A DÜ mbi na ngu 1926 na Karítsa, mbeni kete kodro na Grèce. A dü e miombe, na mbi yeke mbasambala molenge ni. Babâ na mama ti e ayeke azo so asara kua ngangu mingi.

Ngu oko kozo ti tene a dü mbi, babâ na mama ti mbi awara terê na John Papparizos, mbeni Wamandango Bible, iri so a yeke iri lani na aTémoin ti Jéhovah. Lo yapu mingi na fango tënë nga lo yeke diko tënë mingi. So lo yeke zi nda ti Bible nzoni mingi apika bê ti babâ na mama ti mbi, ala komanse ti gue na abungbi ti aWamandango Bible so ayeke na yâ ti kete kodro ti e. Mama ti mbi ayeke lani na kpengba mabe na Jéhovah Nzapa, nga atâa so lo hinga mbeti ape, lo yeke fa lani tënë ti mabe ti lo na azo na ngoi kue so lege azi na lo. Mawa ni ayeke so babâ ti mbi azia lani lê ti lo gï na ndö ti awokongo ti azo na asara si yeke yeke lo zia ti gue na bungbi.

Mbi na aita ti mbi e bâ Bible lani na nene ni mingi, me na ngoi so e yeke kono, aye so anzere na amaseka agboto lê ti e mingi. Na ngu 1939, Use Bira so Amû Sese Kue akomanse ti mû ndo na Europe, na mbeni ye so asi na yâ ti kete kodro ti e azia mbeto mingi na bê ti e. A zia iri ti Nicolas Psarras, molenge ti babâ kota ti e nga so ayeke voizin ti e, so awara batême ade ti ninga ape, na yâ ti turugu ti Grèce. Nicolas, so ayeke na ngu 20, atene na mbeto ape na akota zo ti aturugu ni, atene: “Mbi lingbi ti sara bira ape ndali ti so mbi yeke turugu ti Christ.” A gue na lo na da-ngbanga ti aturugu na a fâ ngbanga ti ngu bale-oko na li ti lo. Tënë ni adö bê ti e ngangu.

Na tongo nda ti ngu 1941, aturugu ti Angleterre nga na ambeni turugu alï na yâ ti kodro ti Grèce na a zi Nicolas na kanga. Lo kiri na Karítsa, kâ la yaya ti mbi Ilias ahunda gbâ ti atënë na lo na ndö ti Bible. Mbi dengi  mê mbi mä lo. Na pekoni, mbi, Ilias nga na ngambe ti e ti wali, Efmorfia, e komanse ti manda Bible nga e komanse ti gue lakue na abungbi ti aTémoin. Ngu oko na pekoni, e ota e mû terê ti e na Jéhovah na e wara batême. Na pekoni, ambeni ita ti e osio aga nga aTémoin be-ta-zo.

Na ngu 1942, congrégation ti Karítsa ayeke na amaseka-koli nga na amaseka-wali gumbaya so ngu ti ala alondo na ngu 15 ti si na ngu 25. E kue e hinga lani so angangu tara ayeke ku e. Tongaso, ti tene e kpengba, e bungbi oko na ngoi kue so lege azi na e ti manda Bible, ti he abia ti Nzapa nga ti sambela. So e sara tongaso akpengba lani mabe ti e.

Gï na peko ti so Use Bira so Amû Sese Kue ahunzi, acommuniste ti Grèce asara kpengbango-li na terê ti gouvernement, ye so asara si sioni bira alondo. Aturugu ti acommuniste amû yâ ti akete kodro na ala gbu azo na ngangu ti mû peko ti ala. Na ngoi so ala si na yâ ti kete kodro ti e, ala gbu na ngangu aTémoin ota so ade maseka: Mbi, Antonio Tsoukaris nga na Ilias. E tene na ala so e yeke aChrétien so e yeke ti e nde; ye oko, ala gbu e na ngangu ti tambela ti gue na Hoto ti Olympe, tambela ni asara ngbonga 12.

Kete na pekoni, mbeni kota zo ti aturugu ti acommuniste amû yanga na e ti mû peko ti aturugu so ayeke gue na lê ti bira. Na ngoi so e fa na lo so atâ Chrétien ayeke mû ngombe ti fâ zo ape, ngonzo agbu lo na lo gue na e na devant ti mbeni turugu ti kota kamba. Tongana e kiri e tene gï oko tënë ni na turugu ti kota kamba ni, lo mû yanga, lo tene: “Tongaso, ala mû vuko kororo na ala gue na place ti bira ala mû aturugu so awara kä ala gue na ala na hôpital.”

E tene: “Me ka tongana aturugu ti gouvernement agbu e? Ala yeke bâ e tongana azo so ayeke sara bira ape?” Lo tene: “Bon, ala gue na mapa na azo so ayeke na lê ti bira.” E tene: “Ka tongana mbeni kota zo ti aturugu abâ e na vuko kororo ni si lo mû yanga na e ti yô angombe ti gue na ni na azo so ayeke na lê ti bira ni?” Turugu ti kota kamba ni agbu li ti lo ngbii na lo tene: “Bon, mbi yeke sûr so ala lingbi ti bâ lege ti ataba! Ala ngbâ na ndö ti hoto ni na ala bâ ndo na ndö ti anyama.”

