¿Imaynapin astawan yachayta munarqanki animalkunapas plantakunawan huk hinalla kawsasqankumanta?

Taytayqa imaymana maquinakunamanta yachaq ingenieron karqan, payqa rimapayawaqpunin matematicamanta cienciamantapas. New Paris, Ohio (Estados Unidos) llaqtapin tiyarqayku, chaypa qayllanpiqa pasaqpin kashan huch’uy mayukuna p’onqokunapas. Huch’uyniymantapachan kusikuq kani wasiypa qayllanpi animalkunata plantakunata rikuspay. Chaymi Purdue Universidadpi estudiarqani Ecología nisqata.

¿Allinpaqpunichu Diospi iñiyta qhawarirqanki?

Arí. Wasiypiqa llapaykun luterano religionmanta karqayku, hinan taytayqa kallpachawarqan religionniymanta allinta yachanaypaq. Común runakunaq rimasqan griego simitapas estudiarqanin (koiné), chay simipin Bibliapi wakin qelqakunaqa qelqakurqan. Chhaynapin Bibliata aswan chaninpaq qhawarirqani.

¿Imaynatan qhawarirqanki “tukuy imapas kikillanmantan rikhurimurqan” nisqa yachachikuyta?

Religioniypas llank’aqmasiykunapas allinpaqmi chay yachachikuyta qhawarirqanku, chaymi ñoqapas chhaynata qhawarirqani. Diospipas creerqanin, chaymi iskaynin yachachikuykunataqa allinpaq qhawarirqani. Ichaqa Bibliata chaninpaqña hap’irqani chaypas, manan Diospa qelqanta hinachu qhawarirqani.

¿Imaynapin Bibliata Diospa qelqanta hina qhawaripurqanki?

Steve, Sandy Jehová Diospa testigonkunan esposaymanwan ima visitamuwarqanku. Niwarqankun Bibliaqa cienciawan k’apakta tupasqanta, manaña chaymanta willaq librochu chaypas. Biblian nin: “Diosqa kay pachaq muyun patapin tiyashan”, nispa (Isaías 40:22). Nillantaqmi Diosqa ‘ch’usaqpin hallp’a pachata warkuykun’ nispa (Job 26:7). Ñoqaqa astawanmi yachasharqani animalkunapas plantakunawan imaynata huk hinalla kawsasqankumanta, chaypaqmi yanapachikusharqani kay hallp’a pachata hanaq pachamanta orqosqa fotokunawan, chaymi chay textokunaq nisqanqa sonqoyman chayawarqan, chaykunaqa qelqakurqan chay fotokuna manaraq kashaqtinmi. Esposay Debbiewan kuskan Bibliata estudiarqayku Steve, Sandy Testigokunawan, chaypin yacharqani Bibliaq willasqan ñawpaqpi hunt’akusqanta, allinta kawsanapaq  yanapaykunata, allinta imatapas sut’inchasqantapas. Pisi-pisimantan entienderqani Bibliaqa Diospa qelqan kasqanta.

¿Imaynapin creerqanki tukuy kawsayta Dios kamaq kasqanpi?

Huk kutinmi Steve Bibliapi kay textota leewarqan: ‘Ñut’u hallp’amantan Señor Diosqa runata ruwarqan’, nispa (Génesis 2:7). Bibliaqa sut’itan willasqa imaynapi ñawpaq runa rikhurimusqanta, hinan tapukurqani: “¿Cienciaq nisqanwan chay tupanmanchu?”, nispa. Steveqa niwarqanmi chaymanta astawan yachanaypaq chaytataqmi ruwarqani.

¿Imatan yacharqanki?

