Mbeni mbeti-sango (Biblical Archaeology Review) afa so, azo so ayeke gi nda ti aye na gbe ti sese awara ambeni ye so afa so wungo ti azo “nduru na 50 tongaso”, so a sara tënë ti ala na yâ ti mbage ti Bible so alondo na Genèse ti si na Malachie, ayeke biani dä lani. Na popo ni a yeke wara agbia ti Juda nga na ti Israël 14, na tapande David na Ézéchias, so azo ahinga ala mingi, nga Menahem na Péqah so azo ahinga ala mingi ape. A yeke wara nga na popo ni aPharaon 5 nga agbia 19 ti Assyrie, Babylone, Moab, Perse nga na ti Syrie. Me ambaï ti Bible nga na aye so a wara na gbe ti sese asara gi tënë ti agbia ape. A sara nga tënë ti ambeni zo so a hinga ala mingi ape, na tapande akota prêtre, ascribe nga na ambeni kota zo ni nde.

Na ndo ti tënë ti azo so kue, mbeti-sango ni afa so a yeke wara “gbâ ti ambeni ye so awandara awara” so amû lege na e ti hinga azo ni so. Na mbage ti Bible so alondo na Matthieu ti si na Apocalypse, a sara nga tënë ti ambeni zo nde; na azo so ayeke gi nda ti aye na gbe ti sese kue ayeda so ala yeke biani dä lani, na tapande Hérode, Ponce Pilate, Tibère, Caïphe nga na Sergius Paulus.

Atâa so a yeke wara encore abamara na Israël laso ape, ambeni versê 150 tongaso ti Bible asara tënë ti nyama so. Ye so aye ti fa so, azo so asû lani Bible ahinga nyama so nzoni mingi. Gbâ ti aversê ni so asara tënë ti nyama so na lege ti hakango ye. Me, ambeni versê ni asara tënë ti ambeni zo so atingbi tere na abamara. Na tapande a sara tënë ti Samson, David nga na Benaja so afâ lani abamara (aJuge 14:5, 6; 1 Samuel 17:34, 35; 2 Samuel 23:20). Me ti ambeni, abamara la afâ ala.—1 aGbia 13:24; 2 aGbia 17:25.

Ândö, a yeke wara bamara ti Asie (Panthera leo persica) na yâ ti Asie Mineure, Grèce ti gue na Palestine, Syrie, Mésopotamie nga na mbeni mbage ti Inde. Ândö, na akodoro so ayeke nduru na Israël, azo ayeke sara ka lani adessin ti bamara mingi, ndali ti so lo yeke mbeni nyama so ayeke mû ka mbeto mingi na zo nga a ne lo mingi. Ni la, na tere ti ngbene kota lege so ahon na yâ ti gbata ti Babylone, a sara akota dessin ti abamara na tere ti amur so ayeke na tere ti kota lege ni.

Nduru na ngu 1200, ambeni zo atene so aChrétien so ayeke tiri lani na aMusulman afâ abamara so ayeke na Palestine. Peut-être, a yeke kete na peko ti ngu 1300 la abamara ahunzi na ando ni so. Me atâa so kue, juska na ngu 1800, a tene so a bâ ambeni bamara ni na yâ ti Mésopotamie nga na Syrie. Angu mingi ape na peko ti ngu 1900, a bâ nga ambeni na Iran nga na Irak.