1, 2. a) ¿Imakunan kan machuyapusqanchis tiempopi? b) ¿Iman ñawpa tiempopi kurak runakunata yanaparqan kusisqa kawsanankupaq?

 MACHUYAPUQTINCHISQA pisi-pisimantan kallpa tukukapun. Espejopi qhawakuspan rikunchis uyanchispa ch’awiyapusqanta, chukchanchispa soqoyapusqanta, urmapusqanta ima. Pisi-pisimantan imatapas qonqanchis. Familiapas astawanmi yapakun wawakuna casarakapuqtin nietokuna naceqtinpas. Wakin jubilasqa runakunapaqpas imaymana ruwanankunan cambiapun.

² Arí, machuyapusqanchis tiempopiqa imaymana sasachakuykunan kanman (Eclesiastés 12:1-8). Ichaqa, ñawpa tiempopi Diospa munayninta ruwaq runakunata yuyariymi yanapawasun. Wañupunkuña chaypas, paykunaqa allin yuyayta allin yachayta tarispankun machu-paya kayninkupi kusisqa kawsarqanku (Génesis 15:15; Job 12:12; Lucas 2:29). ¿Iman paykunata yanaparqan kusisqa kawsanankupaq? Diospa kamachikusqanman hina kawsasqankun, chay kamachikuykunaqa Bibliapin tarikun (Salmo 119:105; 2 Timoteo 3:16, 17).

3. ¿Imanispan Pablo yuyaycharqan kurak cristianokunata?

³ Titoman carta apachisqanpin apóstol Pablo kurak cristianokunata yuyaycharqan: “Kurak runakunata yachachiy kikinkuta allinta cuidakunankupaq, respetanapaq hina kawsanankupaq, allin yuyaywan purinankupaq, yachachillaytaq iñiypi, munakuypi, pacienciapipas  allin kanankupaq. Kurak warmikunatapas yachachillaytaq Diospaq t’aqasqa hinapuni kawsanankupaq, ama yanqa-qasi tumpaq kanankupaq, ama machaq kanankupaq, aswanpas allinkaqta yachachiq kanankupaq”, nispa (Tito 2:2, 3). Chay yuyaychaykunan ñoqanchistapas yanapawasunman machuyapushasqanchis tiempopi sasachakuykunata atipanapaq.

4, 5. ¿Imaynan sientekunku wakin tayta-mamakuna wawanku wasimanta pasapuqtin? ¿Imatan ruwanku chaywan mana sinchita llakikunankupaq?

⁴ Wawakuna casarakapuspa wasimanta ripuqtinkuqa manañan imapas kaqñachu kanqa. Chay kaqtinmi wakin tayta-mamakuna machu-payapaq hinaña qhawarikapunku. Kusikunkuña wawanku wiñay hunt’asqaña kapusqanmanta chaypas, tapukunkuraqchá: “¿Allintachu wawaykuta uywarqayku wasimanta ripuspa allinta kawsananpaq?” nispa. Hinaspapas ch’usaqchakunkuchá wawankumanta.

⁵ Tayta-mamakunaqa llakikunqakuraqmi wawanku wasimanta ripuqtin. Huk cristianan nin: “Wawaykuna allin kashasqankuta yachasqallaywanmi kusisqa kayman”, nispa. Huk cristianon nillantaq: “Ususiykuwan kuskan imatapas ruwaq kayku, chaymi wasimanta pasapuqtin ch’usaqchakurqayku sinchi llakisqataqmi qhepakapurqaykupas”, nispa. ¿Imatan ruwarqanku wawankumanta mana sinchita llakikunankupaq? Hukkunatan yanaparqanku.

6. ¿Imatan tayta-mamakuna yuyarinanku wawankuq kawsayninman mana chapukunankupaq?

⁶ Wawakuna casarakapuqtinqa manañan tayta-mamankuq makinpichu kapunku. Génesis 2:24 textopin nin: “Chayrayku, runaqa taytantapas mamantapas saqepunqa, hinaspan warminman hukllachaykakapunqa, huk aychallataq kapunqaku”, nispa. Casarasqa  wawakuna sapaq familiayoq kasqankuta yuyariymi, tayta-mamakunata yanapanqa ama sinchita imapipas chapukunankupaq (1 Corintios 11:3; 14:33, 40).

7. ¿Ima allintan huk tayta ruwarqan ususinkuna casarakapuqtin?

⁷ Huk cristianokunan sapanku sientekurqanku iskay ususinkuna casarakuspa wasimanta ripuqtinku. Chay sipaskunaq taytanqa manan allinchu sientekuq qatayninkunawan. Ichaqa familiapi pi umalli kasqanpi yuyaymanasqanmi yanaparqan qatayninkunata ususinkunaq umallinta hina qhawarinanpaq. Mayninpin ususinkuna payta maskhaqku imamantapas tapukunankupaq, ichaqa ñawpaqtan tapuq: “¿Imanintaq qosaykiri?” nispa, qosankuq nisqanman hinataq paykunata yuyaychaq. Qatayninkunaqa amigonkuta hinan kunanqa qhawarinku, ima yuyaychasqantapas sumaqtan chaskikunku.

