NA NGOI so mbi yeke lani na ngu 12, mbi ga ti bâ so mbi yeke na mbeni ye so ngere ni ayeke ngangu mingi ti mû na azo. Na ngoi ti mbeni kota bungbi, mbeni ita-koli ahunda mbi wala mbi ye ti fa tënë. Mbi tene “En,” atâa so ade mbi fa tënë lâ oko ape. E gue na territoire nga lo mû na mbi ambeni brochure so asara tënë na ndo ti Royaume ti Nzapa. Lo tene: “Mo fa tënë na azo so ayeke na mbage ti lege kâ, mbi yeke mû ti mbi mbage ge.” Na mbeto, mbi komanse ti fa tënë da na da, li ti mbi akpe ti bâ so gi hio tongaso mbi kangbi abrochure ni kue. A yeke polele so azo mingi ayeda lani na ye so mbi yeke na ni ti mû na ala.

A dü mbi na ngu 1923 na Chatham, na Kent, na Angleterre. Na yâ ti angu so aga lani na peko ti Kozo Bira so Amû Sese Kue, azo apensé so dunia ayeke ga nzoni mingi. Me na ngoi so ye ni asi lani tongaso ape, vundu asara azo mingi, même babâ na mama ti mbi kue. Vundu asara nga ala ndali ti so akota zo ti Eglize Baptiste aye mingi ti wara gi kota ndo na yâ ti eglize ti ala. Na ngoi so mbi yeke na ngu gumbaya tongaso, mama ti mbi akomanse ti gue na da ti Association Internationale des Étudiants de la Bible, ndo so aTémoin ti Jéhovah ayeke “manda ye” dä wala ala yeke sara abungbi dä. Mbeni ita-wali kâ ayeke fa ye na e amolenge osio tongaso na ndo ti Bible nga na buku La Harpe de Dieu. Mbi ye aye so mbi manda lani so mingi.

So mbi ngbâ lani kete, mbi ye mingi ti fa na azo beku so ayeke na yâ ti Bible. Atâa so ngoi na ngoi mbi yeke fa tënë lani da na da mbi oko, mbi manda nga ti fa tënë na tere ti aita. Na tapande, mbeni lâ na ngoi so mbi na mbeni ita-koli so ngu ti lo ahon ti mbi mingi e gue na vélo ti fa tënë na yâ ti mbeni territoire, e hon mbeni kota zo ti nzapa, mbi tene: “Bâ mbeni ngasa la ayeke hon kâ so.” Ita ni aluti na vélo ti lo nga lo tene e duti na ndo ti mbeni keke. Lo tene na mbi: “Zo wa la amû na mo ngangu ti fâ ngbanga na li ti mbeni zo ti tene so lo yeke ngasa? E duti gi na ngia na fango nzoni tënë na azo nga e zia fango ngbanga na maboko ti Jéhovah.” Na angoi ni so, mbi manda ye mingi na ndo ti ngia so zo ayeke wara tongana lo mû ye na zo.—Mat. 25:31-33; Kus. 20:35.

Mbeni ita-koli nde, so ngu ti lo ahon ti mbi mingi, afa na mbi so ti wara ngia na mungo ye na azo, na ambeni ngoi a lingbi e gbu ngangu e kanga bê. Wali ti lo aye aTémoin ti Jéhovah lani ape. Mbeni lâ lo tisa mbi na ndo ti lo ti te mbeni kete ye. Ngonzo agbu  wali ni ngangu ndali ti so ita-koli ni asigigi fade na fango tënë a sara si lo komanse ti bo e na asachet ti thé. Ita ni asuku na lo ape, me lo kiri na asachet ti thé ni na place ni na ngia. Angu mingi na pekoni, kangango bê ti lo aga na ye ti nzoni ndali ti so wali ni awara batême lo ga Témoin ti Jéhovah.

