au meaʻai. E tatau ona e mataala i le tele o le masima, gaʻo, suka, ma le telē o lau meaʻai. Ia taumafa i meaʻai eseese ma faaaofia ai fualaau faisua ma fualaau ʻaina suamalie. Pe a faatau sau falaoa, cereal, pasta, po o le araisa, ia faitau i le pepa o loo iai totonu le oloa, ina ia e iloa ai pe faia mai i le falaoamata enaena. O meaʻai e faia mai i le falaoamata enaena e sili atu ona lelei mo lou soifua mālōlōina ma e tele ai le fiber. Ina ia maua le polotini, ia taumafa sina aano o manu fasi po o aano o manulele ia e lē gaʻoa. Ia taumafai foʻi e ʻai sau iʻa pe faalua pe sili atu i le vaiaso pe afai e mafai. O nisi atunuu e mafai ona maua polotini mai i meaʻai e fai i fualaau faisua.

O le tele o le ʻai i mea suamalie ma meaʻai e toʻa le gaʻo, o le a maua ai oe i le tino puta. Ina ia ʻalofia lea tulaga, ia toʻaga e inu vaiauli nai lo o vai suamalie. Ia ʻai fualaau ʻaina nai lo o meaʻai suamalie. Faaitiitia le ʻai i meaʻai e toʻa le gaʻo e pei o sosisi, manu fasi, pata, keke, sisi ma isi mea. Nai lo o le faaaogā o gaʻo e toʻa e kuka ai meaʻai, ia faaaogā ni gaʻo e lelei mo le soifua mālōlōina.

O le tele o le masima e maua ai i le toto maualuga. Afai o lou faafitauli lea, ia faitau i faamatalaga o loo i le pepa e aumai ai se oloa po o se meaʻai, ina ia iloa ai le tele o le masima o iai, ma faaitiitia ai lou ʻai mea oona. Ia faaaogā isi mea faamanogi meaʻai nai lo o le masima.

E tāua lou iloa po o ā mea e tatau ona e ʻai ai, ma le telē o le meaʻai e ao ona e ʻaina. O lea, ia ʻalofia le soona ʻai ma iʻu ai ina fālā le manava.

O se tasi o faafitauli, o le ʻai lea i meaʻai ua leaga. E mafai ona e maʻi pe a e ʻai i ni meaʻai e lē vela lelei pe e leʻi lelei ona teuina. I tausaga taʻitasi, e toʻa 1 mai i le toʻa 6 tagata Amerika e mamaʻi ona o le taumafa i meaʻai ua leaga. O le toʻatele e toe malolosi ma e leai ni aafiaga faaumiumi, ae o nisi ua maliliu ai. O le ā e mafai ona e faia ina ia faaitiitia lou aafia?

• O nisi fualaau faisua e totō i palapala e faaaogā ai otaotavale o manu o ni faalelei eleele. O lea, ia fufulu mamā nei fualaau a o leʻi faaaogāina.

• Ia faaaogā se fasimoli ma se vai māfanafana e fufulu ai ou lima, ipu, laupapa tipi meaʻai ma isi mea e faaaogā i sau kuka.

• Ia aua lava neʻi tuuina ni meaʻai i luga o se ipu po o se isi mea e leʻi fufuluina, ae sa iai aano o manu fasi, iʻa mata, pe na taʻe ai foʻi se fuāmoa mata.

• Ia faavela lelei meaʻai, ma ia vave tuu i le pusaʻaisa so o se meaʻai e vave leaga pe afai e lē o faaaogāina.

• Ia tiaʻi so o se meaʻai e vave leaga ua silia i le itula pe lua itula o loo i se potu e silia i le 90 tikeri Fahrenheit (32°C) le vevela.

E tusa po o le ā lou matua, ae e manaʻomia lava ona e toʻaga e faamalositino ina ia lelei lou tino. E toʻatele tagata i aso nei e lē o lava a latou faamalositino. Aiseā e tāua ai le faamalositino? E fesoasoani iā te oe:

• Ina ia moe lelei ai.