Tongaso, na ngoi so bira ni angbâ ti ga ngangu, e ota kue e bâ so conscience ti e alingbi ti mû lege na e ti bâ lege ti ataba ni. Ngu oko na pekoni, a zia lege na Ilias so ayeke kota zo ti e ti kiri na kodro ti bâ lege ti mama ti e so ayeke wali-mua. Terê ti Antonio ason na a zi lo. Ye oko, mbi ngbâ ti mbi na ngbâa.

Na ngoi ni so, aturugu ti Grèce aga nduru nduru na acommuniste. Groupe ti acommuniste so agbu mbi na ngbâa akpe ague na yâ ti ahoto so ayeke na Albanie. Hio tongaso, aturugu ti Grèce angoro e nduru na katikati ti kodro ni. Li ti aturugu-kpale ni aga kirikiri na ala kpe. Mbi honde terê ti mbi na peko ti mbeni keke so atï na sese, a sara si aturugu ti Grèce so mbi sara fade tënë ti ala so awara mbi.

Na ngoi so mbi tene na aturugu ti Grèce so acommuniste agbu lani mbi na ngbâa, ala mû mbi ala gue na mbi na camp ti aturugu so ayeke nduru na Véria, ngbene gbata ti Bérée so ayeke na yâ ti Bible, ti tene a bâ tënë ti mbi ti fâ ngbanga na ndö ti mbi. Kâ, a hunda na  mbi ti zi adû so aturugu ayeke honde terê ti ala na yâ ni. So mbi ke, kota zo ti aturugu ni atokua mbi na zoa ti Makrónisos (Makronisi) so amû mbeto na zo mingi.

Makrónisos ayeke mbeni tênë so ayeke na gbe ti lâ, ndö ni ahule na ayeke na terê ti ngu na Attique so ayo na Athènes kilomètre 50. Yongo ti zoa ni ayeke gï kilomètre 13, na place so lê ni akono mingi konongo ti lê ni ayeke mètre 500. Ye oko, na ngu 1947 ti si na ngu 1958, azo ti kanga ahon 100 000 la ayeke kâ, na popo ti ala mo yeke wara acommuniste na azo so a bâ ala a tene ala yeke acommuniste, angbene turugu-kpale nga na gbâ ti aTémoin ti Jéhovah so ayeke be-ta-zo.

Na ngoi so mbi si kâ na tongo nda ti ngu 1949, a kangbi yâ ti azo ti kanga ni na yâ ti acamp nde nde. A zia mbi na yâ ti mbeni camp so agarde ayeke dä mingi ape, mbi na ambeni koli ngbangbo mingi. Wungo ti e 40 tongaso ayeke lango na lê ti sese na yâ ti mbeni tente so a leke ni ndali ti azo 10. E yeke nyon fungo ngu nga e yeke te mingi ni gï lentille nga na aubergine. Pupu ayeke sara lakue nga poussière ayeke mingi asara si gigi ayeke ngangu. Me e doit lani ti yô akota tênë ti zia na mbeni ndo nde lakue lakue ape, so ayeke mbeni kua so ayeke tâ sioni mingi so asara sioni na terê nga na pensé ti gbâ ti azo ti kanga ni.

Mbeni lâ na ngoi so mbi yeke tambela na yanga ti ngu ni, mbi wara gbâ ti aTémoin so ayeke na yâ ti ambeni camp nde. Terê ti e anzere mingi so e wara terê. E bungbi na ngoi kue so e lingbi ti bungbi, na e sara kue ti tene a bâ e pëpe. E yeke fa nga lani tënë na hondengo ni na azo ti kanga, ambeni na popo ti ala aga aTémoin ti Jéhovah. Sarango aye so nga asambela so e sara na bê ti e kue amû lani maboko na e ti kpengba songo ti e na Jéhovah.

Nze bale-oko na peko ti so azo so agbu mbi apensé so “mbi ga nzoni awe,” ala hunda na mbi ti yü bongo ti aturugu. Na ngoi so mbi ke, ala gue na mbi na devant ti kota zo ti camp ni. Mbi mû na lo mbeni lettre so na yâ ni mbi tene: “Mbi ye gï ti duti turugu ti Christ.” Na peko ti so kota zo ni agi ti zia mbeto na yâ ti mbi, lo gue na mbi na use kota zo ti camp ni, mbeni bua ti Eglize Orthodoxe ti Grèce so ayü abongo ti lo ti bua kue. Na ngoi so mbi sara kua na Bible ti kiri tënë na mbeto pëpe na ahundango ndo ti lo kue, ngonzo asara lo, lo dekongo, lo tene: “Ala hon na lo kâ! Lo ye bungbi ti lo ahon ndö ni.”