Nzara so mbi yeke na ni ti fa na azo beku ti kekereke angbâ gi ti kono lani, mbi na mama ti mbi e wara batême na mars, ngu 1940 na Douvres. Na septembre ngu 1939 na ngoi so mbi yeke lani na ngu 16 azo ti Grande Bretagne atene ala yeke sara bira na azo ti Allemagne. Na juin ngu 1940, mbi luti na yanga ti porte ti e mbi bâ gbâ ti aturugu so li ti ala aga kirikiri so a yô ala na yâ ti akota oto ahon na ni na devant ti da ti e. A yeke aturugu so asö kuâ na peko ti bira ti Dunkerque. Mbi bâ na yâ ti lê ti ala mbeni ye oko ape so afa so ala yeke na beku, na mbi ye mingi ti fa tënë na ala na ndo ti Royaume ti Nzapa. Na yâ ti oko ngu ni so, azo ti Grande Bretagne akomanse ti bi abombe na peko ti tere. Lakue na bï, mbi yeke bâ a-avion ti bira ti azo ti Allemagne so ayeke huru na ndo ti quartier ti e na ayeke bi abombe. Mbeto ahon ndo ti e tongana e mä go ti hongo ti abombe so ague ti tï. Tongana e sigigi na ndade ni na ndapre, e yeke bâ aquartier so ada ti yâ ni kue agbi. Aye so kue akiri asara si mbi bâ so gi Royaume la ayeke oko beku ti mbi ti kekereke.

A yeke lani na ngu 1941 la mbi komanse mbeni gigi so aga na mbi ngia. Mbi yeke sara kua lani na mbeni ndo ti lekengo abateau na Royal Dockyard na Chatham, tongana mbeni zo so ayeke manda lekengo bateau. A yeke kua so azo mingi aye ni nga a yeke futa zo dä pendere mingi. Awakua ti Jéhovah ahinga kozo awe so a lingbi aChrétien asara bira ndali ti mara wala na mbeni mara pëpe. Na ngu 1941, e ga ti hinga so a lingbi e sara kua pëpe na place ti lekengo angombe (Jean 18:36). Ndali ti so Dockyard ayeke lani ndo so a yeke leke abateau ti sarango bira na gbe ti ngu dä, mbi tene so l’heure alingbi awe ti tene mbi zia kua ni na mbi mû kua ti ngoi kue. Kozo ndo so a tokua mbi dä lani ayeke Gloucestershire, mbeni pendere gbata na Cotswolds.

Na ngoi so mbi wara ngu 18 lani, a kanga mbi nze gumbaya ndali ti so mbi ke ti sara kua ti turugu. Vundu ahon ndo ti mbi na ngoi so a kanga porte ti da ti kanga ni na ndo ti mbi na ngangu, na mbi ngbâ gi mbi oko. Me kete na pekoni, agarde na azo ti kanga ni akomanse ti hunda mbi ti hinga ndani so a kanga mbi, na mbi fa tënë ti mabe ti mbi na ala na ngia.

Na ngoi so mbi sigigi na kanga, mbi gue na peko ti Leonard Smith, * nga e fa tënë na yâ ti agbata nde nde ti kodoro ti Kent, ndo so a dü e dä. Ti tene a-avion ti  azo ti Allemagne abi bombe na ndo ti azo ti Londres, a lingbi ala huru na ndo ti kodoro ti Kent. A komanse na ngu 1944, a bi abombe so a iri ni doodlebugs ahon saki oko na ndo ti Kent. A yeke lani a-avion ti bira so zo oko ayeke na yâ ni ape nga so a zia gbâ ti abombe na yâ ni la ayeke sungba abombe ni. Tongana e mä go ti avion ni ape, e hinga so kete na pekoni ayeke tï nga ayeke sungba. Mbeto ahon ndo ti azo kue. Na ngoi ni so e yeke manda Bible lani na mbeni sewa so azo oku ayeke na yâ ni. Na ambeni ngoi e yeke duti na gbe ti mbeni table ti wen so a leke ni ti bata e tongana da ni akungbi. Na nda ni, azo ti sewa ni kue awara batême.

Na peko ti bira ni, mbi sara kua ti pionnier teti ngu use na mbongo ti Irlande. E hinga lani pëpe tongana nyen la kodoro ti Irlande ayeke nde mingi na ti Angleterre. E tambela lani da na da ti hunda ndo ti lango dä, e tene so e yeke amissionnaire, nga e yeke mû apériodique na azo na ndo ti lege. Mingi ti azo ni apensé lani so a yeke ye ti buba tongana e pensé so azo ayeke yeda na tënë so e yeke fa ndali ti so azo ti kodoro ni ayeke aCatholique. Na ngoi so mbeni zo atene so lo yeke sara sioni na e, mbi hara yanga na mbeni zo ti lapolice, lo tene: “Bon, mo ye ti tene e sara nyen?” E hinga lani pëpe tongana nyen la aprêtre ni ayeke na ngangu mingi. Ala yeke tomba lani azo so ayeke sara kua na ala tongana azo ni amû ambeti so e mû na ala. Ala hunda nga na e na ngangu ti zia ndo so e lango dä ti hon.

