ESKÊ mo hinga ti diko Hébreu so a sû lani na Bible? Âmanke mo hinga ape. Peut-être lâ oko ade mo bâ mbeni Bible ti yanga ti Hébreu ape. Me, mo peut ti kiri ti ye ande Bible ti mo mingi tongana mo gi ti hinga ambeni ye na ndö ti wandara Elias Hutter, so ayeke na fini na ngu 1500 ti si na ngu 1600, so asigi na aBible use ti yanga ti Hébreu.

A dü Elias Hutter na ngu 1553 na kodro ti Görlitz, mbeni kete gbata so ayeke nduru na frontière so laso ayeke na popo ti Allemagne, Pologne nga na République Tchèque. Na Université ti Lutheran na gbata ti Jena, Hutter amanda lani ambeni yanga ti kodro so ayeke nduru na Israël. Na ngoi so lo wara ngu 24 tongaso, lo ga professeur ti Hébreu na gbata ti Leipzig. Teti so lo yeke mbeni zo so aye ti sara achangement, lo sigi na mbeni ekole ti lo na gbata ti Nuremberg, so teti ngu osio a-élève ni alingbi ti manda Hébreu, Grec, Latin nga na Allemand. A sara mara ye ni so na yâ ti mbeni ekole wala université nde ape.

Na ngu 1587, Hutter asigi na mbeni Bible ti yanga ti Hébreu so azo ayeke iri ka ni Testament ti Giriri. A iri Bible ni so “Derekh ha-Kodesh,” so ayeke mbeni tënë so a mû na yâ ti versê ti Ésaïe 35:8 so aye ti tene, “Lege-so-ayeke-nzoni-kue.” So a sara gere ti ambeti ni pendere, a sara si azo atene so “aye kue so ayeke na yâ ni asara pendere ti Bible ni.” Me ye so asara si Bible ni so ayeke tâ nde mingi ayeke so a-élève alingbi ti sara kua na ni tongana mbeni nzoni mbeti so a-aidé ala ti manda na yanga ti Hébreu.

Ti hinga ndani so Bible ti Hutter ayeke pendere mingi, zia e bâ akpale use so mbeni zo ayeke wara tongana lo tara ti diko Bible ti yanga ti Hébreu. Kozoni, agere-mbeti ni ayeke nde nde nga azo ahinga ni mingi ape. Use ni, alê ti tënë so a zia na devant wala na peko ti mbeni gunda ti mbupa, a sara si a yeke ngangu na zo ti hinga mbupa ni. Na tapande, tënë ti Hébreu so atene נפשׁ (so a diko ni nèphèsh), aye ti tene “âme”. Na Ézéchiel 18:4, a zia lê ti tënë ה (so a diko ni ha) na devant ti gunda ti mbupa ni si atingbi aga הנפשׁ (hannèphèsh). Ti azo so ahinga ape, mbupa הנפשׁ (hannèphèsh) alingbi ti kpa mbeni fini mbupa so ayeke tâ nde na gunda ti mbupa נפשׁ (nèphèsh).

Ti aidé a-élève ti lo, Hutter asara kua na mbeni pendere kode ti imprimengo na mbeti. Lo sû atënë ti Hébreu ni, ambeni avuko vukongo nga ambeni avuko ape. Ti agunda ti mbupa oko oko lo sû ni avuko vukongo. Ti alê ti atënë so a zia na devant wala na peko ti agunda ti ambupa ni, lo sû alê ti tënë ni avuko ape. Ye so lo sara  so, a sara si a yeke ngangu mingi ape na a-élève ni ti hinga gunda ti mbeni mbupa ti Hébreu, na a aidé ala ti manda yanga ti kodro ni nzoni. Na yâ ti Bible Les Saintes Écritures. Traduction du monde nouveau (avec notes et références) a sara kua na oko kode ni so na place so a zia akete tënë na gbe ni dä. A sû agunda ti mbupa ni avuko vukongo nga a sû alê ti atënë so a zia na devant wala na peko ti ambeni mbupa ni avuko ape. Ambage ti foto so a zia vuru ye na ndö ni so afa kode ti imprimengo na mbeti so Hutter asara kua na ni na Ézéchiel 18:4 nga ti so a sara kua na ni na yâ ti Les Saintes Écritures. Traduction du monde nouveau (avec notes et références) na yâ ti akete tënë na gbe ni ti oko versê ni so.

Hutter a-imprimé nga mbage ti Bible so azo airi ni Fini Testament, na ayanga ti kodro 12 na yâ ti Bible oko. A sigi na Bible ni so na ngu 1599 na gbata ti Nuremberg, nga mingi ni a iri ni Polyglotte ti Nuremberg. Hutter aye nga lani ti traduire na yanga ti Hébreu mbage ti Bible so alondo na Matthieu ti si na Apocalypse. Me lo tene so même si lo yeke “fade na nzara ti futa mbeni kota nginza” ndali ti sigingo na traduction ni so, asacrifice ni so alingbi fade ti duti gï senge senge. * Tongaso, lo mû desizion ti tene lo wani lo traduire na yanga ti Hébreu Fini Testament so a sû lani na Grec. Hutter azia lege ti sarango ambeni ye ti lo, lo mû gï terê ti lo na kua ti traduction ni na lo hunzi ni kue gï na yâ ti ngu oko!

Eskê traduction ti mbage ti Bible so alondo na Matthieu ti si na Apocalypse so Hutter asû ni na yanga ti Hébreu so ayeke pendere? Na ngu 1891, Wandara Franz Delitzsch atene so traduction ti Bible ti lo ti yanga ti Hébreu so asara si zo amä yâ ti ambeni tënë so aChrétien ayeke tene ka ni mingi ape nga a yeke nzoni ti tene azo adiko ni lakue, ndali ti so lo soro atënë so alingbi na yanga ti Grec ni.

Hutter aga lani zo ti mosoro ape na peko ti so lo sara traduction ni so; a vo aBible ti lo ni mingi ape. Me atâa so kue, akua so lo sara lani ayeke kota ye mingi nga angbâ ti sara ngangu mingi na ndö ti azo. Na tapande, na ngu 1661, William Robertson akiri aleke peko ti traduction ti mbage ti Bible so Hutter asû ni na yanga ti Hébreu, na lo imprimé ni. Nga na ngu 1798, Richard Caddick asara oko ye ni so. Na ngoi so lo yeke traduire mbage ti Bible so a sû ni lani na grec, Hutter azia iri “Jéhovah” (יהוה, JHVH) na place ti atitre Kyʹri·os (Seigneur) na The·osʹ (Nzapa) tongana a yeke mbeni tënë so a mû ni na yâ ti mbage ti Bible so a sû lani na yanga ti Hébreu wala tongana lo bâ so aye ti sara tënë ti Jéhovah. A yeke kota ye ti hinga so atâa so a zi iri ti Nzapa na yâ ti gbâ ti atraduction ti Bible ti Fini Testament, Hutter azia ti lo iri ti Nzapa na yâ ti traduction ti lo na ye so afa so a yeke kota ye ti kiri na iri ti Nzapa na yâ ti mbage ti Bible so alondo na Matthieu ti si na Apocalypse.

Ti peko, tongana mo bâ iri ti Nzapa, Jéhovah, na yâ ti mbage ti Bible so alondo na Matthieu ti si na Apocalypse, rappelé na kua ti Elias Hutter nga na apendere Bible ti lo ti yanga ti Hébreu so.