Na ndade ni na ndapre, aturugu akiri ahunda na mbi ti yü bongo ti aturugu. Na ngoi so mbi ke, ala boxé mbi nga ala pika mbi na mbeni keke. Ala gue na mbi na ndo so a yeke soigné azo dä ti bâ wala mbeni bio ti terê ti mbi akungbi ape, na pekoni ala gboto mbi akiri na mbi na yâ ti tente ti mbi. Ala sara na mbi gï tongaso nze use.

Ndali ti so mbi lingbi ti gue nde pëpe na ye so mbi mä na bê na ni, aturugu so bê ti ala ason so asigi na mbeni fini kode. Ala kanga maboko ti mbi na mbage ti peko, ala pika gbe ti gere ti mbi sioni sioni na anengo kamba. Na yâ ti ngangu pasi so, mbi dabe ti mbi na tënë ti Jésus so lo tene: “Ngia ayeke na ala tongana azo azonga ala, asara ye ti ngangu na ala . . . Ala duti na ngia nga zia si terê ti ala anzere mingi, ndali ti so futa ti ala ayeke kota na yayu. A yeke tongaso si lani a sara aye ti ngangu na aprophète so aga kozo na ala.” (Mat. 5:11, 12). Na nda ni, na yâ ti pasi so akpa mo bâ mo tene ayeke hunzi ape so, mbi évanouir.

Tongana mbi zingo, mbi yeke na yâ ti mbeni da ti kanga so dê asara dä mingi, mapa, ngu wala couverture ayeke dä ape. Atâa so kue, mbi gi bê ti mbi ape. Tongana ti so Bible atene, “siriri ti Nzapa” ‘ayeke bata lani bê ti mbi nga na bibe ti mbi.’ (aPhil. 4:7, kete tënë na gbe ni.) Na ndade ni, mbeni turugu ti nzoni bê amû na mbi mapa na ngu nga na mbeni nengo bongo. Na pekoni, mbeni turugu ni amû na mbi kobe ti lo so a mû na lo. Na lege ti aye so nga na ambeni nde, mbi bâ so Jéhovah abâ lege ti mbi nzoni.

Akota zo ni abâ mbi tongana mbeni zo ti kpengbango-li so a lingbi ti kiri na lo na nzoni lege ape, na ala gue na mbi na Athènes ti tene da-ngbanga ti aturugu afâ ngbanga na ndö ti mbi. Kâ, a dë ngbanga ti ngu ota na li ti mbi na a tokua mbi na kanga na zoa ti Giáros so ayo kilomètre 50 na est ti Makrónisos.

Da ti kanga ti Giáros ayeke mbeni kota da so a leke ni na abengba brique so ngangu gbagba ayeke na terê ni. Azo ti kanga ahon 5000 ayeke na yâ ni so a kanga ala ndali ti aye ti poroso. A yeke wara na yâ ni nga aTémoin ti Jéhovah mbasambala so a kanga ala kue ndali  ti so ala duti ti ala nde. E mbasambala kue e yeke bungbi na hondengo ni ti manda Bible atâa so a kanga lege ngangu na e ti sara tongaso. Lakue e yeke wara même na hondengo ni a-Tour ti Ba Ndo so e yeke sû peko ni na maboko si e manda ni.

Mbeni lâ na ngoi so e yeke manda ye na hondengo ni, mbeni garde ti da ti kanga ni awara e na lo mû ambeti ti e ni. A iri e na devant ti use kota zo ti da ti kanga ni na e pensé so a yeke zia mbeni ngu na ndö ti ngu so a kanga na e. Me use kota zo ti da ti kanga ni atene: “E hinga ala nga e bâ na nene ni ye so ala mä na bê na ni. E hinga so e lingbi ti sara confiance na ala. Ala kiri na terê ti kua ti ala.” Lo mû même na ambeni na popo ti e akua so ayeke ngangu mingi ape. E kiri lani merci mingi. So e yeke be-ta-zo même na da ti kanga amû gonda na Jéhovah.

So e ngbâ be-ta-zo aga na ambeni nzoni ye nde. Na peko ti so mbeni zo ti kanga so ayeke professeur ti mathématique abâ asarango ye ti e nzoni, a pusu lo ti hunda na e tënë na ndö ti aye so e mä na bê na ni. Na ngoi so a zi e aTémoin ti Jéhovah na kanga na tongo nda ti ngu 1951, lo kue a zi lo. Ambeni ngoi na pekoni, lo ga Témoin so awara batême nga wafango tënë ti ngoi kue.

Ti mbi, na peko ti so a zi mbi na kanga, mbi kiri lani na yâ ti sewa ti mbi na Karítsa. Na pekoni, mbi na ambeni koli ti kodro ti mbi, e gue na Melbourne, na Australie. Kâ, mbi wara terê na Janette, mbeni nzoni ita-wali, e sara mariage, e dü molenge-koli oko na amolenge-wali ota na e fa lege ti aChrétien na ala.

Laso, mbi hon ngu 90 awe na mbi ngbâ ancien. Akä so ândö mbi wara asara si na ambeni ngoi terê ti mbi nga na gere ti mbi ayeke son, mbilimbili na peko ti fango tënë. Ye oko, mbi leke na bê ti mbi ti ngbâ lakue “turugu ti Christ”.—2 Tim. 2:3.