E ga ti hinga so tongana e si na mbeni fini ndo, a yeke nzoni e mû vélo e hon ayo mingi na ndo so e lango dä e fa tënë gi na ando so aprêtre ni ahinga e dä ape. Na pekoni awe si e fa tënë na azo so ayeke nduru na e. Na Kilkenny, e manda Bible na mbeni maseka-koli fani ota na yâ ti yenga oko atâa so gbâ ti azo ti sarango ye ti ngangu aye ti sara sioni na e. Mbi ye mingi ti fa tâ tënë ti Bible na azo, ye so asara si mbi ye ti sara formation ti ga missionnaire. Tongaso, mbi soro ti remplir demande ti Ekole ti Galaad ti Mandango Bible ti Société Watchtower.

Na peko ti so e manda ye nze oku na New York, na popo ti e so e wara diplôme ti Ekole ti Galaad a tokua e osio na yâ ti azoa so ayeke kete mingi, ti Ngu-ingo ti Caraïbe. Na novembre ti ngu 1948, e zia New York City, e mû mbeni bateau so ayo mètre 18, a iri ni Sibia. Ade mbi sara voyage lani na bateau kozo ape, tongaso tere ti mbi anzere mingi. Gust Maki, mbeni oko ti mba ti e, ahinga lani kua ti capitaine. Lo fa na e akpengba kode ti azo ti kpengo na bateau, na tapande tongana nyen ti zi yâ ti avoile nde nde nga ti kanga ni, ti sara kua na boussole na ngoi so mo yeke kpe na bateau nga ti kpe na ni na ngoi ti pupu. Gust akpe na bateau ti e ni nzoni teti lango 30 na yâ ti asioni pupu juska e si na Bahamas.

Na peko ti so e fa tënë teti ambeni nze na yâ ti azoa ti Bahamas so ayeke kete mingi, e mû bateau e gue na azoa so a iri ni îles Sous-le-Vent nga na so a iri ni îles du Vent. Azoa so ayo kilomètre 800 tongaso na popo ti azoa so a iri ni îles Vierges nga na Trinité. Teti ngu oku, e fa tënë kozoni kue na yâ ti azoa so ayeke yongoro so aTémoin ayeke dä ape. Na ambeni ngoi, e yeke tokua mbeti na Internet ape wala e yeke wara ni ape teti ayenga mingi. Me a nzere na e lani mingi ti fa tënë na ndo ti Jéhovah na yâ ti azoa.—Jér. 31:10.

Na ngoi so e luti na mbeni yanga ti ngu, tere ti azo ti kete kodoro ni anzere mingi nga ala bungbi na port ni ti bâ wala e yeke azo wa. Ambeni ade abâ mara ti bateau ti e so lâ oko ape wala ade ala bâ amunzu lâ oko ape. Azo ti azoa ni ayeke lani anzoni zo so ahinga  Bible bien. Ala yeke mû ka na e afini susu, a-avocat nga na karako. Atâa so e yeke lani na place mingi na yâ ti kete bateau ti e ni ape, e lingbi ti to kobe, ti lango nga ti sukula abongo ti e na yâ ni.

E yeke tambela lani na yanga ti ngu ni nga e yeke fa tënë na azo na yâ ti lango ni kue. E yeke tene ka na ala so mbeni fango tënë ti Nzapa ayeke duti ande dä. A si na lakui, e pika cloche ti bateau ni. A nzere na e lani mingi ti bâ azo ni na gango ni. Alampe ti ala akpa azango tongoro la alondo na li ti ahoto si ayeke descend. Na ambeni ngoi azo ngbangbo oko la ayeke ga nga ala yeke hunda gbâ ti atënë juska l’heure ahon na bï. Ala ye hengo bia mingi, tongaso e pika ambeni bia ti Royaume na masini e kangbi ni na ala. Na ngoi so e osio kue e sara ngangu ti he abia ni, azo ni atï na peko ti e, go ti ala atoto pendere. So tâ ngoi ti ngia!