8, 9. ¿Imatan wakin tayta-mamakuna ruwanku wawanku familiayoq kapuqtin?

⁸ Yaqapaschá mayninqa chayllaraq casarasqa wawakuna mana yuyaychasqaykichisman hinachu ruwanqaku, chay kaqtin, ¿imatan ruwawaqchis? Huk tayta-maman nin: “Wawaykuwan imamantapas rimaspaqa Diospa nisqanman hinan rimapayayku. Ichaqa mana nisqaykuman hinachu imatapas ruwanku chayqa, respetaykun decidisqankuta yanapaykutaqmi kanpas”, nispa.

⁹ Wakin mamakunaqa sasatan qhari wawankuta kacharikunku. Wawanku familiankupi uma kasqankuta respetaymi ichaqa yanapanqa qhachuninkuwan sumaqta kawsanankupaq. Huk cristianan wasimanta ripuq wawankunamanta nirqan: “Kusisqan kani wawaykunamanta. Sumaqtan familiankuta uywanku. Chayta rikuspan, kunan machu-paya kayniykupi manaña sinchitachu paykunamanta llakikuyku”, nispa.

10, 11. ¿Bibliapi ima yuyaychaymi yanapawasun mana allin kaqmanta karunchakunapaq?

¹⁰ Machuyapusqankuman hinan runakunaqa hukniray kapunku. Wakin qharikunan waynapaq hina qhawarikuspa huknirayta p’achakunku. Wakin warmikunapas llakisqan kanku menopausia nisqawan sasachakuykuna rikhurisqanmanta. Wakinqa warminkuta otaq qosankutan phiñachinku wayna-sipaskunata qhawapayaspanku. Dios sonqo runakunan ichaqa “allin yuyayniyoq” kanku, manataqmi cuerponkuq munasqantachu ruwanku (1 Pedro 4:7). Allin yuyayniyoq warmikunapas Diosta kusichiyta munaspa qosankuta munakuspa iman kallpachakunku casado kawsayninkuta respetanankupaq.

¹¹ Rey Lemuelmi huk poesiata qelqarqan ‘allin warmikunapaq’, paykunan ‘qosankupaq tukuy kawsasqan  p’unchaykunapi allillantapuni ruwanku’. Qosaqa manan qonqananchu warmin payayapusqan tiempopi llakikuyninta atipananpaq tukuy ruwasqanta. Aswanmi munakuspa ‘hatunchanan’ (Proverbios 31:10, 12, 28).

12. ¿Imaynatan casarasqakuna machuyapusqankuman hina astawan hukllachakunkuman?

¹² Tayta-mamakunaqa ima munasqankutapas saqesparaqchá wawankuta uywarqanku. Wawakuna casarakapuqtinqa paykunallapaqñan imatapas ruwananku. Huk cristianon nin: “Ususiykuna wasimanta pasapuqtinkun warmiywan reqsinakushaspa pay munakuwananpaq ruwasqayta hina hukmanta ruwarqani”, nispa. Huk qosan nillantaq: “Sapankaykun qhawarinakuyku, kallpachanakuykun ejerciciota ruwanaykupaqpas”, nispa. Sapanku kasqankumanta mana llakikunankupaqmi hukkunata wasinkuman invitanku. Hukkunapi interesakuyqa ancha allinmi, Jehová Diospas kusikunmi chaywanqa (Filipenses 2:4; Hebreos 13:2, 16).

13. ¿Imapin casado kurak cristianokunata yanapanqa sut’inta parlarisqanku?

¹³ Imaña kaqtinpas manan rimanakuytaqa saqenachu. Aswanmi sut’inta imatapas rimana (Proverbios 17:27). Huk qosan nin: “Sumaqta qhawarinakuspa respetanakuspa kawsasqaykun yanapawanku astawan entiendenakunaykupaq”, nispa. Warminmi nillantaq: “Machuyapusqaykuman hinan aswan valorniyoqpaq qhawariyku kuska mate tomayta, parlariyta, yanapanakuytapas”, nispa. Sut’inta imamantapas parlarispan hukllachasqa kawsanqaku, manataqmi Satanaspa trampankunaman urmanqakuchu.

14. ¿Imaynatan Timoteota hatun mamitan yanaparqan allin cristiano kananpaq?