Askhatan. Evolucionpi creeqkunaqa yachachiytan munanku imaynapi tukuy kawsay paqarimusqanta. Cuerponchis ukhupiqa kanmi sorq’anninchis, sonqonchis, ñawinchiskunapas chaykunaqa kusatan llank’anku. Ichaqa ñawinchispa mana rikunan célula nisqakunan cuerponchispi kallantaq, chaykuna ukhupipas kallantaqmi kusata llank’aq imaymanakuna. ¿Imaynapin sorq’anpas, sonqopas, ñawikunapas, célula ukhupi kaqkunapas rikhurirqan? “Tukuy imapas kikillanmantan paqarimurqan” niqkunaqa ninkun: “Kikillanmantan chaykunaqa rikhurirqan aswan kallpayoq kaqkunallapi”, nispa. Ichaqa chay nisqankuqa manan kutichinchu chay tapuyta. Manan llapa cientificokunachu “kikillanmantan tukuy imapas paqarimurqan” nisqa yachachikuypiqa creenku. Animalkunaq kawsayninmanta allinta yachaq profesormi huk kutin niwarqan payqa chay yachachikuypi mana creesqanta, ichaqa llank’ananmanta mana qarqochikunanraykus mana hukkunaman chayta willanchu.

¿Ecología nisqamanta yachasqayki yanaparqasunkichu iñiyniykipi?

Arí yanapawarqanmi. Ñoqaqa t’aqwinin kawsayniyoq kaqkuna imaynata hukkunawan kawsasqankuta. Llapa kawsaqniyoqkunaqa hukkunamantan kawsanku. Yachasun t’ikamanta abejamantawan. T’ikakunaqa sumaqtan q’apan, chay t’ikaq misk’inpas imayna kasqanpas munaymi, chayta rikuspan abejakunaqa chay t’ikakunaman rinku chhaynapin muhunkunawan k’askachikunku. Abejakunaqa t’ikaq misk’intan ch’onqanku chayman hinataq chay t’ikaq ch’iñi muhuchankunata huk t’ikakunaman apanku chhaynapi miranankupaq. Chaymi rikuchin iskayninkupas yanapanakusqankuta.

Askha animalkuna may tiyasqanpiqa imaymana plantakunan kan, huch’uy kurukuna imaymana k’allanpakunapas, chaypin astawanqa rikukun hukkuna hukkunawan yanapanakusqankuta. Animalkunaqa plantakunatan mikhunku, yaqa llapan t’ikayoq kaq plantakunataq necesitanku animalkunaq yanapayninta mana chinkanankupaq. Animalkunaqpas plantakunaqpas huk hinalla kawsasqankuqa chinkallanmanmi chaywanpas waranqa watakunan chaykunaqa mana chinkarqanchu. Mayukunata qhellichasqanku, sach’akunata wit’usqankupas q’ara pampamanmi tukuchin, ichaqa chaykunata manaña ruwapuqtinkuqa usqhayllan wakmanta mirarillankutaq. Diosmi kawsaytaqa qowanchis, chaymantaqa manan iskayyanichu, animalkunapas plantakunawan huk hinalla kawsaspa sasata chinkasqanmi chayta rikuchin.

¿Imaraykun Jehová Diospa testigon kapurqanki?

Runakunaqa manan cuidankuchu chhayna sumaq kawsaykunata, chaywanmi sonqoy sinchita nanawaq. Chay kawsaykunaqa manan usqhayllachu chinkanku ichaqa runaqa chinkachinmanmi. Jehová Diospa testigonkunan ichaqa rikuchiwarqanku Bibliaq kay nisqanta: “Chayarqamullantaqmi kay pacha waqllichiqkunata wañuchinayki p’unchaypas”, nispa (Apocalipsis 11:18). Chayqa ancha allinpunin ñoqapaq karqan. Tiempowanqa yacharqanin Bibliaq prometesqanqa mana iskayanapaq kasqanta.

Anchatan munani iñiyniymanta rimaytaqa, wakin científico runakunamanpas Bibliamantan yachachirqani. 55 wataypin llank’anaymanta jubilakurqani chhaynapi kawsay qowaqninchis Diosmanta, kay pachapaq imachus munasqanmantapas runakunaman astawan yachachinaypaq.