Tongana e hunzi ti sara étude na ambeni zo, ambeni ayeke mû ka peko ti e na ndo ti sewa so e yeke gue ti sara étude ti ala na pekoni ti tene ala kue aduti dä. Na peko ti so e sara ambeni yenga na mbeni ndo, a lingbi e hon. Me e yeke hunda ka na azo so aye tënë ni mingi ti ngbâ ti manda Bible na amba ti ala juska e kiri. A nzere na e mingi ti bâ tongana nyen la ambeni na popo ni abâ kua ti ala ni na nene ni.

Laso, gbâ ti atouriste amû yâ ti mingi ti azoa so, me ândö a yeke ando so ayeke kpô so gi angu so lê ni ayeke bleu, ambutu nga na akeke ti mburu la ayeke dä. E yeke londo ka na mbeni zoa ti gue na mbeni na bï. Na ngoi so e yeke hon na bateau ti e, adauphin (ambeni kota susu) ayeke sara ngia na tere ni nga gi go ti bateau ti e so ayeke hon na lê ti ngu la mo lingbi ti mä ni. Sungo ti nze na lê ti angu-ingo so ayeke kpô akpa mbeni lege so aza zango so ayeke gue ti si na ndo so mo bâ mo tene lê ti nduzu na angu-ingo atingbi tere dä.

Na peko ti so e fa tënë teti ngu oku na yâ ti azoa ni, e gue na Porto Rico ti changé bateau ti e ni na ti moteur. Na ngoi so e si, mbi wara Maxine Boyd, mbeni pendere ita-wali so ayeke missionnaire nga mbi ye lo ngangu. Lo yapu na fango nzoni tënë dépuis molenge. Na pekoni, lo sara kua ti missionnaire na République Dominicaine juska na ngoi so gouvernement ti catholique atomba lo na yâ ti kodoro ni na ngu 1950. So mbi yeke sara kua lani na yâ ti bateau, a yeda na mbi ti ngbâ na Porto Rico gi nze oko. Na pekoni, mbi gue lani na azoa na mbi ngbâ kâ teti ambeni ngu. Tongaso, mbi tene na mbi wani, ‘Ronald, tongana mo ye molenge-wali so, mo doit ti sara ye hio.’ Yenga ota na pekoni, mbi hunda lo ti tene e sara mariage nga yenga omene na pekoni e sara mariage. A tokua mbi na Maxine na Porto Rico ti sara kua ti missionnaire, tongaso, mbi monté lâ oko na yâ ti fini bateau ti e ni ape.

Na ngu 1956, e komanse ti sara vizite na acongrégation na yâ ti kua ti e ti circonscription. Mingi ti aita ni ayeke azo so ayeke na nginza mingi ape, me e ye mingi ti sara vizite na ala. Na yâ ti kete kodoro ti Potala Pastillo, mo yeke wara sewa ti aita use so ayeke na gbâ ti amolenge, na mbi yeke he ka bia na flûte na ala. Mbi hunda Hilda, mbeni kete molenge ni ti wali, ti ga ti fa tënë legeoko na e. Lo tene: “Mbi ye, me mbi peut ape. Mbi yeke na poro ape.” E vo na lo mbeni poro na lo ga lo fa tënë legeoko na e. Angu mingi na pekoni, na ngu 1972, na ngoi so mbi na Maxine e gue ti bâ Béthel ti Brooklyn, mbeni ita-wali so alondo ti wara diplôme ti Ekole ti Galaad aga na mbage ti e. Lo ye ti gue na Équateur, ndo so a tokua lo dä, lo tene: “Ala hinga mbi encore ape? Mbi la mbi yeke kete molenge-wali so lani na Pastillo si ayeke na poro ape so.” A yeke Hilda! Tere ti e anzere lani mingi asara si e toto.

Na ngu 1960, a tokua e na filiale ti Porto Rico so ayeke na yâ ti mbeni kete da na Santurce, San Juan. Na tongo nda ni, mbi na Lennart Johnson e sara mingi ti akua ni. Lo na wali ti lo la ayeke akozo Témoin ti Jéhovah na République Dominicaine na ala si na Porto Rico na ngu 1957. Na pekoni, Maxine ayeke tokua lani apériodique na azo so asara abonema ti wara ni. Yenga oko oko, lo yeke tokua apériodique ahon saki oko. Lo ye kua so lani mingi ndali ti so lo yeke pensé na azo kue so ayeke manda ye na ndo ti Jéhovah.