¹⁴ Biblian nin: “Yuyaq runakunaq coronanqa nietokunan”,  nispa (Proverbios 17:6). Nietokunaqa anchatan kusichiwanchis kallpachawanchistaqmi kanpas. Biblian willan Loidamanta, paymi ususin Eunicewan nieton Timoteoman Diosmanta yachachisqa. Timoteoqa yacharqanmi mamanpas hatun mamitanpas Bibliapi yachachikuykunata sonqonkupi hap’ikusqankuta (2 Timoteo 1:5; 3:14, 15).

15. ¿Imaynatan kurak cristianokuna nietonkuta yanapankuman, ichaqa imatan mana ruwanankuchu?

¹⁵ Kurak cristianokunaqa nietonkutan allinta yanapankuman. Paykunaqa ñan wawankuman Diosmanta yachachirqankuña, kunanqa nietonkutapas atisqankuman hinan yanapankuman. Askha wawakunan munanku Bibliapi willakuykunata abuelonkuq willananta. Chaytaña ruwankuman chaypas, manan paykunachu taytaq rantinta wawakunaman Bibliamanta yachachinanku (Deuteronomio 6:7). Abuelokunaqa David hinan khaynata mañakunkuman: “Diosníy, machullaña soqo umallaña kashaqtiypas ama saqerpariwaychu, kunan wiñaymanpas, qhepa wiñaymanpas ancha atiyniykitaqa willasaqraqmi”, nispa (Salmo 71:18; 78:5, 6).

16. ¿Imatan kurak cristianokuna ruwankuman familiapi mana phiñachinakuy kananpaq?

¹⁶ Wakin abuelokunaqa sinchitan nietonkuman sayapakunku, chaymi mayninqa wawankuwan phiñachinakunku. Abuelokuna llamp’u sonqo kasqankuraykun nietokunaqa papankuman mana willay atisqankuta paykunaman willakunku. Kaytapaschá yuyaykunku: “Hatun papayqa manan imanawanqapaschu, papaymantapas hark’awanqan”, nispa. Chhayna kaqtin, ¿imatan abuelokuna ruwankuman? Taytankuman sut’inta imatapas willakunankupaqmi kallpachananku, chhaynapin rikuchinqaku allin yuyayniyoq kasqankuta. Chaymantapas ninkuman chay ruway  Jehová Diospaq allin kasqanta (Efesios 6:1-3). Atispaqa wawanwanmi ñawpaqta parlarinman nietonta uyariykunanpaq. Abuelokunaqa tukuy kawsasqan tiempopi imakunatachus yachasqankutan sut’inta nietonkuman willananku. Chayta ruwasqankuqa nietokunaq allinninpaqmi kanman.

17. ¿Imapaqmi decidikunanchis David hina?

¹⁷ Machuyapuspaqa sasatan imatapas ruwanchis. Yaqapaschá wayna-sipas hinaraq qhawarikunchis, espejopi qhawakuqtinchistaq reparakunchis machuyapushasqanchista. Ichaqa, ¿pisipanachu chaywan? Manan. Davidmi Diosmanta mañakurqan: “Machuña kaqtiypas ama qhawarpariwaychu, kallpay pisiyapuqtinpas ama saqerpariwaychu”, nispa. Hinaspapas pay hinan decidikunanchis Diospi ‘suyakushanallanchispaq, aswan-aswanta yupaychananchispaqwan’ (Salmo 71:9, 14). ¿Imakunatan machuyapusqanchis tiempopi ruwayta atisunman?

18. ¿Imatan ruwanman allin yuyayniyoq cristiano jubilakusqan qhepaman?

¹⁸ Askha kurak cristianokunan ñawpaqmantaña yuyaykunku jubilakusqanku qhepaman Diosta astawan servinankupaq. Huk jubilasqa cristianon nin: “Ñawpaqmantañan yuyaykusharqani ususiyku estudionta tukuqtin imatachus ruwanayta. Precursor kanaypaqmi decidikurqani, chaymi negocioyta vendepurqani chhaynapi Diosta astawan servinaypaq. Mañakurqanitaqmi Diosmanta yanapawananpaq”, nispa. Jubilakunayki tiempo chayamushanña chayqa, Kamaqninchispa nisqanmi kallpachasunki, paymi nirqan: “Yuyaqña kanaykichiskamapas kaqllapunin kashasaq, soqoyoq kanaykichiskamapas apallasqaykichispunin”, nispa (Isaías 46:4).

19. ¿Ima yuyaychaymi kan kurak cristianokunapaq?