• E faigofie ai ona gaoioi.

• Ina ia malolosi pea ou ponaivi ma maso.

• Ina ia maua pe faatumau le mamafa talafeagai.

• Ia lē vave aafia ai i le mafatia o le mafaufau.

• E ʻalofia ai le vave maliu a o leʻi taitai le soifua.

Afai e te lē toʻaga e faamalositino, o le a faigofie la ona e:

• Maua i le maʻi fatu.

• Maua i le maʻi suka o le ituaiga 2.

• Aafia i le toto maualuga.

• Aafia i le tele o le gaʻo i ou alātoto.

• Aafia i le pē o le isi vaega o lou tino.

E faalagolago le faamalositino e talafeagai mo oe, i le matua o lou soifua ma le tulaga o lou soifua mālōlōina. O lea, ia talanoa muamua i se fomaʻi a o leʻi e faataʻitaʻia se polokalame o faamalositino. E tusa ai o fautuaga masani, a itiiti mai e 60 minute e ao ona faaalu e tamaiti ma talavou i aso taʻitasi, e faia ai ni faamalositino māmā seʻia oo i faamalositino mamafa. Peitaʻi o tagata matutua, e ao ona faaalu le 150 minute i vaiaso taʻitasi e faia ai faamalositino māmā, ae 75 minute pe a faia faamalositino mamafa.

Ia fai ni faamalositino e te fiafia i ai. Atonu e ala i le taalo soka, lakapi, tenisi, savali, tiʻetiʻe uila, fai togālaau, aau, alo vaa, po o isi lava mea. O faamalositino e māmā e afu ai lou tino. Ae o faamalositino mamafa, e tau lē mafai ai ona e tautala a o fai.

E eseese le umi e momoe ai tagata. O le tele o pepe meamea e momoe mo le 16 i le 18 itula i le aso, o tamaiti e 1 i le 3 tausaga e momoe mo le 14 itula, ae o tamaiti e 3 i le 4 tausaga, e momoe 11 i le 12 itula. O tamaiti ua auai i le aʻoga e manaʻomia ona momoe mo le 10 itula, o talavou e 9 i le 10 itula, a o tagata matutua e 7 i le 8 itula.

O le lava lelei o le moe o se mea e tatau ona fai. Ua faapea mai tagata atamamai, e tāua le lava o le moe i le:

• Tuputupu aʻe o fanau iti ma talavou.

• Aʻoaʻoina ma le manatuaina o ni faamatalaga fou.

• Sologa lelei pea o le auala e gaoioi ai homone o lou tino, ia e fesootaʻi i lou mamafa ma le mauaina o le malosi mai i meaʻai.

• Mālōlōina o lou fatu ma alātoto.

• ʻAlofia o faamaʻi.

O le lē lava o le moe e iai lona sootaga i le tino puta, maʻi fatu, lotomafatia, maʻi suka, ma faalavelave faafuaseʻi e tulaʻi mai. O lea, e tāua tele ona lava le moe.

O le ā la e mafai ona e faia pe afai e lē o lava lau moe?

• Taumafai e tausisi i le taimi e te moe ma ala ai i aso taʻitasi.

• Ia filemu ma pogisa lou potumoe, ma ia aua neʻi mālūlū tele pe vevela foʻi.

• Aua le matamata i le TV pe faaaogā se isi masini faaonapōnei pe a e taoto e te moe.

• Ia faamautinoa e lelei lou moega ma manaia i le moe.

• ʻAlofia le ʻai i meaʻai mamafa, inu ʻava malosi po o isi meainu e iai le vailaau o le caffeine a o leʻi moe.

• Pe afai e te faatatauina nei manatu ae e faigatā pea ona e maua se moe lelei, e te tautulemoe i le tele o taimi o le aso, pe tau puni lau mānava pe a e moe, e lelei la ona e alu e vaai se fomaʻi.