Mbi ye lani kua ti Béthel mingi ndali ti so amû lege na mbi ti mû ngangu ti mbi ti sara na kua ti Jéhovah. Me akpale amanke ape. Na tapande, na ngoi ti kozo assemblée internationale so a sara na Porto Rico na ngu 1967, mbi bâ so kua ahon ndo ti mbi. Nathan Knorr, so amû li ni lani na ndo ti awakua ti Jéhovah, aga na Porto Rico. Atâa so mbi bâ lege ti gango ti amissionnaire so alondo na ando nde nde ti ga, lo pensé ti lo so mbi sara ye oko ape. Na pekoni, lo mû ngangu wango na mbi na ndo ti lekengo aye nga bê ti lo ason na mbi. Mbi ye ti papa na lo lani ape, me mbi  bâ so lo sara ye na mbi na lege ni ape na mbi sara ngonzo teti mbeni ngoi. Ye oko, na ngoi so mbi na Maxine e wara Ita Knorr ti peko, lo tisa e na chambre ti lo na lo to kobe na e.

E londo na Porto Rico, e gue na Angleterre fani mingi ti bâ afami ti mbi. Na ngoi so mbi na Mama e yeda na tâ tënë lani, Papa aye ni lani ape. Me na ngoi so awamungo diskur so alondo na Béthel ague ndali ti vizite, mama ti mbi ayeke tisa ka ala ti lango na ndo ti e. Babâ ti mbi abâ tongana nyen la aita so ayeke mû li ni na yâ ti Béthel so asara tere ti ala kete mingi ayeke nde na akota zo ti nzapa so ason bê ti lo na yâ ti angu so ahon kozo. Na nda ni, lo wara batême na ngu 1962 lo ga Témoin ti Jéhovah.

Wali ti mbi Maxine so mbi ye lo mingi akui na ngu 2011. Mbi yeke ku tâ kungo ti kiri ti bâ lo na ngoi so a yeke zingo akuâ. Ti pensé tongaso azia ngia na bê ti mbi mingi. Na yâ ti angu 58 so mbi na Maxine e sara, e bâ so wungo ti awakua ti Jéhovah so ayeke 650 tongaso ague na li ni asi 26 000 na Porto Rico. Na pekoni, na ngu 2013 a bungbi filiale ti Porto Rico na ti États-Unis aga oko nga a tokua mbi na Wallkill, na New York. Na peko ti so mbi sara ngu 60 na yâ ti azoa, mbi bâ so mbi ga tongana mbeni zo ti Porto Rico, tongana akete dale ti keke so azo ahinga ni mingi, so ayeke dekongo na lakui ko-kee, ko-kee. Me ngoi alingbi lani awe ti hon.

A nzere na mbi ti ngbâ ti sara na Nzapa na Béthel. Mbi hon fadeso ngu 90 awe, na kua ti mbi ayeke ti kpengba amembre ti Béthel tongana mbeni berger ti yingo. Dépuis so mbi ga na Wallkill, mbi sara vizite na aita ahon 600. Ambeni aga ti bâ mbi lani ndali akpale ti ala wani wala ti sewa. Ambeni ahunda wango na mbi ti hinga tongana nyen ti sara kua ti ala nzoni na Béthel. Ala so asara mariage ade ti ninga ape ayeke hunda wango na mbi na ndo ti mariage. A tokua ambeni na territoire. Mbi yeke mä azo kue so asara tënë na mbi nga tongana lege ayeke dä, mbi yeke tene ka na ala: “‘Nzapa andoye zo so amû ye na ngia.’ Duti na ngia na yâ ti kua ti mo. A yeke kua ti Jéhovah la.”—2 aCor. 9:7.

Tongana mo ye ti duti na ngia na Béthel wala na mbeni ndo nde, a lingbi mo zia li ti mo na ndo ti ndani so kua so mo yeke sara ni ayeke kota ye. Kua kue so e yeke sara na Béthel ayeke kua so ayeke nzoni-kue. A yeke mû maboko na “ngbâa be-ta-zo so ayeke sara ye na ndara” ti mû kobe ti yingo na aita na yâ ti dunia kue (Mat. 24:45). Ndo kue so e sara na Jéhovah dä e yeke na pasa ti mû gonda na lo. Zia e wara ngia na yâ ti ye so lo hunda na e ti sara ndali ti so “Nzapa andoye zo so amû ye na ngia.”