 ¹⁹ Yaqapaschá jubilakusqanchis qhepaman mana ima ruwanayoq hina rikukusun. Chaymi apóstol Pablo kurak cristianokunata yuyaycharqan “kikinkuta allinta cuidakunankupaq”. Chayta kasukunapaqqa allin yuyaywanmi imatapas ruwana, manataqmi munasqanchisman hinallachu kawsana. Yaqapaschá astawanraq kallpachakuna kanqa cuerponchista kamachinapaq. Chhaynaqa, ‘Señorpa llank’ananpi aswan-aswanta llank’asun. [...] [Ñoqanchisqa] yachanchismi Señorwan llank’asqanchisqa mana yanqapaqchu kasqanta’ (1 Corintios. 15:58). Chaymantapas kallpachakusun hukkunata astawan yanapanapaq (2 Corintios 6:13). Askha kurak cristianokunan chayta ruwanku atisqankuman hina tukuy sonqowan predicaspa. Machuyapushanchisña chaypas, kallpachakunanchismi ‘iñiypi, munakuypi, pacienciakuypipas allin kananchispaq’ (Tito 2:2).

20, 21. a) ¿Iman llapa casarasqakunata t’aqan? b) ¿Imatan Ana hina ruwasunman sapanchis qhepakapuqtinchis?

²⁰ Kunanqa wañuymi llapa casarasqakunata t’aqawanchis, manataqmi pipas chaymanta ayqesunmanchu. Cristianokunan ichaqa yachanchis munakusqanchis runa puñuypi hinalla kashasqanta, huk p’unchay kawsarimpunantapas (Juan 11:11, 25). Chaywanpas llakikunchispunin. ¿Imaynatan llakikuyninchista atipasunman? *

²¹ Anaq ruwasqanta yachaymi yanapawasunman. Biblian paymanta willan 84 watanpiña kashaqtin. Paypa qosanmi wañukapusqa qanchis watallaraq casarasqa  kashaqtinku. ¡Maytachá Anaqa llakikurqan qosanpa wañukapusqanmanta! Ichaqa, ¿iman yanaparqan llakikuyninta atipananpaq? Yupaychana wasipi Jehová Diospa munayninta tuta p’unchay ruwasqanmi (Lucas 2:36-38). Arí, Diosmanta mañakusqan, paypa munayninta ruwasqanmi yanaparqan mana sinchita llakikunanpaq.

22. ¿Imatan wakin cristianokuna ruwanku llakikuyninkuta atipanankupaq?

²² Huk viudan 72 watanpiña kashan, qosanpa wañukapusqanmantan chunka wataña karun. Paymi nin: “Qosaywanqa sumaqtan parlariq kayku predicasqaykumanta, iñiqmasikunamanta, huñunakuykunamantapas. Kunantaq mana pipas kanchu chhayna parlarinaypaq”, nispa. Huk viudan nillantaq: “Runakunan ninku: ‘Tiempowanqa imatapas qonqallankin’, nispa. Ichaqa chay tiempopi imachus ruwasqanchismi astawanqa yanapawanchis. Chay tiempopin astawan hukkunata yanapayta atisunman”, nispa. 67 watanpi kaq viudon nillantaq: “Hukkunata llakikuyninpi yanapaymi astawanqa ima llakikuytapas pisiyachin”, nispa.

23, 24. ¿Imanispan Biblia kallpachan kurak cristianokunata astawanqa sapanku qhepakuqkunata?

²³ Qosaña otaq warmiña wañukapunman chaypas, Jehová Diosqa manapunin saqerpariwasunchu. Rey Davidmi nirqan: “Kayllatan Señor Diosmanta mañakurqani, kayllatan munani: tukuy kawsasqay p’unchaykunapi Señor Diospa wasinpi kayta, sumaq-kayninta qhawanaypaq, yupaychana wasin[ta] kusisqallaña qhawanaypaq”, nispa (Salmo 27:4).

²⁴ Apóstol Pablon nirqan: “Cheqaqpuni mana piniyoq viudakunataqa yanapaykuy [otaq respetay]”, nispa (1 Timoteo 5:3). Chay textoq qatiqninpin willan  mana piniyoq Dios sonqo viudakunallata atikusqanman hina ima pisichikusqanpipas Diospa llaqtan yanapananta. Hinaspapas ‘respetay’ nispaqa nishan paykunata ancha allinpaq qhawarinamantan. Dios sonqo viudokuna viudakunapas Jehová Diospa yanapananta yachaspa, allinpaq qhawarisqanta yachaspa iman anchata kusikunku (Santiago 1:27).

25. ¿Imatan ruwashanallanku machuyapuq cristianokuna?

²⁵ Biblian nin: ‘Yuyaq runakunaq sumaq-kayninqa yuraq umankun’, nispa. Nillantaqmi: “Unayta kawsayqa chanin runakunaq premionmi, soqoyoq kayqa umatan munaychan”, nispa (Proverbios 16:31; 20:29). Chhaynaqa, casarasqaña kaspapas sapanchisña qhepakuspapas Jehová Diospa munayninta ñawpaqta ruwasun. Chhaynapin Diospa allin qhawarisqan kasun, kusikuywantaq suyakusun wiñaypaq wayna-sipaslla kawsayta (Salmo 37:3-5; Isaías 65:20).